عبادت و عبودیّت با یکدیگر متفاوت است. عبادت، خواندن نماز و انجام دادن مناسکی است که هر انسان مکلّف باید آن را انجام دهد ولی عبودیّت مرتبه ای بالاتر است. عبودیّت یعنی بنده بودن و تبعیّت محض از خداوند. در کربلا علاوه بر آنکه عبادت وجود داشت، عبودیّت هم موج می زد.در این یادداشت بدنبال برشمردن جلوه های عبودیّت در کربلا که از ناحیه امام حسین(ع) و اصحاب باوفایشان صادر گردیده است، هستیم و نقش این عبودیّت در روز عاشورا و بعد از آن را بررسی خواهیم کرد.
 

تعریف عبودیّت

عبادت و عبودیّت از کلمه عبد گرفته شده اند، که به معنای نهایت خشوع در برابر مولی همراه با اطاعت از فرامین ایشان است. این معنا به سه حالت محقّق می گردد: 1- تکویناً. 2- اختیاراً. 3- بالجعل.[1]  

1- تعبدّ و عبودیّت تکوینی

تعبدّ و عبودیّت تکوینی مانند آنچه که در آسمان ها و زمین وجود دارد، که همگی در برابر پروردگار رحمان عبد هستند؛[2] همچنین خلقت جنّ و انس بر قالب عبد بودن پی ریزی شده است.[3] پس خلقت آسمان ها و زمین و أجنّه و انسان ها بگونه ای است که آنان تکویناً در جریان امور زندگیشان و در بقاء و ادامه حیاتشان، همگی تکویناً عبد خداوند می باشند و خداوند استعدادی را در درون آنان مقدّر نموده است که آنان ذلیل و خاضع و مطیع خداوند باشند. و این عبودیّت آنان بر طبق تکوین است، و نه بر طبق اختیار و تعقّل و تفکّر.
 

عبودیّت تکوینی در عاشورا

روز عاشورا در نقلی وارد شده است که سپاهی از ملائکه و اجنّه خدمت امام حسین(ع) حاضر شدند و آمادگی خود را برای دفاع از امام زمانشان اعلام نمودند. ملائکه و اجنّه بتبع عبودیّت تکوینی که در نهادشان وجود داشت، درخواست اذن جنگ با دشمنان آل الله داشتند.[4] در روایتی امام صادق(ع) فرمودند که در گودال قتلگاه سایه ای توسّط ابرها بر سر امام حسین(ع) ایجاد شد، که این نشان دهنده عبودیّت آسمان ها و زمین است.[5]  
عبودیّت های تکوینی بسیاری در روز عاشورا بعد از به شهادت رسیدن سیّد و سالار شهیدان رخ داده است. مثل جوشش خون از زیر سنگ ها[6]، خون گریختن آسمان[7]، کسوف و تاریکی آسمان[8]، تلاطم و برخورد ستارگان[9]، وزش بادهای سیاه و سرخ و بارش خاکستر[10]، خونین شدن آب چاه ها و نهرها[11]، گریه و عزاداری حیوانات، مبتلا شدن قاتلان به بیماری های مختلف[12] و گریه و عزاداری ملائکه همگی این موارد از عبودیّت تکوینی می باشد. زیرا این اتّفاقات به اختیار و از روی تفکّر نبوده است بلکه جهان در برابر عظمت مقام امامت و ولایت خاضع و فروتن  است و در برابر این مصیبت عظمی کاملاً پریشان و تکویناً جهان بلرزه درآمده و همه قوانین بهم خورده است.
 
این اتّفاقات از جنس عبودیّت تکوینی نشان دهنده حقّانیّت حسین بن علی(ع) و عظمت مقام والای او دارد و همین اتّفاقات افراد بسیاری را منقلب کرده و موجبات هدایت آنان را فراهم نموده است.
 

2- تعبدّ و عبودیّت اختیاری

نوع دوم از عبودیّت، عبودیّت اختیاری می باشد. عبودیّتی که از روی تعقّل و تفکّر صورت می گیرد. این نوع عبودیّت فقط از ناحیه انسان ها که موجوداتی دارای اختیار و قدرت تفکّر و تعقّل می باشند صورت می گیرد. در قرآن کریم به این عبودیّت اشاره شده است:
 
«أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُون».[13]( که خدا را بپرستید و از او پروا نمایید و از من اطاعت کنید).
 

جلوه های عبودیّت در کربلا

در جریان کربلا اتّفاقات بسیاری رخ داده است که همگی آنان نشان دهنده مرتبه بالای عبودیّت و بندگی در بین یاران و خاندان ابی عبدالله(ع) می باشد. عبودیّتی که از روی تفکّر و تعقّل و فهم و بصیرت صورت گرفته و از روز آغاز حرکت سیّدالشّهداء از مکّه به سمت کربلا صحبت آن در میان بود.
 

حرکت به قتلگاه با وجود علم به آن

وقتی امام حسین(ع) را از رفتن به سمت کوفه نهی می کردند، ایشان فرمودند: «فَاِنَّ اللهَ قَد شَاءَ اَن یَرَاکَ قَتیلاً».[14] خداوند دوست دارد من را کشته ببیند. یا وقتی به ایشان فرمودند حالا که قصد رفتن دارید، فرزندان را نبرید، ایشان فرمودند: «انَّ اللهَ قَد شاءَ اَن یَراهن سبایا».[15] یعنی خداوند دوست دارد خانواده من را اسیر ببیند. او کاملاً و تماماً خود را فانی در نظرات و اراده الهی می دانست و بر طبق همان عمل می کرد.
 

عبودیّت حضرت علی اکبر(ع)

هنگامی که امام حسین(ع) نزدیک کربلا می شوند، دو یا سه مرتبه آیه استرجاع[16] را می خوانند و می فرمایند: « إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُون. اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمین». حضرت علی اکبر(ع) از پدر علّت خواندن آیه استرجاع را می پرسند و امام به او پاسخ می دهند که: «الْقَوْمُ‏ یَسِیرُونَ‏ وَ الْمَنَایَا تَصِیرُ إِلَیْهِمْ فَعَلِمْتُ أَنَّهَا أَنْفُسُنَا نُعِیَتْ إِلَیْنَا». به مکانی اکنون می رسیم که قصد کشتن ما را دارند. حضرت علی اکبر(ع) در این زمان بجای ناله و گلایه کردن که کار عادّی هر فرزندی است، با معنویّت و معرفت بالا به پدر خویش عرض می کنند: مگر ما بر حقّ نیستیم؟ امام می فرمایند بله. حضرت علی اکبر می فرمایند حال که ما بر حقّ هستیم چه ترس و بیمی از مرگ داریم.[17] ایشان بدنبال اجرای فرامین الهی و تبعیّت از نظرات حضرت حقّ بوده اند ولو آنکه اِرباً اِرباً شوند.
 

عبودیّت زینب کبری(س)

حضرت زینب کبری(س) یک جمله تاریخی و تأثیرگذاری دارند که نشان دهنده سطح بالای معرفت و توجّه خاص ایشان به پروردگار متعال است. این جمله عبودیّت این بانوی بزرگوار اسلام را نشان می دهد.
 
حضرت زینب(س) در پاسخ به ابن زیاد ملعون، که گفته بود دیدی خدا با خاندانت چه کرد؟ فرمودند: «ما رَأیتُ اِلّا جَمیلاً».[18] یعنی در برابر تمام سختی ها و مصیبت ها که قابل مقایسه با هیچ مصیبتی در جهان نیست ولی چون حضرت حقّ اینگونه می خواسته است، آن را زیبا می داند. زیرا که او عبدی است که درجه عبودیّت را به مرتبه نهایی رسانده است.
 

 

تبلور و ظهور عبودیّت زینب کبری(س) در نمازها و عباداتی است که با وجود سختی های سفر و مصیبت دیدن و اسیر شدن باز دست از بندگی خدا بر نمی داشت و همین عبودیّت او بود که نهضت حسینی را زنده نگه داشت و شعله های قیام علیه یزیدیان را برافروخت.
 

عبودیّت قمر بنی هاشم

بعد از آنکه حضرت عبّاس(ع) به فرات می رسند، دست خود را در آب فرو می برند ولی با وجود تشنگی خویش بیاد تشنگی کودکان برادر می افتند و لب تشنه بر می گردند. انسان اگر به جنبه های عبودیّت توجّهی نداشته باشد، با خود می گوید خود آب می خورم و بعد به دوستانم می رسانم. امّا اینکه آنچنان روحیّه ایثار و فداکاری و جوانمردی در شما متبلور شده باشد که بخود این اجازه را نمی دهی، نشان دهنده اوج عبودیّت این بزرگ جانباز و شهید کربلا می باشد.
 

عبودیّت قاسم بن الحسن

یک نوجوان باید به چه درجه ای از عبودیّت برسد که در پاسخ به سؤال امام زمانش که مرگ در نظر تو چگونه است؟ می فرماید: «اَحلی مِنَ العَسَل».[19] آری بنده اگر تمام نگاه و توجّهش سمت مولی باشد، شهادت و جان دادن در راه خدایش را زیبا و شیرین می داند.
 

3- عبودیّت جعلی

قسم سوّم، عبودیّتی است که با جعل و وضع ایجاد شده است. مثل آیه: «الحُرُّ بِالحُرّ وَ العَبدُ بِالعَبد».[20] مراد از عبد در اینجا، عبد تکوینی و اختیاری نیست، بلکه در اینجا عبد جعل شده است.
 

آثار مترتّب بر عبودیّت

خداوند متعال در قبال عبودیّت و تسلیم بودن بنده اش در برابر اوامر و نواهی اش، به او تفضّلات و عنایات ویژه خواهد کرد. او را غرق در خیرات و مبرّات می نماید. سعادت و رستگاری را به او ارزانی می دارد و او را مورد لطف و رحمت خویش قرار می دهد. خداوند می فرماید: «اللهُ لَطیفٌ بِعِبادِه».[21]  
از همین رو کشتی نجات امام حسین(ع) بزرگترین و سریعترین کشتی نجات دنیا می باشد.[22] از همین رو در تربت سیّد الشّهداء شفاء قرار داده شده است.[23] از همین رو گریه بر عزای سیّدالشّهداء گناهان را ولو به اندازه دریا باشد پاک می کند.[24] از همین رو هرآنکس که زائر حسین(ع) شود هر حاجتی که بخواهد برآورده می شود.[25]  
او با تمام وجود خویش و با تمام دارایی های خویش، عبودیّت را به نقطه اوج خویش رساند، فلذا خداوند نیز تمام دارایی و هستی اش را بجز ربوبیّت در اختیار او قرار داده است.[26]

پی‌نوشت:
[1] التحقیق فی کلمات القرآن، ج8، ص12.
[2] سوره مریم، آیه93.
[3] سوره ذاریات، آیه 56.
[4] بحارالانوار، ج44، ص330.
[5] لهوف، ترجمه سید ابوالحسن میر ابوطالبی، ص141.
[6] امالی شیخ صدوق، ص231.
[7] کامل الزیارات، باب 28، صص179-188.
[8] کامل الزیارات، ص161، باب24، ح2.
[9] کشف الغمة، ج2، ص268.
[10] عیون اخبار الرّضا(ع)، ج2، ص268.
[11] مناقب آل ابی طالب، ج3، ص212.
[12] کامل الزیارات، ص131، باب 17، ح8.
[13] سوره نوح، آیه3.
[14] بحارالانوار، ج44، ص364.
[15] بحارالانوار، ج44، ص364.
[16] سوره بقره، آیه 156.
[17] الارشاد، ج2، ص82.
[18] الارشاد، ج2، ص115.
[19] نفس المهموم، ص 208.
[20] سوره بقره، آیه 178.
[21] سوره شوری، آیه 19.
[22] الخصائص الحسینیّه، ص14.
[23] کامل الزّیارات، ص279.
[24] امالی شیخ صدوق، ص192، ح5.
[25] کامل الزیارات، ص124.
[26] بحارالانوار، ج79، ص197.