نقش روزه در آزادی معنوی انسان

اثرات تربیتى،

اجتماعى و بهداشتى روزه چیست؟

جواب: روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار

فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى گذارد که از همه مهمتر «بعد اخلاقى»

و فلسفه تربیتى آن است. فلسفه تربیتی روزه در صورتی قابل درک خواهد بود که ما بر

ضرر انسانی اسارت در خود و تمنیات نفسانی واقف و با نقش و اهمیت آزادی معنوی در شکل

گیری خود انسانی آشنا باشیم. روزه قادر است ما را از خود پرستی و اسارت در خود و

خواسته های نفسانی برهاند و به انسان حریت و آزادگی ببخشد و مرتبه انسانی او را

تقویت نماید.

به هر میزان که انسان اسیر خواهش های نفسانی خود طبیعی است، به همان میزان از

اختیار و انسانیت ضعیف تری برخوردار است و در مقابل به هر میزان که بر درجات آزادی

معنوی انسان افزوده می شود ، بر درجات اختیار و انسانیت در او نیز افزوده خواهد شد.

ماه رمضان ماه آزاد سازی خود حقیقی از تمنیات نفسانی، زیاده خواهانه و اسارت بخش

خود طبیعی است. انسان با تقویت اراده و اختیار انسان می شود و با عبادت و پرستش

خدای به کمال می رسد. ما در ماه رمضان قادر خواهیم بود با روزه گرفتن و امساک از

تمایلات نفسانی و استفاده از برنامه های جامع عبادی و معنوی ، هم بر درجات انسانی

خود بیفزاییم و هم به مراتبی از کمال و قرب به خدای نایل آییم.انشاالله.

در آموزه های دینی به آثاری درمورد روزه اشاره شده است که باید توجه داشته باشیم

این آثار در نهایت و به صورت کلان، به همان تقویت آزادی و معنویت در انسان خواهد

انجامید. آثار ذکر شده عبارتند از:

یک. اثرات تربیتى و روان شناختى روزه:

1-1. تلطیف روح

روح انسان در تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانندکشتى بدون ناخدا است.

در ماه مبارک رمضان به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتى

مشخص و نیز کنترل حواس مانند چشم و گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن

انسان فراغت روح و نفس انسانى بیشتر فراهم شود. فعالیت روح براى پرداخت به امور

مادى و دنیوى کاهش مى یابد و امکان پرداخت به امور معنوى بیشتر مى شود در نتیجه روح

از لطافت بیشترى برخوردار مى گردد.

2-1. تقویت اراده

یکى از آثار تربیتى روزه این است که به حکومت عادت و شهوت بر انسان پایان مى

دهد و انسان را از بردگى تمنیات نفسانى رها مى سازد . خـطـرنـاکـتـرین و بدترین

حکومتها , حکومت عادت بد و بندگى نفس است ; چه بسا یک اعتیاد کوچک – مانند اعتیاد

به سیگار – به عزت نفس انسانى لطمه جبران ناپذیروارد مى سازد تا چه رسد بـه

اعـتـیـادهاى دیگر. انسان آزاد کسى است که هیچ نوع عادت نامطلوبى بر او حکومت نکند

و با اراده آهـنـیـن خـود حکومت هر نوع عادتى را سرکوب سازد و یک چنین آزادگى و

کمال روحى به مقاومت و پایدارى نیازمند است که روزه پدید آورنده آن است.

خداوند برنامه روزه دارى را به گونه اى تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت مقررى

از خوردن و آشامیدن امساک کند و در یک ساعت خاصى، مى تواند آزادانه بخورد و بیاشامد

و از لذت هاى حلال استفاده کند. ملزم شدن انسان ها به اجراى دقیق این برنامه و

تکرار آن طى یک ماه، تمرین بسیار مناسبى براى عادت دادن نفس به امورى غیر از آنچه

در ماه هاى دیگر عادت کرده بود و این عمل قطعاً عزم و اراده انسان را تقویت مى کند.

3-1. کنترل غرایز و تعدیل آنها

روزه دار باید در حال روزه – با وجود گرسنگى و تشنگى – از غذا و آب و نیز سایر

لذات از قبیل لذت جنسى چشم پوشى نموده و عملا ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند

اسطبل و آب و علف نیست. او مى تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوات

خود مسلط شود و این امر باعث مى گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این،

در بهره ورى از آنها تعدیلى به وجود آید.

خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود

مى دهد.

تقوا و پرهیزگارى در تربیت اخلاق اسلامى یک مسلمان، نقش بسیار مهمى دارد و براى

رسیدن به این صفت شایسته است که بهترین عبادت در ماه صیام، مبتنى بر آن است که

خداوند مى فرماید: «لعلکم تتقون» که نتیجه و علت غایى روزه، تقوا از محارم الله

است.

وقتى پیامبر(ص) در خطبه «شعبانیه» فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان

على(ع) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ در پاسخ پیامبر(ص) فرمود: «الورع عن

محارم الله»؛ «پرهیز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراین روزه عامل

بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است که روزه دار با انجام دادن

این دستور الهى به نحو احسن روح تقوا و پرهیزگارى را در خویش زنده مى کند؛ زیرا که

با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربیت آن و تقوا پیشه کردن به مراتب

آسان تر است؛ زیرا گرسنگى و دیگر محرومیت هاى روزه، شعله هاى سرکش غرایز حیوانى و

هواهاى نفسانى را خاموش مى سازد.

به عبارت دیگر روزه شکم را – که منبع همه فتنه ها و مصدر همه شرها است – کنترل

مى کند؛ زیرا هرگاه شکم از حرام و شبهه پر شد، شهوت تحریک مى شود و خواهش هاى باطل

و تخیّلات عاطل در نفس خطور مى کند؛ چنان که در حدیث است: «انى اخاف علیکم من البطن

والفرج»؛ و شهوت فرج از شهوت بطن ناشى مى شود. اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت

اکتفا کند و از حرام و شبهه اجتناب نماید، بدون شک فرج نیز عفیف مى شود و هرگاه هر

دو عفیف شد حیات دل – از صفا و جلاى باطن – حاصل خواهد شد.

4-1. تقویت روحیه ایثار و نوع دوستى

انسان موجودى است اجتماعى و انسان کامل کسى است که در همه ابعاد وجودى رشد کند.

روزه گرفتن بعد اجتماعى انسان را در کنار سایر ابعاد رشد مى دهد؛ اما چگونه و با چه

مکانیزمى؟ شکى نیست که روزه یک درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است. با

انجام دادن این دستور مذهبى، اولا افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را

به طور محسوس در مى یابند و هم به دنبال آن درک، به این نتیجه مى رسند که باید به

فکر بیچارگان و محرومان بود. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران

را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر این مسأله جنبه حسى و عینى پیدا کند؛ اثر

بیشترى دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى دهد و اگر این بعد اجتماعى

انسان رشد کند، نسبت به هم نوعان خود بى تفاوت نمى شود و دردهاى فراگیر اجتماعى

(مانند فقر و گرسنگى) را حس مى کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدى مى شود که:

روزه زنده کننده عواطف انسانى است .

افـراد ثروتمند و متمکن که در طول سال بر سر سفره هاى رنگین مى نشینند و از افراد

گرسنه که در طـول سـال بسان روزه داران تا شب گرسنه مى مانند بى خبرند , با روزه

گرفتن و گرسنگى سـراسر روز به یاد چنین افرادى افتاده و از درد دل آنها آگاه مى

شوند و در نتیجه روح و روان آنها تـجلیگاه عالى ترین عواطف انسانى مى گردد و به فکر

کم کردن فاصله طبقاتى وبرطرف ساختن نیازمندیهاى طبقه مستمند مى افتند . چه خوب است

که طبقه مرفه ازطریق این عبادت طعم گرسنگى و تشنگى را بچشند , سپس به فکر رفع

نیازمندى طبقه اى افتند که هرگاه به همان حال بمانند و آتش خشم آنها شعله ور گردد ,

هـمه چیز را مى سوزاند و زندگى را نابود مى سازد روزه ماه رمضان نمودارى از مساوات

و اتحاد اسـت ; زیـرا در ایـن ماه تمام طبقات -اعم از مرفه و غیر مرفه – به تمنیات

نفسانى پشت پا زده و هماهنگ مى گردند.

به راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم

گرسنگى را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون ها انسان با

سوء تغذیه و کمبود مواد غذایى مواجه خواهند بود؟!

دو. اثرات بهداشتى و درمانى روزه:

بدون تردید در طب امروز و طب قدیم، اثر معجزه آساى امساک در درمان انواع بیمارى هاى

جسمانى و روانى به اثبات رسیده است. عامل بسیارى از بیمارى هاى جسمانى، زیاده روى

در خوردن غذاهاى مختلف است.

پیامبر خدا(ص) فرمود: «المعدة بیت کل داء و الحمئة رأس کل دوا»؛ «معده مرکز و خانه

هر دردى است و پرهیز و اجتناب (از غذاهاى نامناسب و زیادخورى) اساس و رأس هر داروى

شفا بخش است».بحارالانوار، ج 14، ص همان طور که منشأ بسیارى از بیمارى هاى روانى،

افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیر معقول و غیر منطقى است و روزه هم در خوردن و

آشامیدن برنامه اى خاص را ارائه مى دهد و با ایجاد محدودیت هایى، معده و دستگاه

گوارشى را تقویت مى کند و هم با کنترل افکار، اجتناب از گناه روان انسان را از

آلودگى ها باز مى دارد.

به عبارت دیگر روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند و در واقع

بدن را «خانه تکانى» مى کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن ادعیه ویژه تقویت

مى کند و خلاصه اینکه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمین مى شود و بر همین

اساس پیامبر اسلام(ص) فرمود: «صوموا تصحوا»؛ «روزه بگیرید تا سالم شوید»همان، ص

255.. روزه اگر با شرایطى که دارد انجام شود، اثرات مهم تربیتى، اجتماعى و بهداشتى

براى انسان دارد.

منابع براى مطالعه بیشتر:

الف. روزه، روش نوین، دکتر الکسى سوفورین براى درمان بیمارى ها؛ ترجمه جعفر امامى.

ب. روزه، درمان بیمارى هاى روح و جسم؛ سید حسین موسوى لاهیجى، انتشارات جامعه

مدرسین حوزه علمیه قم.

پ. رساله نوین فقهى پزشکى، مسائل درمانى ج 2؛ عبدالکریم بى آزار شیرازى، دفتر نشر

فرهنگ اسلامى.

ت. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 3؛ دکتر سید رضا پاک نژاد، انتشارات کتابفروشى

اسلامیه.

نویسنده : سیدمصطفی علم خواه

Elmkhah@porseman.org