ابعاد و آثار نماز جمعه از نگاه مقام معظم رهبری

مقدمه

اسلام دینى جامع و آیینى کامل است که براى پاسخگویى به نیازهاى انسان و ادارهءابعاد و جوانب زندگى او، از سوى پروردگارحکیم تنزیل و تشریع گردید.
این مکتبِ جامع، از یک سو نیازهاى فردى و اجتماعى انسان را پاسخ مى دهد و ازسوى دیگر، ابعاد مادى و معنوى او را یکجابه عهده گرفته است و این برخلاف پندارسکولاریست ها است که مى پندارند اسلام تنها به آخرت نظر دارد و یا حداکثر به حاجات و نیازهاى فردى او پاسخ مى گوید.
«نماز جمعه» نماد و نمودى است که به هم پیوستگى فرد و اجتماع و نیز همپا وهمراه بودن ماده و معنا و سیاست و دیانت ر، یکجا نشان مى دهد. اما دریغ و تأسف که مسلمانان، از آغاز اسلام تا کنون، این فریضهء بزرگ و پربرکت آنگونه که صاحب شریعت مى خواست، اقامه نکرده اند و با توجه به نیازشان به برپایى درستِ نمازجمعه، از آن استفاده صحیح و لازم نشده و نمى شود.
گرچه سرگذشت نماز جمعه در جوامع شیعى، به طور عموم و در ایران اسلامى بهخصوص، نیازمند بررسى وپیگیرى است، که در جاى خود باید بدان پرداخته شود؛ولى آنچه که سزاوار است از آن یاد شود، زنده شدن نماز جمعه به برکت انقلاب اسلامى واستقرار نظام جمهورى اسلامى ایران در این کشور قرآن و اهل بیت است که اجتماعات سرشار از شور و شعور و آگاهى و ایمانِ مردم خداجو، برکات و ثمرات فراوانى به همراه داشته است .
زنده شدن این فریضهء بزرگ اسلامى از برکات قیام الهى امام خمینى (قدس سره) است که درودخدا بر روح پاک او باد!
«یکى از بزرگترین کارهاى امام بزرگوارمان ـ رضوان اللّه تعالى علیه ـ همین ایجادو تأسیس نمازهاى جمعه بود. نماز جمعه را ایشان به این ملت دادند.»[1] رهبر معظم انقلاب اسلامى، حضرت آیت الله خامنه اى ـ دامت برکاته ـ که درسال هاى نخستین استقرار جمهورى اسلامى، از سوى امام به امامت جمعهء تهرانبرگزیده شدند؛ همواره اهتمام ویژه اى به نماز جمعه داشته و دارند. ایشانبخصوص پس از آنکه مسؤولیت سنگین و خطیر رهبرى را بر عهده گرفتند، به مناسبت هاى گوناگون، مطالب ارزندهء فراوانى دربارهء ابعاد گستردهء نماز جمعه ایراد کردند که در این مجال، با مراجعه به بیانات هدایت گر و راهگشاى ایشان،ابعاد و جوانب نماز جمعه بررسى مى گردد:

اهمیت و جایگاه نماز جمعه

اهمیت و جایگاه ممتاز و منحصر به فرد نماز جمعه، با مراجعه به قرآن کریم و سخنان معصومین (ع) و نیز سنّت و سیرهء آنان به روشنى معلوم است؛ نمازى که در آن، همگان به تقواتوصیه مى شوند و به حق نام «فریضهء عبادى ـ سیاسى» را برخود گرفته است .
از نگاه رهبر انقلاب «نمازهاى جمعه» نزدیکترین پایگاه ها به نهاد رهبرى است،پایگاه هایى که «بخشى از کار دستگاه رهبرى این کشور را انجام مى دهند، مردم را توجیه مى کنند، به استقامت در راه وادار مى نمایند، از اشتباهات دور نگه مى دارند، ذهن مردم را با معارفِ لازم آشنا مى کنند، دشمنان را نسبت به نفوذ در اذهان مردم مأیوس مى کنند.»[2] « ـ نماز جمعه ـ نماز اجتماع است، نماز روشنگرى و آگاه سازى آحاد مردم است، نماز اخبار از آفاق عالَم به مؤمنین و آحاد مردم است … جدر تشریع نماز جمعه ج هم به جنبهءمعنوى و تربیت و تهذیب نفوس و آدم سازى و گسترش روح تقوا در جامعه که از این نماز متوقع بود دقت شد وهم جنبهء سیاسى آن .»[3] همچنین از دیدگاه ایشان «آگاهى توأم با ایمان مردم» روح نظام اسلامى است که نمازهاى جمعه آن را تأمین مى کند.[4] ایشان در سخنى دیگر، اهمیت نماز جمعه را اینگونه بیان نموده اند:
«نماز جمعه، جزو موضوعات کهنه نشدنى است . تکرارهر هفته با این خصوصیات و این تشریفات، خود حاکى ازاین است که حقیقت مستمرى در این فریضهء الهى نهفته است . این حقیقت که باید مستمراً جریان پیدا کند، عبادت صرف هم نیست، عبادت را مردم خودشان به تنهایى درمنازل و در هر نقطه اى مى توانند انجام بدهند. نمازجماعت هم یک امر مستحب است . آنچه این اجتماع رااین طور مهم مى کند و فریضهء مستمرى قرار مى دهد ـ که در قرآن هم یک سوره به نام «جمعه» و یکى دو آیه بخصوص براى نماز جمعه وارد مى شود؛ (اذا نُودى َلِلصّلاةِ مِنْ یَوْم الْجُمُعَة فاَسْعوا الى ذِکر اللّه و ذَرُواالبیع …)عبارت ا زجامعیت ا ین فریضه و دارا بودن جنبهءمعنوى و عبادى از یک سو و جنبهء زندگى و اجتماعى و سیاسى از سوى دیگر است .»[5]

نماز جمعه رسانه اى فراگیر

در نگاه رهبر بزرگوار انقلاب، نماز جمعه رسانه اى است که با وجود رسانه هاى پیشرفتهءامروزى، همچنان کارآمد و اثرگذار مى باشد و حتى با فاصلهء زیادى از دیگر رسانه هاجلوتراست:
«رسانهء نماز جمعه را با وسایل مدرن روز ـ تلویزیونه، رادیوها و سایر وسایل الکترونیکى بسیار پیشرفته اى که آمده است و نیز مطبوعات و مجلات ـ مقایسهکنید و هزینه ها و پشتیبانى هاى آنها را با هزینه هاى سلسلهء امامت جمعه درسرتاسر یک جامعه بسنجید، ببینید چقدر فاصله دارد. این رسانهء بسیار گسترده وپُرنفوذ تا اعماق جامعه … با پشتیبانى اندک و هزینهء کم، خون معنویت را به مویرگ هاى پیکر جامعه مى رساند.»[6] به نظر ایشان، آثار و برکات نماز جمعه، صرفاً براى شرکت کنندگان در این مراسم عبادى ـسیاسى نخواهد بود. بلکه بهرهء آن به متن جامعه سرازیر مى شود:
«ممکن است در یک شهرِ چند صد هزار نفرى، چند هزار نفر در نماز جمعه شرکت کنند، اما این اثر، منحصر در آن چند هزار نفر نیست، امواجى است که درمتن جامعه سرازیر مى شود، مى پیچد و همه جا را فرا مى گیرد.»[7] اهمیت این رسانهء فراگیر آن است که پیام اصلى اش «تقو»ست . ایشان در این زمینه اظهارنموده اند:
«یکى از مهم ترین سرفصل هاى نماز جمعه توصیه به تقواست . البته این گونه تقوافقط با گفتن و توصیه کردن تحقق پیدا نمى کند؛ هر چند گفتن و توصیه کردن،نقش مهمى دارد و نباید از نقش بیان و نصیحت و انذار و تبشیر ـ که شغل پیغمبران است ـ غافل بود؛ اما توصیهء واقعى به خود م، چه ما به عنوان خطیبجمعه، چه ما به عنوان کارکنان و خدمتگزاران نماز جمعه . چه ما به عنوان طراحان و راه اندازان بخش هاى مختلف نماز جمعه، این است که در عمل و در رفتار خود، حداکثر تلاش را بکنیم که این فقط در زبان ما ظاهر نشود، بلکه در عمل ما ظاهرشود… در اسلام عزیز اینها راههاى خیلى طبیعى براى هدایت و ادارهء درستجامعه و کشوراست .»[8]

برکات و ثمرات نماز جمعه

از نگاه عدلیه، احکام الهى براساس مصالح و مفاسد تشریع گردیده و در بسیارى از مواردو موضوعات، این مصالح و مفاسد آشکار و قابل مشاهده است و نماز جمعه از آن دسته احکامى است که برکات فراوان آن ـ کم و زیاد ـ براى همگان قابل فهم است . رهبر فرزانه انقلاب در این رابطه بر «تأثیر عظیم ـ نماز جمعه ـ در جلب رحمت الهى و هدایت ملت مسلمان و حفظ استقامت و وحدت و آگاهى هاى دینى و سیاسى آنان»
[9] تصریح نموده وخطاب به ائمهء جمعه مى فرماید:
«خیال نکنید نماز جمعه یک پیش نمازى است … نخیر، اینجا محور است . این مثل رشتهء تسبیح است؛ این مثل یک کانونى است که نور و گرما مى بخشد به سطح جامعه . شما نگاه کنید به دوران فتنهء بزرگ بعد از انقلاب، یعنى دوران سال 60که چه فتنهء عظیمى بود! کشور از چه ورطه اى عبور کرد! چه پیچ خطرناکى برسر راه این سیارهء سریع السیر بود! و ببینید آن روز، نمازهاى جمعه چه نقشى ایفاکرد و هر کلمه اش، هر خطبه اش یک درمان شفا بخشى بود بر دل هاى مردم متدین و مؤمن .»[10] ایشان همچنین مى فرماید:
«هشت سال دفاع مقدس ما از نماز جمعه ها نیرو گرفت و در نماز جمعه ها تبیینشد. سخت ترین دوران این انقلاب … که توطئهء عظیم سیاسى علیه امام و انقلاب وکشور طراحى و اجرا مى شد، این توطئه در نماز جمعه ها شکست خورد. مردم درطول این مدت، در نماز جمعه، از زبان یک امام عادل و یک نَفَس امین ـ که همین ائمهء جمعهء محترمى هستند که در تهران و شهرستانها با مردم حرف مى زنند ـنسبت به مسائل کشورشان و مسائل جهان آگاه شدند و اطلاعاتشان به روزشد.»[11]

دشمن و نماز جمعه

نماز جمعه، نشان عزت اسلام و عظمت مسلمانان است و بى شک دشمنان اسلام و بدخواهان مسلمین با ترفندهاى گوناگون وتوطئه هاى رنگارنگ، در پى کم رونق کردن این سنّت اسلامى وفریضهء عبادى ـ سیاسى خواهند بود. رهبر معظم انقلاب در این زمینه مى فرمایند:
« ـ دشمنان ـ با نماز جمعه هم مبارزه کردند؛ البته مبارزه تبلیغاتى، مبارزهء غیر تبلیغاتى هم کردند که قابل اهتمام وتوجه نبود. اما از اولى که نماز جمعه به وجود آمد و این نماز جمعه، مردم را در مسائل گوناگون، در همهءشهرستان هاى کشور و به خصوص در تهران متحد کرد ودیدند که تا یک مسأله اى در کشور به وجود بیاید همه منتظر روز جمعه اند که ببینند دربارهء این مسأله، در منبرنماز جمعه چه موضع گیرى اى مى شود و بعد، آن موضع گیرى فضاى عمومى کشور مى شود؛ شروع کردندبا این به مبارزه کردن … امروز هم همچنان ادامه دارد. اگرکسى گمان کند که نماز جمعه به عنوان یک کانون اجتماع،اجتماع در فکر، اجتماع در ممشاى سیاسى، اجتماع دراهواء؛ در عواطف و محبّت ها و اجتماع در حرکت هاى عمومى از نظر دشمنان این نظام مغفول عنه است، اشتباه کرده است . باز هم توجه دارند به نماز جمعه هر چه که بتوانند علیه نماز جمعه کار مى کنند. حال، کارکردن طرق مختلف دارد؛ طرق تبلیغاتى دارد، طرق غیر تبلیغاتى دارد،وسوسه انگیزى و وسوسه آفرینى دارد، بدگویى هاى گوناگون به وسیلهء آدم هاى غافل دارد.»[12] به نظر مقام معظم رهبرى، این همه دشمنى با نماز جمعه خود دلیل بر فایده داشتن وتأثیر گذار بودن آن است:
«یک دلیل بر اینکه نماز جمعه خیلى مؤثر است، این است که بعد از پانزده سالهنوز که هنوز است دشمنان ما در تبلیغاتشان، علیه نماز جمعه تبلیغ مى کنند. اگرشما به تبلیغات رادیوهاى بیگانه گوش کنید، مى بینید که هنوز علیه نماز جمعه به طرق مختلف حرف مى زنند. اوایل انقلاب خیلى حرف ها مى زدند. آدم خیال مى کرد مدتى مى گویند بعد مى بینند فایده ندارد رها مى کنند، اما رها نکردند. بااینکه فایده هم ندارد، رها نکردند. به طرق مختلف و با زبان هاى مختلف مرتبعلیه نماز جمعه حرف مى زنند. از جمله بیانات مکرر امام ـ رضوان الله تعالىعلیه ـ این بود که مى فرمودند: وقتى مى بینید دشمن روى چیزى حساسیت دارد،شما حساسیت مقابلش را داشته باشید. مضمون فرمایششان این بود که اگر دیدیداز چیزى خیلى مذمّت مى کنند، بدانید که خیرى در آن هست . اینکه دشمنان م،چه خودشان مستقیماً و چه عواملشان در گوشه و کنار این همه علیه نماز جمعهتلاش و کار مى کنند، حکایت مى کند از اینکه نماز جمعه هنوز هم خیلى مضرّ بهمنافع دشمنان ماست .»[13] دشمنان اسلام و بدخواهان ملت مؤمن و آگاه ایران، براساس دشمنى و نادانى خود ازمکتب و ملت، به گمان واهى خود پنداشتند با تبلیغات شیطانى مى توانند ملت انقلابى ایران را از اسلام و احکام حیاتبخش آن دور کنند که همه خیالى باطل بود:
«از اول انقلاب تا امروز… هر هفته تبلیغات سنگین حجیمى از طرف دشمان نسبت به نماز جمعه صورت مى گرفت . حرف هایى مى زدند که تقصیر هم نداشتند؛ چون ملت ایران را نمى شناختند؛ به قدر خودشان حرف مى زدند؛ مثلبسیارى از جاهاى دیگر که رادیوهاى دشمن نسبت به مردم ایران حرف مى زدندکه مایهء خندهء مردم شرکت کننده در نماز جمعه بود.»[14] دشمن نه تنها علیه نماز جمعه تبلیغ مى کرد که در تهاجمى قساوت آلود، امامان جمعه وجایگاه هاى نماز جمعه را آماج حمله و هجوم قرار داد:
«به تبلیغات اکتفا نکردند؛ نماز جمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جمعهء معتبرِ معروف را به شهادت رساندند؛ مرحوم آیت الله قاضى، مرحوم آیت الله مدنى، مرحوم آیت الله صدوقى، مرحوم آیت الله دستغیب، مرحوم آیت الله اشرفى . پنج عالمِ مجتهدِ پیرمردِ با تقواى پرهیزگارِ پارسا و پاکدامن را که هر هفته مردم با دل و جان پشت سر آنها مى ایستادند و به آنها اقتدا مى کردند، جلوى چشم همین مردم در نماز جمعه به شهادت رساندند. به بسیارى دیگر هم سوء قصدکردند که بحمدالله به جایى نرسید.»[15]

مردم و نماز جمعه

مؤمنانِ مشتاق و ملت آگاهى که در نماز جمعه حضور پیدا مى کنند، یکى از ارکان اصلى این عبادت بزرگ مى باشند. حضرت آیت الله خامنه اى که خود در سمت امامت جمعهء تهران در رابطه اى صمیمانه شاهد حضور شورانگیز و مخلصانه آنان بودند در این رابطه مى گویند:
«مردم در تمام این بیست سال، نماز جمعه را با همهء آن دشمنى ها گرم نگاه داشتند.در سرماى سخت زمستان، زیر آفتاب داغِ سوزانِ تیرماه و مرداد ماه تهران، دراوقات گوناگون، زن و مرد، گاهى بر روى زمین هاى یخ، برروى برف، در زیربارندگى تند، گاهى برروى زمین داغ و آسفالت هاى داغ … این نماز جمعه را طى سال هاى متمادى حفظ کردند و پاس داشتند و نماز جمعهء تهران براى نمازهاىجمعه در سراسر کشور محور شد. بحمدالله امروز در سرتاسر کشور نمازهاى جمعهء فراوانى تشکیل مى شود؛ مردم اجتماع مى کنند و امناى مردم براى مردمحرف مى زنند و مسائل دینى و اعتقادى و سیاسى را براى آنها بیان مى کنند…همان نقشى که نمازهاى یومیه براى فرد انسان دارد و مانع از نسیان و غفلتمى شود؛… نما زجمعه همین نقش را نسبت به اجتماع دارد.»[16]

پی نوشت ها :

[1] گزیده‏اى از سخنرانى مقام معظم رهبرى مورخ 7/3/69، در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور.
[2] همان.
[3] بخشى از سخنرانى معظم له، در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، در تاریخ 28/6/72
[4] همان.
[5] سخنرانى در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور، 15/7/81
[6] همان، 14/7/82
[7] همان.
[8] بیانات در دیدار اعضاى ستادهاى نماز جمعه سراسر کشور 5/5/81
[9] حکم انتصاب اعضاى شوراى دبیرخانه مرکز ائمّه جمعه سراسر کشور – 7/11/68
[10] بیانات در نهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور – 28/6/72
[11] هزارمین خطبه نماز جمعه تهران – 8/8/77
[12] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه – 28/6/72
[13] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور – 21/6/73
[14] هزارمین خطبه نماز جمعه تهران – 8/8/77
[15] همان.
[16] خطبه نماز جمعه تهران، 26/1/79

منبع فصلنامه حکومت اسلامی شماره 32