نفاق صفتی رذیله ی بسیار خطرناکی است که خداوند متعال مدام مومنین را نسبت به آن هشدار می دهد. و از دسته گروههایی که قرآن کریم به کرّات از آنها و صفاتشان سخن می گوید، منافقین هستند که صفات و علامتهایشان در منابع دینی ما یعنی قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام به صراحت بیان شده است.

نشانه های انسان منافق

اما اینکه منافق چه علامتی دارد، باید از بزرگان دین پرسید. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده که منافق سه علامت دارد: «ثَلاَثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ مَنْ إِذَا اُئْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ»[1]

سه خصلت است که در هر کس باشد منافق است هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند:
 

1. زمانی که خبر دهد دروغ بگوید.
2. هنگامی که وعده دهد تخلف ورزد.
3. زمانی که امانتی به او بسپارند خیانت نماید.

همانگونه در این روایت می بینیم حضرت، نفاق را در رعایت نکردن حقوق دیگران می داند، و می فرماید: دروغگو، خلف وعده کننده و خائن در امانت، کسانی اند که منافق هستند. پس اگر انسان نماز و روزه هایش کامل باشد، اما نسبت به حقوق دیگران هیچگونه پایبندی نداشته باشد، اعمالش از روی نفاق است؛ چون ممکن است که نماز و روزه اش از روی عادت باشد اما راستگویی، وفای به عهد و امانتداری، از روی عادت نمی تواند باشد؛

چنانچه از وجود مقدس امام صادق علیه السلام در روایت دیگری به این مطلب تصریح شده است که فرمود: «لاَ تَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رُکُوعِ اَلرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ شَیْءٌ اِعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اِسْتَوْحَشَ لِذَلِکَ وَ لَکِنِ اُنْظُرُوا إِلَى صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ»[2] به طول رکوع و سجود مرد، نگاه نکنید زیرا بدان عادت کرده و اگر آن را وانهد بهراسد ولى نگاه کنید به راستگوئى و امانت پردازى او.

همانگونه که در حدیث حضرت آمده می بینیم اگر انسان روزه دار و نماز خوان ترک عادت کند، ممکن است به وحشت بیافتد، اما انسان راستگو و امانتدار می تواند ملک مسلمان بودن باشد.

یک سوال:

البته نکته ای که ممکن است از اینگونه احادیث به ذهن آدمی خطور کند آن است که: بنابر این انسان باید فقط امانتدار و راستگو باشد و نماز خوان و روزه دار بودن بی معناست؟

پاسخ اینکه:
خیر، آنچه انسان مومن و مسلمان باید بدان ملتزم باشد، همه پازل های دین است؛ و نسبت به نماز و روزه وتمام عباداتی که در دین بیان شده و حاکی از رابطه ی او و خدایش است، نباید ترک شود، بلکه به احسن وجه باید سعی کند انجام دهد اما، ملاک ایمان و اسلام، در جایی است که مسلمان باید علاوه بر حسن رابطه با خدا، با مخلوقاتش نیز رابطه اش درست و خوب باشد و نباید حقوق دیگران را نادیده بگیرد.

پس ملاک مسلمانی مسلمان و مومن، امانتداری، وفای به عهد و راستگویی است. و صفات منافق، دروغگویی، خیانت در امانت و خلف وعده است.

این سه ویژگی چنان اهمیتی دارند که در برخی از احادیث در کنار یکدیگر بیان شده و آثار یکسانی برای آنها بیان گردیده است.

در روایتی از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) آمده که فرمودند: «اَقرَبُکُم غَدا مِنّى فِى المَوقِفِ اَصدَقُکُم لِلحَدیثِ و َاَدَّاکُم لِلاَمانَةِ و َاوفاکُم بِالعَهدِ و َاَحسَنُکُم خُلقا وَ اَقرَبُکُم مِن النّاسِ»[3] نزدیک ترین شما به من در قیامت، راستگوترین، امانتدارترین، وفادارترین به عهد، خوش اخلاق ترین و نزدیک ترین شما به مردم است.

در این حدیث، هر سه ویژگی در کنار یکدیگر بیان شده و نتیجه هر سه ی آنها این است که هر کس این سه ویژگی را دارا باشد، در روز قیامت، به نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک تر است.

۱. دروغگویی:

دروغگویی، صفتی است که هیچ گاه با عقل قابل جمع نیست؛ یعنی انسان عاقلی نیست کسی که دروغ می گوید، و می توان گفت: انسان دروغگو، جاهل است؛ چون دروغ از لشکریان جهل است، نه عقل.

چنانچه در روایتی امیرالمومنین فرمود: «ماکَذَبَ عاقِلٌ؛[4] هیچ عاقلى دروغ نمى گوید»

دروغگویی بقدری صفت ناپسندی است که انسان دروغگو بوی بهشت که از فاصله پانصد سال به استشمام می رسد،[5] را نخواهد چشید. در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده که فرمود: «ثَلاثَةٌ لایُریحُونَ رائِحَةَ الجَنَّةِ: رَجُلٌ ادَّعى إلى غَیْرِ أَبیهِ وَ رَجُلٌ کَذِبَ عَلَىَّ، وَ رَجُلٌ کَذِبَ عَلى عَینَیهِ.[6] سه نفر بوى بهشت را نمى چشند:

۱. فردى که خود را به غیر پدرش نسبت دهد.

۲. کسى که بر من دروغ ببنندد.

۳. کسى که برخلاف آنچه با چشم دیده سخن بگوید.

از این حدیث، زشتی دروغگویی، به صراحت فهمیده می شود؛

۲. خلف وعده

دومین صفت منافق، خلف وعده کردن است؛ انسان مومن تا جایی که بتواند به وعده اش وفا می کند؛ و سعی می کند اگر وعده ای داد، وفا نماید؛ اما منافق از ابتدا بنایی بر وفا کردن به وعده اش ندارد.

از مفهوم برخی از احادیث اینگونه فهمیده می شود که انسانی که به وفا به وعده اش نکند، به خدا و روز قیامت، ایمان ندارد؛ در روایتی از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّه و َالیَومِ الآخِر فَلیَفِ اِذا وَعَدَ»[7] هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، هرگاه وعده مى دهد باید وفا کند.

یعنی کسی که به وعده اش وفا نکند، به خدا و روز قیامت ایمان ندارد.

صفت وفای به عهد از صفات فرادینی است؛ یعنی وفا کردن به وعده، فقط در مقابل مسلمان یا مومن نیست؛ بلکه حتی اگر به کافری وعده داد، به آن وفا کند؛ چون وفای به وعده و عهد از صفات مشترک بین مسلمان و کافر است.

این مطلب از احادیث مختلف مخصوصاً روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فهمیده می شود؛ حضرت می فرمایند: «ثَلاثٌ لَیسَ لاَحَدِ النّاسِ فیهِ رُخصَةٌ: بِرُّ الوالِدَینِ مُسلِما کانَ اَؤ کافِرا وَ الوَفاءُ بِالعَهدِ لِمُسلِمٍ اَو کافِرا وُ الاَمانَةُ اِلى مُسلِمٍ کانَ اَؤ کافِرا.»

سه چیز است که ترک آن براى هیچ کس جایز نیست: نیکى به پدر و مادر مسلمان باشند یا کافر، وفاى به عهد با مسلمان یا کافر و اداى امانت به مسلمان یا کافر.

از این حدیث فهمیده می شود که چه مسلمان باشد و چه کافر، خلف وعده کردن مسلمان نسبت به کافر، جایز نیست.

۳. امانتداری

امانتداری انسان باعث تکمیل ایمانش است و اگر کسی نزد انسان امانتی سپرد، باید از آن مراقبت کند و به وقتش آنرا به وی بازگرداند؛ این مطلب تا جایی اهمیت دارد که اگر انسان امانتداری نکند، اساساً ایمانی ندارد.
در روایتی هم از رسول اکرم و هم از امیرالمومنین علیها السلام آمده که فرمودند: «لا إیمانَ لِمَنْ لا أمانَهَ لَهُ»[8] هر که امانت نداشت ایمان ندارد.

بنابر این طبق حدیث اول مقاله منافق سه علامت دارد؛ دروغگو بودن، خلف وعده کردن و خیانت در امانت کردن جزء نشانه های منافق محسوب می شود.

پی نوشت: