نظر اسلام نسبت به کار و تلاش به عنوان يکي از عوامل توليد چيست؟ و چه محدوديت هايي براي آن قايل است؟

در ميان عوامل توليد، کار از جايگاه ممتازي برخوردار است؛ زيرا با انجام کار و استفاده از نيروي انساني، ساير عوامل و منابع، مورد بهره برداري قرار مي گيرد؛ حتي تکنولوژي پيش رفته اي که امروزه تا حدّ زيادي جانشين کار انسان شده است، محصول کار و تلاش انسان است و در بين عوامل توليد، اين عامل، با اراده و علاقه انسان ارتباط دارد؛ لذا از جهات متعددي، داراي امتياز خاصي است.
اسلام به کار و اشتغال اهميّت زيادي داده و بيکاري، تنبلي و کسالت را به شدّت نکوهش، و در ضمن تعاليم خود، افراد را به کار و جدّيت فوق العاده تشويق نموده و آن را يک فرضيه الهي براي مسلمانان قرار داده است. جهت تبيين نظر اسلام در اين زمينه، نمونه هايي از سخنان پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و پيشوايان معصوم ـ عليهم السلام ـ را بيان مي نماييم:
پيامبر گرامي ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايد: «طلب الحلال فريضةٌ علي کل مسلمٍ و مسلمة؛ کسب روزي از راه مشروع، بر هر مرد و زن واجب است».[1]هرگاه مردي توجّه پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ را به خود جلب مي کرد، مي پرسيد آيا شغلي دارد؟ اگر مي گفتند نه، بيکار است، مي فرمود: «از چشمم افتاد؛ براي اين که فرد با ايمان اگر شغلي نداشته باشد، با دينِ خود، گذران زندگي و تأمين معاش مي نمايد».[2]امام کاظم ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «خداوند از بنده پر خواب و بي کار، به شدّت متنفر است».[3]امام رضا ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «آن کس که با کسب و کار، فضلِ الهي را براي تأمين و اداره خانواده اش طلب نمايد، پاداش او برتر از مجاهد در راه خداست».[4]اسلام تا آنجا بر کار و تلاش يک مسلمان تأکيد دارد که پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بعد از بازگشت از جنگ تبوک و مشاهده دست هاي زبر و پينه بسته سعد انصاري که براي استقبال از ايشان آمده بود، بر دست او بوسه زده و فرمودند: «اين دستي است که آتش به او نمي رسد».[5]بنابراين، از ديدگاه اسلام، کار و تلاش و توليد، جهت امرار معاش و رفع نياز خود و ديگر افراد جامعه، يک وظيفه است و باعث محبوبيّت شخص در پيشگاه الهي بوده، نوعي عبادت محسوب مي شود؛ لذا تلاش در دنيا، ماهيّت اخروي به خود گرفته و در راستاي تأمين سعادت اخروي به حساب مي آيد و اين از امتيازات منحصر به فرد دين اسلام است.
پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در اين زمينه مي فرمايد: «کسي که با دسترنج خود از حلال الهي استفاده نمايد، درهاي بهشت بر او باز مي شود، تا از هر دري که مايل است وارد شود».[6]از نظر اسلام، کسي که بدون کار از خدا درخواست روزي کند مورد نکوهش است. با اين که قرآن، عبادت و بندگي حق تعالي و معرفت نسبت به او را هدف خلقت قرار داده است؛[7] ولي نبايد عبادت جاي کار را بگيرد، بلکه هر يک در وقت خود بايد انجام پذيرد. پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و ائمه ـ عليهم السلام ـ در برخورد با افرادي که از روي جهل و يا کج فهمي، کار را به جاي عبادت يا عبادت را به جاي کار قرار مي دادند، با تذکر و گاهي با عتاب و سرزنش، سعي در تصحيح بينش و رفتارشان داشته اند.
نوع کار: از نظر اسلام، انسان در انتخاب شغل آزاد است، مشروط بر اين که آن شغل با ارزش هاي اسلامي ناسازگاري نداشته و تحريم نشده باشد، ولي لازم است در انتخاب شغل چند نکته مورد توجّه قرارگيرد:
1. هر فرد، مسئوليت و شغل مورد علاقه خود را انتخاب نمايد؛ زيرا اگر انجام کار با ميل و رغبت باشد هم براي خود فرد مفيد است و هم از کارايي بالاتري برخوردار بوده، بازده آن افزايش مي يابد و در نتيجه جامعه هم از آن بهره بيش تري مي برد؛
2. انسان بايد با توجه به توانايي خود، شغلش را انتخاب نمايد؛
3. انسان مکتبي و متعهد، همواره بايد به فکر انجام وظيفه باشد؛ لذا در انتخاب شغل شايسته است رشته و تخصص مورد نياز جامعه را انتخاب نمايد؛ پس توليد کالاها و انجام خدماتي که نيازهاي اوليه عمومي را برطرف مي نمايد و يا در سطوح بالاتر، آسايش و رفاه را براي جامعه به بار مي آورد، از اولويت برخوردار است؛ البته در روايات زيادي، بر کشاورزي و دام داري به عنوان دو شغل حياتي و مورد نياز جامعه تأکيد شده است.[8]

منع افراط و تفريط در کار
گرچه از نظر اسلام، کار و تلاش براي هر فرد، مطلوب، و در بسياري از موارد، اداي وظيفه است؛ ولي افراط در آن هم پسنديده نيست؛ زيرا انسان براي اين آفريده نشده است که همواره کار کند؛ او نياز به استراحت هم دارد و بايد به خودسازي و رشد اخلاقي و افزايش دانش و معلومات ديني و اجتماعي نيز بپردازد؛ پس بايد زماني را براي کار و فرصتي را براي استراحت و عبادت و زماني را براي تفريحات سالم و ساعتي را براي کسب معلومات و افزايش آگاهي هاي خود در نظر بگيرد و در هيچ يک از آنها افراط و تفريط روا نيست.[9] تفريط در کار، به معناي کسالت و تنبلي نيز ملامت شده، و يکي از عوامل مهم عقب ماندگي بعضي از کشورهاي جهان سوّم در عصر حاضر است.
اسلام به کار و تلاش تا زمان مرگ ـ به شرط توانايي ـ تأکيد نموده است. رسيدگي و تأمين افراد از کار افتاده، از وظايف حکومت اسلامي است؛ امّا امروزه عدّه اي پس از چند سال کار، با وجود کسب تجربه و کارايي بالا، به عنوان بازنشسته، سال هايي از عمر خود را به بيکاري و بيهودگي مي گذرانند[10] و چه بسا به جاي آنان افراد تازه کار و غير متخصص مشغول به کار مي گردند؛ و در نتيجه، جامعه از آن سرمايه انساني ارزنده، مجرب و متخصص محروم مي گردد؛ لکن از نظر اسلام، ادامه کار، با اختيار و علاقه خودِ شخص و توانايي او بر انجام وظيفه، هيچ گونه محدوديّتي ندارد.
 
پي نوشت ها:
[1]. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج103، ص9.
[2]. همان، ج3، ص103 و 9.
[3]. حر عاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص36.
[4]. محمد بن يعقوب کليني، کافي، ج5، ص88.
[5]. عزّالدّين ابن اثير، اسد الغابة في معرفة الصحابة، ج2، ص296.
[6]. بحارالانوار، ج103، ص10.
[7]. ذاريات / 56.
[8]. وسايل الشيعه، ج12، ص25.
[9]. دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، مباني اقتصاد اسلامي، ص136ـ137.
[10]. دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، درآمدي بر اقتصاد اسلامي، ص303.