نحوه ارشاد امامان در زمان خودشان چگونه بود است؟

ائمه ي -عليهم السلام-براي ارشاد مردم در زمان خودشان روش هاي مختلفي با توجه به شرايط و مقتضي زمان خود اجراء كرده اند.روش مشترك آن ها، تربيت شاگردان و موعظه و تبليغ و فرستادن شاگردان به تمام نقاط مختلف سرزمين اسلامي بود. اما روش هاي اختصاصي آن ها با توجه به شرايط خاص روزگار بوده از جمله اين روش ها; جهاد و جنگ با منحرفين كه نوعي امر به معروف و نهي از منكر بوده است كه امام علي و امام حسين -عليه السلام- از اين روش ها بهره بردند.
ائمه ي معصوم -عليهم السلام-براي حفظ سنّت نبوي و جلوگيري از تحريف عقايد و انديشه هاي ناب اسلامي توسط حاكمان جائر اموي و عباسي بر اساس مقتضاي زمان و عصر خويش مواضعي را اتخاذ مي كردند كه ثمره ي ارشاد آن ها را در طول تاريخ مي بينيم.
يكي از روش هاي مشترك بين همه ي ائمه كه بسيار مؤثر بود و توسط شاگردان آن ها نيز به عنوان روش بسيار متّقن و كاربردي اعمال مي شد، روش مناظرات علمي با مدّعيان و مخالفان و يا رهبران مذاهب و فِرَق ديگر بود كه در برخي از دوره ها اين گونه جلسات توسط حاكمان برگزار مي شد.
روش مؤثر ديگر كه در ارشاد مردم و حفظ دين اسلام نقش فراوان داشت، جواب دادن به شبهات وارده در باره ي قرآن، و عقايد خرافي و غلوّآميز در باره ي اهل بيت بود در آن زمان گروه هايي مانند: زنادقه، معتزله و غلات و … كه نوعي تحريف و بدعت در دين بوجود مي آوردند و مردم را در عقايد خود متزلزل مي ساختند ائمه -عليهم السلام-با قاطعيت تمام و برهان و دليل روشن و هدايت گرانه آن ها را جواب مي دادند، هم خودشان و هم شاگردان تربيت يافته در مكتب اهل بيت به شبهات فلسفي و كلامي و عقلي و نقلي جواب داده و مردم را از گمراهي و تزلزل در اعتقادات حفظ مي كردند.
روش ديگر فرستادن نمايندگان به نقاط مختلف بود كه آن ها از طرف ائمه مأموريت داشتند كارهاي مختلفي را كه از جانب امام به آن ها محوّل شده بود انجام دهند و مردم را موعظه و دعوت به تقوا نمايند، كه اين روش نيز از روشهاي معمول بين همه ي امامان دين -عليهم السلام-بود.
روش مشترك ديگر كه ائمه در هر زمان اعمال كرده و ثمرات زيادي از آن به وجود مي آمد، روش عملي ـ كونوا دُعاةَ الناس بغير اَلْسِنَتكُم ـ  بوده است ائمه طبق اين اصل مردم را به ديانت و تقوي و اخلاق حسنه دعوت مي فرمودند زيرا كه سيره ي عملي ائمه در هدايت و ارشاد مردم بسيار نافذ و مؤثر بود. چون ريشه در جان و دل مردم داشت، ائمه با اين ابزار بسياري از مخالفين خود را مريد خود مي ساختند چنان كه در سيره ي امام كاظم -عليه السلام- و ائمه ي ديگر اين گونه برخوردها وجود دارد مثل برخوردامام مجتبي -عليه السلام- با مردي از اهل شام كه او را مجذوب خود نمود.[1]روش هاي اختصاصي  ارشادائمه: آن بزرگواران علاوه بر تحمّل و صبر و حلم و بردباري در مشكلات و عدم سازش و عدم تأييد حكّام جور، اقدامات عملي روشني هم مي كردند از جمله، مبارزه با بدعت ها و بدعت گزاران بود كه در مقاطعي از تاريخ اين گونه برخوردها بسيار كارساز بود و در حفظ اسلام ناب محمدي -صلي الله عليه وآله- نقش عظيمي را ايفا مي كرد.
از اين روش امام اميرالمؤمنين علي -عليه السلام- استفاده كردند، و چندين جنگ در برابر اين گونه انحرافات داشتند. كه هر يك در نوبه ي خود، در حفظ انديشه ي ناب اسلامي و نبوي بسيار مؤثر بود.
از همين روش سيدالشهداء -عليه السلام- با اصحاب اندك خود براي حفظ دين و اصل اسلام و اركان آن، كه بني اميّه بر آن بودند كه آن را يكسره از بيخ و بن بركنند و آن را مسخ نمايند استفاده كردند. روش اختصاصي ديگر روشي است كه امام حسن مجتبي -عليه السلام- آن را به كار برد و حفظ اسلام ناب محمدي را با صلح خويش تضمين نمود، موضعي كه آن حضرت اتخاذ كرد ماهيت و اهداف پليد معاويه را از ابتداي كارش براي همه روشن ساخت كه بدانند چه كسي بر مسند خلافت و جايگاه رسول خدا(ص) تكيه زده و بر آن ها حكومت مي كند كسي كه به هيچ وجه پاي بند عهد و ميثاق نيست، و پيمان شكن و دروغ گو و رياكار است. برخورد ائمه با حكام جور چهره ي آن ها را براي مردم روشن مي نمود و آن ها را مي شناسانيد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 – سيري در سيره ي ائمه ي اطهار -عليهم السلام-، نويسنده:مرتضي مطهري (ره).
2 – كتاب شيعه در اسلام، نويسنده:سيدمحمدحسين طباطبائي (ره).
3- نقش ائمه در احياء دين، نويسنده:علامه عسكري.

پي نوشت:
[1] مطهري ،مرتضي،مجموعه آثار،تهران ،صدرا،ج 22،ص 313-314