آداب میهمانی

اسلام اهمیت خاصی برای مسأله میهمان نوازی قائل شده تا آنجا كه در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می خوانیم:‌ الضیف دلیل الجنه؛ میهمان راهنمای راه بهشت است![1].
اهمیت و احترام میهمان به اندازه ای است كه در اسلام به عنوان یك هدیه آسمانی تلقی شده، رسولخدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: اذا اراد الله بقوم خیرا اهدی الیهم هدیه، قالوا: و ما تلك الهدیه؟ قال:‌الضیف، ینزل برزقه،‌و یرتحل بذنوب اهل البیت؛ هنگامی كه خداوند اراده كند نسبت به جمعیتی نیكی نماید هدیه گرانبهائی برای آنها می فرستد، عرض كردند ای پیامبر خدا! چه هدیه ای؟ فرمود: میهمان، با روزی خویش وارد می شود، و گناهان خانواده را با خود می برد (و بخشوده می شوند)[2]
جالب اینكه كسی نزد پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ عرض كرد: پدر و مادرم فدای تو باد، برنامه من این است كه وضو را به طور كامل انجام می دهم نماز را بر پا می دارم، زكات را به موقع می پردازم، و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرائی می كنم.
فرمود: بخ بخ بخ ما لجهنم علیك سبیل، ان الله قد برأك من الشح ان كنت كذلك؛ آفرین،‌ آفرین، آفرین بر تو باد! جهنم راهی به سوی تو ندارد، اگر چنین باشی خداوند تو را از هر گونه بخل پاك ساخته است! در این زمینه سخن بسیار است اما برای اختصار به همین مقدار قناعت می كنیم.

رعایت سادگی در پذیرائی

با تمام اهمیتی كه میهمان دارد پذیرائیهای پر تكلف و پر زرق و برق از نظر اسلام نه تنها كار خوبی نیست، بلكه رسماً از آن نهی شده است. اسلام توصیه می كند كه پذیرائیها ساده باشد، و یك خط جالب عادلانه در میان میهمان و میزبان ترسیم كرده است و آن اینكه: میزبان از آنچه دارد مضایقه نكند، و میهمان نیز بیش از آن را انتظار نداشته باشد! امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: المؤمن لایحتشم من اخیه، و ما ادری ایهما اعجب؟ الذی یكلف اخاه اذا دخل علیه ان یتكلف له؟ او المتكلف لاخیه؟ افراد با ایمان از برادر مؤمن خود رودرواسی ندارند، و من نمی دانم كدامیك از این دو عجیبتر است؟ كسی كه به هنگام ورود بر برادر خود او را به تكلف می افكند؟ و یا كسی كه شخصاً به سراغ تكلف برای میهمان می رود؟[3].
سلمان فارسی از پیغمبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ چنین نقل می كند كه فرمود: اِنْ لا نتكلف للضیف ما لیس عندنا، و ان نقدم الیه ماحضرنا؛ برای میهمان نسبت به آنچه نداریم تكلف نكنیم، و آنچه موجود است مضایقه ننمائیم.[4]

حقوق میهمان

گفتیم میهمان از نظر اسلام یك هدیه آسمانی، و فرستاده و رسول خداست، و باید او را همچون جان گرامی داشت و نهایت احترام را درباره او انجام داد، تا آنجا كه امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ از پیغمبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل می كند كه فرمود: من حق الضیف ان تمشی معه فتخرجه من حریمك الی البر؛ از حقوق میهمان آنست كه او را تا در خانه بدرقه كنی[5].
و تا آنجا كه به تكلف نیانجامد باید وسایل آسایش و راحتی او را فراهم كرد، تا آنجا كه در حدیثی داریم یكی از حقوق میهمان این است كه حتی خلال را برای او فراهم سازند قال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ: ان من حق الضیف ان یعد له الخلال![6].
گاه می شود میهمانها افرادی كم رو و خجالتی هستند و به همین دلیل دستور داده شده است كه از آنها درباره غذا خوردن سؤال نكنند، بلكه سفره غذا را آماده سازند، اگر مایل بود بخورد، چنانكه امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: لا تقل لا خیك اذا دخل علیك اكلت الیوم شیئا؟ و لكن قرب الیه ما عندك، فان الجواد كل الجواد من بذل ما عنده؛ هنگامی كه برادرت بر تو وارد شود از او سؤال نكن آیا امروز غذا خورده ای یا نه؟ آنچه داری برای او حاضر كن، چرا كه سخاوتمند واقعی كسی است كه از بذل آنچه حاضر دارد مضایقه نكند.[7]
از جمله وظایف میزبان در پیشگاه خدا این است كه غذائی را كه آماده ساخته است تحقیر نكند، چرا كه نعمت خدا هر چه باشد عزیز و محترم است، ولی در میان مترفین و ارباب تكلف معمول است كه هر قدر سفره را رنگین كنند می گویند: چیز ناقابلی بیش نیست و لایق مقام شما نمی باشد! همانگونه كه میهمان نیز وظیفه دارد آنرا كوچك نشمرد.
در حدیثی از امام صادق ـ علیه السلام ـ می خوانیم: هلك امروءً احتقر لاخیه ما یحضره و هلك امروء احتقر من اخیه ما قدم إلیه؛
میزبانی كه آنچه را برای برادرش آماده ساخته كوچك بشمرد هلاك (و گمراه) شده است، همچنین میهمانی كه آنچه را كه نزد او حاضر كرده اند كوچك بشمرد گمراه است![8].
اسلام به قدری در گرامی داشتن میهمان موشكاف است كه می گوید به هنگامی كه میهمان وارد می شود به او كمك
كنید اما برای رفتن از منزل به او كمك نكنید مبادا تصور شود مایل به رفتن او هستید![9].

وظایف میهمان

همیشه مسئولیتها جنبه متقابل دارد یعنی همانگونه كه میزبان وظایف مهمی در برابر میهمان دارد در جهت مقابل نیز میهمان وظایف قابل ملاحظه دارد.
علاوه بر آنچه در احادیث بالا ذكر شد میهمان موظف است آنچه را صاحب خانه در مورد منزلش پیشنهاد می كند انجام دهد، فی المثل هر جا را برای نشستن پیشنهاد می كند بپذیرد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: اذا دخل احدكم علی اخیه فی رحله فلیقعد حیث یامر صاحب الرحل، فان صاحب الرحل اعرف بعوره بیته من الداخل علیه؛ هنگامی كه یكی از شما وارد منزلگاه برادر مسلمانش می شود هر جا به او پیشنهاد می كند، بنشیند،‌چرا كه صاحب منزل به وضع منزل خود و آن قسمتهائی كه نباید آشكار گردد آشناتر است.[10]
كوتاه سخن اینكه مسأله میهمان نوازی و آداب میهمان داری و وظایف و خصوصیات هر كدام بحث گسترده ای را در آداب معاشرت اسلامی به خود اختصاص داده[11].
اما با نهایت تأسف در عصر ما كه عصر غلبه مادیگری بر جهان است این سنت قدیمی انسانی چنان محدود شده كه در بعضی از جوامع غربی تقریباً برچیده شده است و شنیده ایم هنگامی كه بعضی از آنها به كشورهای اسلامی می آیند و گستردگی میهمان داری و میهمان نوازی را كه هنوز در خانواده های اصیل این مرز و بوم به صورت گرم و مملو از عواطف برقرار است می بینند، شگفت زده می شوند كه چگونه ممكن است افرادی بهترین وسائل موجود خانه و با ارزش ترین غذاهای خود را برای پذیرائی مهمانهائی كه گاهی با آنها ارتباط كمی دارند، و شاید تنها در یك سفر كوتاه آشنا شده اند بگذارند؟!.
ولی توجه به احادیث اسلامی كه گوشه ای از آن در بالا آمد دلیل این ایثار و فداكاری را روشن می سازد و محاسبات معنوی را در این رابطه مشخص می كند، محاسباتی كه برای ماده پرستان فرهنگ نامفهومی است.

پی نوشت:

[1] . بحارالانوار: 75 / 460 (حدیث 14) باب 93.
[2] . همان مدرك.
[3] . بحارالانوار: 75 / 453.
[4] . محجّه البیضاء، 3 / 29.
[5] . بحارالانوار: 75 / 451.
[6] . بحارالانوار: 75 / 455.
[7] . همان مدرك.
[8] . محجّه البیضاء، 3 / 30.
[9] . بحارالانوار: 75 / 455 (حدیث 27).
[10] . بحارالانوار: 75 / 451.
[11] . كسانی كه توضیح بیشتری در این زمینه می خواهند به بحارالانوار بابهای 88 تا 94 از ابواب كتاب العشره از جلد 17، و كتاب محجه البیضاء جلد 3 باب چهارم فضیله الضیافه مراجعه كنید.

منبع:يكصد موضوع اخلاقي در قرآن و حديث
/خ