چکیده :

از زمان خلافت امیر مومنان علی (ع) که ایران پایگاه تشیع شده بود شیعیان، این دیار را مامنی برای قیام علیه حاکمان غاصب یافتند و شهرهایی نظیر قم، کاشان، خراسان، شیراز و مازندران به صورت کانونی برای
فراگیری و نشر آموزه های فقه شیعی تبدیل شد. در واقع فرزندان و نوادگان خاندان پاک و نورانی ائمه معصومین علیهم السلام، وجود پربرکت خود را فدای تحقق ارزشهای الهی و بشری کردند و در این مسیر بیشترین مشقت ها و محدودیت ها را از ناحیه دشمنان اسلام (امویان و عباسیان) تحمل کرده ، نهایتاً در دفاع از اسلام شهادت را به عنوان پیام حقیقت و نور هدایت بشریت برگزیدند.
بی تردید مطالعه دلایل خروج امام زادگان از موطن اصلی و هجرت به مناطق مختلف ایران از یک سو به باز شدن حقایق و ناگفته های تاریخ سنتی مسلمانان بویژه شیعیان می انجامد. از دیگر سو ، نقش امام زادگان در کنار رسالت تاریخی و دینی ائمه معصوم (ع) در گسترش مذهب شیعه در ایران زمین بی بدیل بوده است.
مقاله پیش رو با توجه به برخی مولفه ها و عوامل اثرگذار بر تاریخ اجتماعی ایران به بررسی قیام امام زادگان بر علیه حکومت های جور و ستم زمانه خود می پردازد و با ذکر شواهدی به رسالت تاریخی سادات در حفظ و گسترش فرایند فکری مذهب شیعه اشاره دارد.
کلید وا‍‍‍‍ژه ها : شیعه، امام زادگان، عدالت خواهی، شهادت

مقدمه :

پیش از پرداختن به موضوع اصلی ضرورت دارد سیر پیدایش شیعه در ایران مرور شود. بر این اساس برای پی بردن به اصالت و حقیقت هر چیز، باید به زمان و علل ظهور آن توجه کرد که شناخت حقیقت تشیع نیز از این قاعده مستثنی نیست.
برخی از نویسندگان متعصب و ناآگاه بدون توجه به این نکته، کوشیده اند تشیع را مانند سایر فرقه ها،
گروه های نوظهور یا حزب سیاسی قلمداد کنند که در اثر تحولات و دگرگونی های تاریخی، سیاسی و یا اجتماعی پدید آمده است.
از این رو دیدگاه ها و نظریات گوناگونی درباره منشا و تاریخ پیدایی تشیع ابراز کرده اند که این اختلافات بهترین دلیل بر ابطال دیدگاه های مغرضین و ناآگاهان و اثبات شیعه است که دوران منشا پیدایی شیعه را به عصر نبوت باز می گرداند.گروهی از صحابه در زمان پیامبر اکرم (ص) با شنیدن آیات و روایات در امر ولایت و خلافت حضرت علی (ع)، به آن حضرت اعتقاد پیدا کردند و امامت حضرت علی (ع) پس از پیامبر (ص) را پذیرفتند و از ارادتمندان و مریدان آن حضرت شدند. این گروه از همان دوران به شیعه علی (ع) معروف شدند. ابو حاتم رازی می گوید: واژه و کلمه شیعه در عهد رسول خدا (ص) بروز کرد. این کلمه، لقب چهار نفر از صحابه، یعنی ابوذر، سلمان، مقداد و عمار بوده است بر اساس یافته ها و ادله قطعی تشیع در عصر رسول خدا (ص) هستی پذیرفته و بذر آن به وسیله خود پیامبر (ص) افشانده شده است و گروهی در زمان پیامبر (ص) و پس از رحلت وی به نام شیعه علی (ع) شناخته می شوند و همگی این گروه، از تبار عرب عدنانی یا قحطانی بودند.
این در حالی است که برخی از مستشرقان، غافل از ریشه های تشیع آن را زاییده فکر ایرانیان می دانند و می گویند: در جامعه ایرانی شاهان سلطنت می کردند و سلطنت آنان موروثی بود، ایرانیان نیز پس از ورود اسلام اصل خود را در مورد اسلام پیدا کرده ، علی و فرزندان او را وارث پیامبر دانستند، بر این اساس، هر امامی وارث امام پیشین بوده و از این طریق اصل وراثت حکومت را محفوظ نگاه داشتند.
این اندیشه به قدری نارسا و بی پایه است که نباید آن را جز فرضیه شمرد چرا که در امت های گذشته هم نبوت که بالاترین مقام دینی است به ظاهر موروثی بود.آنگاه که ابراهیم به مقام امامت رسید، از خدا خواست امامت را ذریه او قرار دهد. خدا نیز با درخواست او موافقت کرد اما مشروط بر این که در میان فرزندان صالح و عادل او قرار گیرد (سبحانی،آیا تشیع مکتب ایرانی است؟ ، Abna.ir)
ولی در مورد گرویدن ایرانیان به مذهب شیعه باید پذیرفت که استقرار آن نه امر دفعی بلکه به صورت تدریجی صورت گرفته است و نباید به دنبال تاریخ خاص و معین بود.
به نظر می رسد از زمانی که اولین ایرانی به تشیع گرایش یافت تا زمانی که تشیع در ایران فراگیر شد و اکثریت ایرانیان را شیعیان تشکیل دادند، حدود 10 قرن به طول انجامیده است.
در امر گسترش مذهب تشیع در ایران به اجمال مروری بر تاریخ داشته باشیم :
1-نخست آنکه «جناب سلمان» صحابه باوفای پیامبر و اهل بیت فرد ایرانی و شیعی بود. در یمن نیز ایرانیانی وجود داشتند که متمایل به اهل بیت بودند، یمن توسط حضرت علی (ع) و در زمان حیات رسول اکرم (ص) به اسلام ایمان آورد و اهل یمن از همان زمان با حضرت علی (ع) آشنا بودند در حالی که ساحل خلیج فارس تا یمن تحت نفوذ ایران بود.
2- خلیفه دوم، تبعیض هایی بین عرب و عجم قائل شد که موجب آزردگی خاطر ایرانیان گردید. پس از کشته شدن خلیفه دوم به دست یک ایرانی، فرزند دوم چند تن از ایرانیان مدینه را به قتل رساند. اما وقتی حضرت علی (ع) به حکومت رسید اعلام کرد بین عرب و عجم تفاوتی نیست و عرب هیچ گونه فضلی بر عجم ندارد و این سبب شد تا ایرانیان به حضرت علی (ع) گرایش پیدا کنند.
3-پس از شهادت حسین بن علی (ع) ایرانیان متوجه شدند از اسلام دو قرائت وجود دارد. اسلام یزیدی و اسلام حسینی ، بنی امیه با آن سابقه ظلم ها و اعمال تبعیض ها، نمی توانست در قلوب ایرانیان جایی داشته باشد و به صورت طبیعی ایرانیان به سوی امام حسین (ع) و اهل بیت (ع) گرایش پیدا کردند و بعدها در سقوط بنی امیه بیشترین تلاش ها را نمودند. زیرا بنی عباس با شعار حمایت از آل محمد (ص) قیام کردند. اما بعدها معلوم شد که این جریان نیز با اهل بیت فاصله دارد.
4-در طول تاریخ، برخی از شاگردان امام جعفر صادق و سایر ائمه علیهم السلام، در ایران حضور یافتند و به طور گسترده مکتب اهل بیت (ع) را تبلیغ کرد، ایرانیان را به مذهب آنان دعوت می کردند.
5-حضور حضرت امام رضا (ع) در خراسان عامل دیگری است. یکی از دلایلی که مامون می خواست امام رضا (ع) را ولیعهد کند مقابله با عرب هایی بود که از برادرش امین حمایت می کردند. تحلیل وی این بود که با ولایت عهدی امام رضا (ع) هم ایرانیان شیعی را به سوی خود جذب خواهد کرد و هم شیعیان عرب. این باعث تقویت قدرت وی و ضعف امین خواهد شد.
6-بسیاری از امامزادگان از ظلم منصور دوانیقی و دیگر خلفای ستمگر به ایران آمدند و پراکندگی آنان در سراسر ایران عامل دیگری در گسترش تشیع در ایران بود. همانطور که حضور حضرت معصومه (س) در قم، حضرت شاهچراغ (ع) در شیراز و حضرت عبدالعظیم (ع) در ری از دلایل مهم روی آوری ایران به تشیع است.
7-در عصر سلاطین شیعه آل بویه، موجبات تبلیغ اهل بیت (ع) بیش از پیش فراهم شد و کتب مهم شیعی مثل تهذیب، استبصار و من لایحضره الفقیه در این زمان تالیف شد.
8-در دوره ایلخانان، حضور علامه حلی به مدت 10 سال در ایران و آزادی وی در بیان احکام و مهارت ها و در فقه و کلام و نیز تلاش های خواجه نصیرالدین طوسی عامل دیگری در این زمینه است.
9-حلقه آخر این جریان تاسیس دولت صفویه و اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی و حضور و دعوت از علمای شیعه از سراسر جهان اسلام است. این همه سبب شد تا بالاخره در عصر صفویه پس از طی 10 قرن، اسلام شیعی در ایران گسترش یابد و به صورت یک مکتب و مذهب فراگیر در این کشور حکوکت کند(جعفریان،1388: 13).
لذا مشاهده می شود که گرایش ایرانیان به مذهب شیعه در پروسه زمانی مشخصی انجام گرفته است. همانطورکه اشاره شد یکی از دلایل عمده نفوذ تشیع در ایران، ورود سادات علوی به منطقه است. این افراد عمدتاً شیعه بوده اند گرچه گاهی در میان آنها افرادی که حتی ناصبی بوده اند پیدا می شده است. البته شیعیان آنها نیز همگی اثنی عشری نبوده، بلکه بسیاری از آنها شیعه زیدی بوده اند. معمولاً کسانی از آنها که محور قیامهای ضد عباسی بوده اند، شیعه زیدی شمرده می شوند. دلیل، این بود که آنها به تقیه اعتقادی نداشتند و قیام به سیف را دلیل تشخیص امامت زید می دانستند.

تاریخچه علویان

علویان که شیعیان و پیروان علی (ع) محسوب می شوند، از زمان بعد از رحلت پیامبر، جریان سقیفه که ابوبکر به خلافت رسید شروع به فعالیت کرد و به طرفداری از حضرت علی حاضر نشدند با ابوبکر بیعت کنند و خلافت را حق علی (ع) دانستند.
شروع فعالیت علویان در عرصه سیاست هم از هنگام شهادت امام حسین (ع) در کربلا بوده است اینها از این تاریخ هر جا فرصتی برای قیام می دیدند از آن استفاده می کردند و چون اوضاع نامناسب می شد موقتاً آرام شدند این آرامش موقتی بیشتر در دوران امویان بود که به جز قیام زید بن علی و فرزندش یحیی در دوران هشام بن عبدالملک هیچ قیام مهم دیگری علویان صورت نپذیرفت(ابراهیم حسن،1384: 126).
زمانی که عباسیان استقرار یافتند، دشمن علویان با آنها شروع شد چرا که علویان و عباسیان از خاندان هاشم بودند که بر ضد امویان با همدیگر همکاری داشتند اما زمانی که عباسیان به قدرت رسیدند دشمنی علویان با عباسیان آغاز شد. چرا که هر یک خلافت را حق خویش می دانست و نخستین کسی که از علویان بر علیه عباسیان قیام را شروع کرد محمد بن نفس زکیه بود که در مدینه قیام را آغاز کرد ولی شکست خود دو برادرش هم در بصره به قتل رسیدند از اینجا عباسیان در تعقیب و کشتار علویان همت گماشتند ولی کوشش آنها چندان سودمند نبود چرا که در زمان هارون الرشید ادریس بن عبدالله توانست در آفریقا تشکیل حکومتی به نام ادریسیان دهد و یحیی بن عبدالله در گرگان و طبرستان به فعالیت تبلیغی بر علیه خلیفه پرداخت و اینها امنیت دولت عباسی را به خطر انداختند و بناچار هارون راهی ایران شد.
به خاطر مظلومیتی که علویان در طول دوره اموی و عباسی داشتند، نفوذ آنها در میان مردم بیشتر شد و افزون بر آنکه آنها را اهل بیت پیامبر (ع) می دانستند همین دلیل مردم که این همه ظلم و ستم را در حق آنها می دیدند به آنان متمایل شدند. (جعفریان، 1388: 90)
بدین سان علویان در جستجوی پناهگاه، مناسب ترین منطقه را ایران و بیشتر مناطق هموار جنوب و رشته کوه البرز مثل قزوین، ری، قم، ساوه و آوه تشخیص دادند(ترکمنی آذر، 1380: 126).
این مهاجرت اولاد ابوطالب در پی شکست قیام های متعدد علویان در کوفه مدینه و مکه (مثل ابوالسرایا، این طباطبا، زید النار، ابراهیم بن موسی، سلیمان بن داود در 199 هـ ق و قیام و ابن افطس ، محمد بن جعفر 200 هـ ق) سرعت گرفت و آنان از عراق رانده شدند (مسعودی، 1370/ 2 : 439).
در زمان هارون الرشید پس از سرکوب خائنانه قیام یحیی بن عبدالله، مهاجرت علویان ادامه یافت. وقتی مسئله ولایتعهدی امام رضا (ع) توسط مامون عباسی مطرح شد شماری از علویان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. (مفید، ، 1366 : 60)
وقتی آوازه این حرکت در جهان اسلام پیچید علویان دیگری از نقاط مختلف به ویژه مدینه عازم خراسان گشتند. حضرت امام رضا (ع) بیست و یک برادر داشتند که همه آنان همراه پسرعموهای خود، که همگی از سادات حسنی و حسینی بودند به سوی خراسان حرکت کردند. اینان در حوالی ری بودند که بر خبر شهادت امام رضا (ع) وقوف یافتند و مورد تهدید، تعقیب مامون قرار گرفتند. لذا برخی در همین نواحی به شهادت رسیدند و بقیه به سوی طبرستان پناه بردند(کریمیان، 1361 : 95).
از سوی دیگر گروه های جدید علویان، همزمان با سفر حضرت معصومه سلام الله علیها به قم راهی ایران شدند که این خود عامل مهمی در مقاومت مردم قم در برابر مامون و خلع او از خلافت، پس از قتل عام کاروان آن حضرت شد. در این زمان شخصی به نام یحیی بن عمران ریاست شهر را برعهده گرفت (قمی، 1361 : 205).
مهاجرت علویان هنوز ادامه داشت، با رسیدن متوکل به خلافت که شرایط بسیار سختی برای علویان از سال 233 هـ ق شروع گردید مهاجرت آنان به ایران شتاب بیشتری انجام گرفت.
از جمله اینها حضرت عبدالعظیم حسنی بود که ابتدا به طبرستان و سپس به ری مهاجرت نمود. در سال 249 هـ ق پس از کشتار در قیام یحیی بن عمر حسینی در کوفه توسط خلیفه عباسی، شماری بسیاری از ساداتی که در قیام شرکت کردند و جان سالم به در بودند به دنبال یافتن محل امنی به کوه های طبرستان پناه جستند (ابن اسفندیار ، 1366 : 228) و تا پایان عمر خودشان و اولادشان در این منطقه زندگی کرد، و وفات نموده و یا شهید شدند و مرقدشان تبدیل به زیارتگاه شده است.از سوی دیگر برای اولین بار علویان توانستند در سال 250 ه.ق دولت علویان را در طبرستان تشکیل بدهند زیرا مردم طبرستان که از ظلم و ستم والی خلیفه عباسی به تنگ آمده بودند از حسن بن زید که در ری بود دعوت کردند که به طبرستان برود. با رفتن وی شماری از مردم نامسلمان آن نواحی به دست وی اسلام آوردند و تعهد کردند که از وی حمایت کنند و او توانست منطقه مازندران و گیلان را به دست آورد و تشکیل دولت علویان را بدهد و این اولین دولتی بود که در بلاد اسلام، بدون تایید خلفای عباسی تشکیل شده بود و اگر چه این دولت تهدیدی برای خلفای عباسی بود ولی به خاطر آشفتگی هایی که خلفای عباسی با آن درگیری داشتند، نمی توانستند قدمی برای براندازی این دولت جدید علوی بردارند. لذا تا مدت ها علویان توانستند در آرامش به سر ببرند. (ابوالفتوح، 1368 : 68)
در هر صورت پس از شهادت امام رضا (ع) توسط مامون بیشتر آنها به دیلم و طبرستان پناه بردند و بعضی در آنجا شهید گشتند و مزار و مرقد ایشان مشهور و معروف است. همچنین علویان با توجه به پیشینه کوفه در قیام حسین (ع) و نیز قیام زید، امکان پیروزی در عراق را برای خود نمی دیدند. حسوسی بن عبدالله بن حسن درباره عراق می گفت : «لا تترکینی العراق فانها بلاد بها اس الخیانه والقدر … مرا در عراق وا مگذارید که پایه و اساس آن بر نیرنگ و خیانت استوار است (جعفریان، 1388: 231).
ابن ابی الحدید در کتاب «شرح نهج البلاغه» (مجلسی،1404/48: 176) خود فرمایشی را از امام محمد باقر (ع) در مورد سخت گیری های خلفای عباسی و عمالشان به سادات نقل می نماید که بسیار تکان دهنده است. وی می نویسد :
«امام محمد باقر (ع) فرمود : شیعیان ما را در هر شهری که به دست می آوردند می کشتند و دست و پاها را به گمان شیعه بودن قطع می کردند و کسی که نامش به دوستی ما آشکار می شد زندانی می گردید. یا مالش غارت شده و یا خانه او را خرابی نمودند این بلاها روز به روز شدت پیدا کرد و تا زمان عبیدالله بن زیاد که امام حسین (ع) را به شهادت رساند ادامه داشت. پس از آن حجاج آمد، او شیعیان را می کشت و به اتهام شیعه بودن، زندانی و شکنجه می کرد. آن قدر وضع شیعه و دوستداران اهل بیت علیهم السلام خطرناک بود اگر به کسی می گفتند، تو کافر هستی، بیشتر دوست می داشت تا بگویند شیعه علی (ع) هستی.»
آری، خلفای بنی عباسی به نام سلسله جلیله علویین و مبارزات پیروان از جان گذشته آنان اوج گرفته، ولی پس از تثبیت حکام خود به آل علی (ع) بی اعتنایی نمودند و قساوت قلب و ظلم خود را آشکار ساختند و در این دوره بود آل علی (ع) و اهل بیت رسول (ص) به حقوق غصب شده خویش نرسیدند و همواره در زجر و حبس و تبعید بسر برده و از ترس جان و ناموس خود به طور ناشناس به سرزمین های دور دست و امن فراری بودند و با پنهان کردن نسبت خود زندگانی را با وحشت و ترس از عمال عباسیان به سر می بردند.
لذا عمده دلایل هجرت این اختران فروزان به ممالک اسلامی مخصوصاً ایران از قرار ذیل است :
الف: مهاجرت سادات حسنی و حسینی به نقاط امن سرزمین های شرقی یعنی ایران، از همان صدر اسلام در حکومت جائرانه امویان و خاصه در عهد حجاج بن یوسف ثقفی و تسلط او بر عراقین (95-75 هـ ق) آغاز شده بود و با وجود آمدن دولت غاصب دیگری به نام عباسیان ، این مهاجرت به دلیل شدت فشار و سخت گرفتن بر سادات به اوج خود رسید.
ب: هنگامی که امام رضا (ع) به ولایت عهدی رسید، سادات گروه و گروه از مدینه و عراق عازم ایران شدند تا زیر سایه آن امام همام با آرامش و بدون هیچ تنگنایی به زندگانی مشغول باشند.
ج: عمال خلیفه،منسوبین و اقوام انقلابیون و امامزادگان خروج کرده را برای دست یافتن به ایشان،قلع و قمع می کردند(ترکمنی و دیگران،1380: 231).

تاثیر و بازتاب حضور امامزادگان در ایران :

مهاجرت علویان به ایران از لحاظ سیاسی – اجتماعی و حتی انجام کارهای عمرانی و اتحاد مردم منطقه تاثیری مهمی داشت، زیرا با حضور در میان مردم و حسن معاشرت در رفتار و جلب نظر و افکار عمومی و خلق و خوی علوی، در فاصله زمانی کمی، از پایگاه مادی و معنوی در میان مردم برخوردار می شدند و با کسب اعتماد و اطمینان مردم به تدریج رهبری مردم را در مناطق به دست می گرفتند و با شرکت در مسایل سیاسی – اجتماعی و بهره برداری از نفوذ خود در ایجاد تحولات منطقه ای، نقش موثری پیدا می کردند. برای مثال هنگامی که یحیی بن عبدالله از همراهان حسین بن علی پس از شکست قیام و کشته شدن یارانش به ایران مهاجرت کرد، پس از توقف در دیلم و معاشرت با مردم ، مردم معتقد شدند که وی استحقاق پیشوایی دارد. سپس با او بیعت کردند و گروهی از مردم شهرها گرد وی جمع شدند و رفته رفته کارش بالا گرفت. مهاجرت سایر علویان به نقاط گوناگون ایران از جمله ری، کاشان، قم، گرگان و طبرستان، همه گویای حضور قوی و تاثیرگذار آن ها در منطقه بوده است. آن ها در امور سیاسی، اجتماع یا عمرانی به صورت فعال وارد صحنه می شدند. برای مثال، ورود اشعری ها در سال 9 هجری به قم و تلاش و کوشش در عمران و آبادانی این شهر تا زمان حضور حضرت معصومه (س) گویای تاثیر مثبت آن است.
یکی از دلایل قرب و قیام امامزادگان در ایران این بود که مردم این دیار با توجه به سابقه طولانی در فرهنگ و تمدن، به روح اسلام توجه ویژه ای داشته اند و ارادتشان نسبت به خاندان رسالت بسیار پایدار بوده است. به همین دلیل تشیع با فرهنگ ایرانی پیوند خورد، چرا که خاندان پیامبر، مجری عدالت و مساوات بودند. نفوذ شیعه آن چنان قوی بود که شاخص های مقدس آن (بقاع متبرکه) حتی از جانب حاکمان اهل سنت نیز محترم شمرده می شد. با توجه به علاقه شیعیان به دفن شدن در کنار این مزارها، روز به روز بر اهمیت و توسعه آن ها افزوده گشت. به زودی این اماکن متبرکه به عنوان نماد تمایلات سیاسی و مذهبی شیعیان کاربرد یافت. بنابراین هدایای فراوانی به شکل نذورات نقدی، املاک و موقوفات به متولیات این بقاع واگذار شد و افزایش جمعیت نیز منجر به افزایش تعداد زوار این امام زاده ها شد. این فزونی تاثیر مستقیمی بر زیارتگاه داشت و نقش عمده ای در زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ایفا کرد(اشتهاردی محمدی، 1371 : 95).
این اماکن مذهبی از دو سو مورد احترام و توجه مردم ایران بوده اند :
از یک سو اعتقاد و ایمان به خاندان نبوت و امامت و گرایش آنان به عدالت و فضایل انسانی و از سوی دیگر فضیلت وجود امام زاده های مدفون در این بقاع، به عنوان نمادی از اعتقادات مذهبی مردم ایران. اما جدا از آن، ویژگی های ساخت و شکل معماری هر یک از امامزاده ها در نوع خود قابل توجه است.
امام زاده محلی است که فرهنگ عامه در آن پرورش می یابد و شکل می گیرد. زمینه مساعدی است برای زنده نگه داشتن باورهای عامه مردم که دیرتر از مکان های دیگر دستخوش فراموشی و تحول می شود. برای بقعه علاوه بر ارزش های مذهبی ارزش فرهنگی نیز باید قائل شد. نگهداری و آبادانی به همت اهالی بستگی دارد. چون بسیاری از آمال و آرزوهای خود را در آن می جویند. بقاع، پناهگاه بی پناهان و نماد پاکی، زهد و تقوا به حساب می آید و از این رو به آن عشق ورزید، برای آن نذر می کنند و معجزات و کرامات آن را دهان به دهان باز می گویند.
امام زاده ها در سراسر ایران، از جمله کانون های معنوی اسلام به شمار می روند. اغلب این امام زاده ها از سادات شیعه علوی بودند که در پی اقتدار خلافت اموی تا پایان خلافت عباسی، در نبرد با دستگاه خلافت، برای برپایی عدالت اهل بیت (ع) به شهادت رسیدند.
امروزه هزاران زن و مرد مسلمان در لحظه های بیم و امید و در اوقات فراغت خود به این زیارتگاه ها و اماکن متبرکه می روند و به امید گره گشایی از مشکلات خود یا بستگان به آن ها توسل می جویند(قمی ، 1392: 77).
این مزارهای متبرک در ایران نمودی از آرمانهای راستین تشیع بود که از اسلام ریشه گرفته بود و در حقیقت پشتوانه عظیمی برای معیارها و ارزش های والای مکتب تشیع محسوب می گردید. این مکان ها افزون بر اینکه محلی برای زیارت مشتاقان خاندان اهل بیت (ع) بود، مدرسه بزرگی نیز برای زائران تلقی می گردید که از معرفت امامزادگان و فضایل اخلاقی آن بزرگواران بهره مند گردند و از سویی به مظلومیت و حقانیت آنان پی برند که این خود در گسترش مذهب شیعه نیز موثر بود. به بیان دیگر، این آرامگاه ها هر کدام به کانونی برای گسترش فرهنگ تشیع تبدیل گردید.
در این راستا می توان به نقش تاریخی دختران امام موسی کاظم (ع) در ترویج ارزشهای دینی و گسترش اسلام راستین به ویژه در شهر مقدس قم نیز اشاره نمود. این بزرگواران طبق نقل ها فقیه، دانشمند، محدث، پاک دامن، پارسا و پرهیزگار بودند در میان زنان مدینه، به ترویج مباحث علمی و احادیث نبوی اشتغال داشتند. دختران آن امام همام در دوران حساس و خفتان آور عباسی هر یک بنا به توانایی و تکلیف خویش، مسوولیت مهمی ایفا کردند. نکته جالب توجه این است که دختران امام موسی کاظم (ع) هر یک از عالمه ای بودند که با نقل روایات مستند و احادیث معتبر در مورد فضایل امام علی (ع) و عاشورا و استمرار ولایت و معرفی امام زمان خویش، ساعی و کوشا بودند.
در میان دختران امام کاظم (ع) حضرت فاطمه معصومه (س) همچون اجداد طاهرینش، با تاسی به حضرت زینب (ع) در مقابل تهدیدها و فشارهای حکومت ظالم علیه خاندان اهل بیت (ع) ایستاد و علاوه بر فعالیت های علمی و روایی و بیان احادیث شیعه در خصوص غدیر خم و ولایت و امامت، در حرکتی سیاسی – اجتماعی همراه برادران خویش به عرصه مبارزه وارد شد و هجرت را به عنوان عامل اعتراض به وضعیت موجود و حکومت وقت برگزید(الهامی،1375: 90).
حضرت معصومه (س) طبق روال هجرت علویان، برای فرار از ظلم و ستم حکومت و نشر و تبلیغ آیین محمدی (ص) و آشکار کردن چهره نفاق دینی عباسیان و مظلومیت خاندان اهل بیت (ع) در طول سفر خویش از مدینه به با بیان سخنان بیدار کننده خویش ، اذهان جامعه را نسبت به اهل بیت (ع) و جایگاه آن ها و نقش امامت در جامعه مسلمین روشن ساخت. حضرت معصومه (س) نیز به همراه برادران خود برای کسب آزادی و بیان مسایل دینی از فرصت استفاده فرمود و با وجود سختی سفر و دوری از وطن و زادگاه خویش و ترک دوستان و یاران سفر خود را آغاز نمود. تاریخ نشان داده است که در طول دوران هجرت حضرت معصومه (س) و شهادت امام رضا (ع) و حضور برادرزادگان او در نقاط گوناگون کشور پهناور اسلامی در سرزمین فارس، مصر ، ری، قم و خراسان ضمن اعتراض به حکومت غاصب را مردم را همراه خود ساخت و آنان دست به شورش و قیام زدند تا سرانجام هر یک به نوعی توسط حکومت به شهادت رسیدند(الهامی،1375: 90).
از دیگر سو جامعه شیعه و فرهنگ تشیع، گرد امامزاده ها شکل گرفت این همان چیزی است که برخی در بحث جامعه شناسی، هنگام مطالعه جامعه شیعی اذعان می کنند که جوامع شیعی جوامعی هستند که گرد امامزاده هایشان شکل گرفته اند و فرهنگ و هویت آن ها متاثر از امامزاده هاست.
در دورترین روستاهای ایران امام زاده هایی وجود دارد که اصلاً دین مردم آن روستانها به آن امامزاده بستگی دارد و اگر این امامزاده ها نبودند تاریخ دین داری مردم عوض می شد. در واقع محور حفظ تشیع همین امامزاده ها هستند و فرهنگ شیعی چه در گذشته و چه در حال به وسیله آن ها حفظ می شود. اگر آدمی در دوره کهنسالی و میان سالی هم باشد چنانچه رگه هایی از محبت این امامزاده ها در روحش نقش بسته باشد. نمی تواند از آن ها جدا شود.
از دیگر سو آموزه های علویان توانست بذر تشیع را در قلب ایرانیان بکارد و سیره عدالت گستر علوی، آنان را شیفته مکتب تشیع کند. نقل است روزی گروهی از ایرانیان به حضور امیر مومنان علی (ع) آمدند و از اعراب شکایت کردند و گفتند : رسول خدا (ص) هیچ گونه تبعیضی میان عرب و غیرعرب در تقسیم بیت المال یا در ازدواج قائل نبود. بیت المال را برابر تقسیم می کرد، مسلمانانی چون بلال و صهیب در عهد رسول الله (ص) با زنان عرب ازدواج کردند ولی امروز اعراب میان ما و خودشان تفاوت قائلند. امام علی (ع) با اعراب در این زمینه صحبت کرد. ولی اثر نداشت و آنان فریاد کردند : ممکن نیست، ممکن نیست. علی (ع) در حالی که از این جریان خشمناک بود میان ایرانیان آمد و گفت: با کمال افسوس اینها حاضر نیستند، با شما روش برابری در پیش گیرند و مانند یک مسلمان با حقوق یکسان رفتار کنند. من توصیه می کنم که بازرگانی پیشه کنید، خدا به شما برکت خواهد داد(جعفریان، 1380 : 105).
اولاد حضرت علی (ع) نیز همین مشی و سلوک وی را در برخورد با مسایل نژادی و قومیت ها پیگیری ظلم هایی که خلفا اموی و عباسیان بر علیه مردم غیر عرب انجام می دادند، موجب شد علویان مردم دور دست را به قیام و براندازی حکومت ظالمانه می خوانند.
نکته دیگر اینکه احترام به علویان در ایران پس از حضور مبارک امام رضا (ع) در طوس دوچندان شد و اعوان و انصار امام در نشر آثار اسلام و تبدیل خراسان به مرکز شیعه نقش بی بدیل ایفا کردند. با حضور امام رضا (ع) در ایران به ویژه پس از ولایت عهدی، حضرت حب ولایت امام و ائمه گسترش یافت و سادات و علویان که سالها طعم تلخ حکومت بنی امیه و بنی عباس را چشیده بودند، احساس آرامش نمودند و مورد تجلیل و تکریم قرار گرفتند.
با آمدن امام رضا (ع) به ایران و مهاجرت علویان و سادات و علما، مرکز تجمع و تبلیغات شیعیان اثنی عشری از کوفه و نجف به قم و خراسان سرایت کرد و بدین ترتیب مراکز شیعه از فشار متمادی و لابه لای قرنهای ممتد خفقانی نجات یافت و سرانجام توانست پیروزمندانه در سراسر ایران انتشار یابد(جعفرنژاد، 1381: 50)
در هر صورت، محبوبیت علویان و اهل بیت میان مسلمانان به ویژه ایرانیان از دلایل گسترش تشیع در مناطق مختلف جهان به ویژه ایران است اهل بیتی که در ادوار تاریخ با عنوان «علویان» و لقب «شریف» شناخته شده اند.
این محبوبیت در درجه نخست برگرفته از اعتنای قرآن به ذوی القربی (14) و آیه تطهیر (15) است و علاوه بر قرآن روایات فراوانی هم در فضایل اهل بیت به خصوص علی (ع) توسط صحابه و تا بعین در نقاط مختلف جهان اسلام به خصوص عراق نقل می شد و زمینه را برای دوستی بیشتر آنان نسبت به اهل بیت فراهم می کرد. (المافی نژاد،بی تا: 120).
نکته آخر که باید به آن اشاره نمود این است از دوران امام صادق (ع) در شهرهای قم، ری، خراسان و مازندران کانون های علویان به صورت منسجم در حال شکل گرفتن بودند. حضور هر یک از امامزادگان و سادات در میان شیعیان موجب تقویت و انسجام بیشتر کانون ها می شد و قدرت بالقوه ای برای شروع قیام و خطر برای حکومت عباسیان به شمار می آمد. از این رو، حاکمان عباسی با دقت و حساسیت شدید ، این مراکز را تحت نظر داشتند و سعی می کردند از ایجاد هر عاملی که باعث انسجام و اتحاد آنها می شود، ممانعت کنند. از سوی دیگر، علویان و خاندان اهل بیت علیهم السلام از وجود چنین مراکزی آگاهی داشتند و هنگام هجرت بهترین مکان ها و امن ترین پایگاه را شهرهای یاد شده می دانستند که محبت اهل بیت (ع) در میان آنها واقعی بود.

نتیجه

در مورد گرایش ایرانیان به تشیع، بر دیدگاه برخی از نظریه پردازان نادرست است و شاید ناشی از عدم جامع نگری به مساله باشد، خاستگاه دیگری از نظریه ها نیز کینه ورزی و دشمنی با مکتب تشیع است یا زیر سوال بردن آیین تشیع.
ایرانیان به محض آشنایی با آرمان های بلند اسلام و پی بردن به حقیقت این دین آسمانی، آن را به جان و دل پذیرفتند چنانچه در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است که موالی ایرانیان اسلام را با رغبت پذیرفتند.
شهید مطهری نیز یادآور می شود : حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و مسلمان شدنشان یک عامل مهم دارد. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران علاوه بر هوشمندی بطور طبیعی از سابقه فرهنگ و تمدن درخشان برخوردارند و لذا بیش از همه به دین ابراز علاقه دارند.
از دلایل رشد شیعه در ایران ورود امامزادگان به ایران و دعوت همگان برای اصلاح جامعه و براندازی حکومت های جور و ستم اموی و عباسی بود.
از عوامل اصلی توسعه شیعه گری در ایران محبوبیت علویان بود، این محبوبیت میان مردم از دلایل اصلی نفوذ شیعه در مناطق مختلف کشور به شمار می رفت. طبیعی است وقتی مردم از پیامبر (ص) حتی شنیدند که کسی از اهل بیت او به سوی آنان می آید، نسبت به وی علاقمند شدند.
از دیگر سو ظلم و ستم گسترده ای که خلفای اموی و عباسی بر شیعیان به ویژه علویان روا می داشتند سبب می شد که آنان به سمت ایران هجرت کنند. چون مردم ایران به گرمی از آنان استقبال و پذیرایی می کردند.
در میان مهاجرت برخی از امام زادگان مشهور همانند حضرت معصومه (ع) به شهر قم و اعزام شخصیت های مهمی همانند حضرت عبدالعظیم حسنی از سوی ائمه (ع) به عنوان نماینده به ایران و مسافرت محمد عمان امامی از کوفه به شهرهایی مثل قم و اهواز در روند شکل گیری قیام شیعی علیه حکومت های فاسد وقت نقش اساسی ایفا نمود.
از دیگر سو بعد از شهادت امامزاده ها در ایران و ساختن قبور مطهر برای آنها دیده شد که اکثر عزاداری و اعیاد و فعالیت های جمعی، خصوصاً عاشورا از امام زاده شروع می شود و یا در آن پایان می پذیرد. مسافران مختلف نیز از امکانات متبرکه استفاده می کنند و بسیاری از مریضان و حاجتمداران برای رفع مسایل خود به امامزاده نذر و نیاز می کنند و امام زاده را منبع فیض و رحمت الهی می دانند. در یک کلام امام زاده ها هویت خاصی به مذهب شیعه و پیروان آن بخشیده اند و پشتوانه اعتقادات دینی مردم ایران شدند.

پی نوشت ها :

1- معاونت فرهنگی دانشگاه.
2- معاونت فرهنگی دانشگاه.

منابع و مآخذ
-ابراهیم، حسن، حسن.(بی تا).تاریخ سیاسی اسلام،ترجمه عبدالحسین بینش،بی جا:انتشارات فرهنگی آرایه.
2-جعفریان، رسول.(1388).تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران:علم.
4-ترکمنی آذر، پروین وصالح پرگاری.(1380).تاریخ تحولات ایران در دوره صفاریان و علویان، تهران: سمت.
-مسعودی.(1370).مروج الذهب،ترجمه ابوالقاسم پائین،تهران: علمی – فرهنگی.
-مفید.(1366). مفید،الارشاد، ترجمه محمد باقر ساعدی، تهران: اسلامیه.
-قمی، حسن بن محمد.(1361). تاریخ قم، تصحیح جلال الدین تهرانی: طوس.
-ابن طباطبا.(1372). مهاجران آل ابیطالب، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد:آستان قدس رضوی.
ابن اسفندیار.(1366). تاریخ طبرستان، تهران:پدیده خاور.
-ابوالفتح، علویان.(1368). طبرستان، تهران.
-مرتضی عاملی، جعفر.(1369). زندگی سیاسی امام رضا، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
-جعفرنژاد، محمد.(1381). آثار حضور و برکات امام رضا، بی جا:انتشارات سلسله.
-محبی پور، صغری. (1388). نقش امام رضا (ع)، در حدیث شیعه، تهران:سازمان تبلیغات..
14-طقوش، محمد سهیل.(1380). دولت عباسیان، مترجم حجت الله جودکی، قم:پژوهشکده حوزه و دانشگاه قم.
15-آیت الله سبحانی، آیا تشیع مکتبی ایرانی است؟
16-چگونه سادات وارد ایران شدند؟ .(1391).شجره طیب.
17-کریمان، حسین. (1361).طبرسی و مجمع البیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران..
Htpp://www.abna.ir/print.asp?lang=1lid=224798
Sadatfech.persianblog.ir