دستگاه قضایی از جمله نیازهای بسیار مهم و ضرور برای همه نظامها و جوامع بشری است. کار دستگاه قضایی این است که با تعقیب مجرمین و کیفر دادن آنها بر اساس قوانین و مقررات، جلوی ظلم و ستم و تعدی و مفاسد اخلاقی و اجتماعی را می گیرد، زیرا مجرمان را محاکمه و محکوم می سازد و به سزای کارشان می رساند. نتیجه این که تعدیات و ظلم از جامعه رخت برمی بندد، افراد به حقوقشان می رسند، امنیت اجتماعی حاکم می شود و جان و مال و خانه و زندگی و فرزندان مردم در امان هستند. همچنین شهروندان اطمینان می یابند که محیط های اجتماعی از مفاسد است، لذا جوانان و خانواده شان سالم می مانند.

بنابراین، دستگاه قضایی بزرگ ترین خدمت را به انسانها می کند، زیرا آنان هرگز نمی توانند بدون امنیت زندگی کنند. پیش از هر چیز برای جوامع انسانی لازم است که امنیت فراگیر و گسترده برقرار باشد. مردم در پرتو امنیت می توانند کار کنند و از نتیجه کارشان بهره برده، و سرزمین خود را آباد کنند. پس امنیت از نیازهای اولیه همه انسانهاست که به وسیله دستگاه قضایی تأمین می شود.
 

دادرسی یک نیاز انسانی 

قضا یا دادرسی به طور کلی یک نیاز انسانی است و اختصاص به جوامع اسلامی ندارد بلکه همه انسانها این نیاز را دارند، لذا چنین دستگاههایی پیوسته در میان مردم برقرار بوده است. بشر از آن هنگام که در اجتماع زیسته و زندگی اجتماعی را پذیرفته و شاهد تعدیات و تجاوزها بوده و احساس ضرورت کرده که باید قوانین کیفری تدوین شود و دستگاهی نیز آنها را اجرا کند، برای این موضوع اقدام کرده است. تاریخ نیز نشان می دهد که بشر همواره دارای دستگاه قضایی و کیفری بوده است و جز این نمی تواند باشد.
 
موضوع قضا چندان مهم بوده که در رأس برنامه انبیا نیز قرار گرفته است. انبیای الهی و ادیان آسمانی در موضوع قضا دستورها و قوانین فراوانی درباره دادرسی و کیفر دادن محکومان و دفاع از حقوق محرومان ارائه کرده اند. قرآن می فرماید: «ولقد أرسلنا رسلنا بالبینات وأنزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط» ؛ ما پیامبرانمان را فرستادیم و کتاب و نیز میزان به آنان دادیم، تا مردم قیام به قسط کنند. بنابراین، خداوند قسط و عدل و داد و احقاق حقوق افراد را بر عهده پیامبران الهی نهاده است. بر اساس آیه مذکور یکی از اهداف بزرگ پیامبران الهی دفاع از حقوق مردم و اجرای عدالت عمومی و قضا و دادرسی بوده است. اسلام نیز توجه بسیاری به دادرسی و قضا داشته و دارد، به گونه ای که همین مهم یکی از برنامه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) از آغاز بعثت بود. اصولا قرآن نیز برای رسیدن به این هدف نازل شده است.
 
خداوند متعال مسئله قضا را برای پیغمبر در همان آغاز بعثت، مطرح می کند تا آنجا که می توان گفت: اولین کسی که در اسلام به قضا پرداخته و شکایات مردم را، وارسیده، خود پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم)است. توجه پیغمبر به موضوع قضا چنان بود که نه تنها خود به این موضوع می پرداخت، بلکه هر جا که مردم و مسلمانان نیاز به قاضی داشتند، کسی که صلاحیت قضا را داشت – مأمور می کرد تا در بین آنها داوری کند. افراد فراوانی در میان اصحاب پیامبر به طور موردی یا رسمی مسئولیت قضا را بر عهده گرفته بودند، که امیرالمؤمنین علیه السلام را می توان سرآمد آنها معرفی کرد. رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به آن حضرت مأموریت داد به من رفته و در آنجا بین مردم به قضا پردازد. در این جریان وقتی پیامبر به وی چنین دستورداد، امیرالمؤمنین گفت: برای من قضا سخت است. سپس رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) در این زمینه رهنمودهایی داد و امیرالمؤمنین علیه السلام را برای قضا به یمن فرستاد. و معاذ بن جبل را نیز به آن وادی گسیل داشت. افراد دیگری هم بودند که به قضا می پرداختند. آن حضرت رهنمودهایی نیز برای چگونگی دادرسی و تصمیم گیری قاضیان بیان کرده، که در کتاب های مربوط آمده است.
 
قضا یکی از وظایف بسیار مهم اسلامی و نیز شئون حکومت محسوب می شود، زیرا منصب قضا ابتدائا بر عهده پیامبر نهاده شده و تا پیامبر زنده بود، یا خودش قضاوت می کرد یا افرادی را برای قضاوت نصب می نمود. بنابراین، منصبی است که مربوط به نبوت و رسالت رسول اکرم است، و پس از پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم نیز ائمه اطهار (علیهم السلام) مسئولیت قضا را بر عهده دارند. اما در زمان غیبت کبری که دست مردم از دامان پیامبر گرامی و معصومین (علیهم السلام) کوتاه است، منصب قضا بر طبق روایات به عهده فقهای جامع الشرایط و در رأس آنها نیز ولی فقیه و رهبر است.
 
بنابراین، می توان گفت قضا یکی از مناصب محترم و مقدس و بسیار مهم در اسلام محسوب می شود و قاضی و شغلش نیز بسیار مهم است، زیرا شغل پیغمبر، على علیه و مقام رهبری است. قاضی باید قدر خود را بداند که چه کسی است و کجاست و چه مقامی دارد؟ مردم هم باید قدر او را دانسته و نیز بدانند که وی گویا پیامبر یا امیرالمؤمنین و ولی فقیه است که در بین آنها قضا و حکومت می کند. خود قاضی نیز باید متوجه باشد که در مقامی نشسته که پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم و امیرالمؤمنین علیه السلام می نشسته و مقامی است که ولى فقیه باید بر این مسند تکیه کند. منصب قضا شغلى الهی – معنوی است که مسئولیت سنگینی دارد و بسیار ارزشمند است.
 
منبع: مهم ترین واجب فراموش شده: امر به معروف و نهی از منکر، آیة الله ابراهیم امینی، صص145-140، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)،قم، چاپ دوم، ۱۳۹۲