ابعاد و آثار نماز جمعه از نگاه مقام معظم رهبری

خطبه نماز جمعه

جایگاه «خطبه ه» در نماز جمعه از اهمیت و تأثیرگذارى ویژه اى برخوردار است و به همین خاطر باید از شرایط و ویژگى هایى برخوردار باشد. رهبر معظم انقلاب در این موضوع مهم مى فرماید:
«در خطبه ها اولاً محتوا را باید در نظر داشت … محتواى خطبه ها چیزى باشد که هر کس پاى آن نشست، وقتى بلند شد احساس کند چیزى نصیبش شده یا یک مطلب علمى، یا یک مطلب اعتقادى، یا یک فهم سیاسى … یا توجه و ذکر خد، یااینکه قطرهء اشکى از چشم او جارى شود. احساس کند چیزى به دستش آمده … واین، احتیاج به کار و تلاش دارد.»[31] ایشان دربارهء اندازهء زمانى خطبه هاى جمعه مى گویند:
«خطبه ها را هر چه بتوانیم کوتاه تر کنیم . بهتر است . البته در حد لازم؛ مثلاً فرض بفرمایید اگر خطبه ها از حدود بیست دقیقه به اذان ظهر شروع بشود تا بیستدقیقه بعد از اذان ـ یعنى حدود چهل دقیقه ـ فکر مى کنم خیلى خوب باشد و کافى هم هست . در چهل دقیقه هم خیلى چیزها مى شود گفت . آن وقتى که مطالعه کردهباشیم و حرف آماده و دسته بندى شده باشد، راحت تر و زودتر مطلب را تمام مى کنیم . وقتى خطبه را طول مى دهیم، خیلى از اوقات ناشى از این است که مطلب در ذهنمان منظم و مرتب نیست … خطبه ها باید کوتاه باشد، تا مردم احساسنکنند که با آمد و رفت نماز جمعه روزِ جمعه شان تحت الشعاع قرار مى گیرد وهمه اش صرف نماز جمعه مى شود.»[32] مقام معظم رهبرى در سخنى دیگر در باب خطبه هااظهارمى دارند:
«آنچه در باب خطبه هاى نماز جمعه به نظرم مى رسد این است که هر چه این خطبه ها کم حجم تر و پُرمغزتر باشد،بهتر است . نقطهء مقابل این است که خداى نکرده حجم خطبه هاى زیاد و عمق و مغز آن کم باشد، که این یقیناًجاذبه را کم و احیاناً تبدیل به دافعه خواهد کرد.»[33]

هنر بزرگ خطیب جمعه

از نظر مقام معظم رهبرى هنر بزرگ خطیب جمعه در این است که نیازهاى فکرى و روحى مردم را بشناسد و با پرسشهاى ذهنى وفکرى آنها آشنا باشد و در خطبه هاى نماز به همانها بپردازد:
«نماز جمعه یک منبر معمولى نیست که برویم ازمحفوظاتمان استفاده کنیم . مطلب باید نقد، حاضر، متین،قوى، مفید، مورد سؤال و مورد احتیاج باشد. اى بسامطلب علمى خیلى قوى اى هم هست اما مورد نیاز مردم نیست؛ مثلاً برود شبهه آکل و مأکول را در نماز جمعه مطرح کند، یا یک مسألهء فقهى یا حقوقى که مورد نیازمردم نیست؛ این فایده اى ندارد. هنر بزرگ امام جمعه این است که مطلب مورد نیاز مردم را بشناسد و استفهام هاى مردم را بداند. میدان بدهید مردم سؤال کنند و به ستاد نمازجمعه نامه بنویسند و نظراتشان را بگویند… و شما هم بروید خوب مطالعه کنید، اگر شبههء واردى است، بیان کنید. اگر به هر حال مطلب احتیاج به تبیین دارد، تبیین کنید. استفهام مردم را باید به دست آورد. از این سؤالات باید فهمید مردم دنبال چه هستند.»[34] ایشان در بیانى دیگر دربارهء محتواى خطبه ها مى فرمایند:
«مطلب باید قوى باشد، مستند باشد، منطقى باشد، قانع کننده باشد و متناسب بانیاز. این مى شود آن مطلب درست و قوى .»[35] شیرین سخن گفتن، بُعد دیگرى است که باید در خطبه ها رعایت گردد:
«نماز جمعه باید به طور طبیعى شیرین باشد. من و شما خودمان هم اگر چنانچه دیدیم کسى شیرین حرف نمى زند، پاى صحبتش نمى نشینیم . این شیرین حرف زدن را بایدآموخت . بعضى ها طبیعتاً این جورند. بعضى که این جور نیستند، بایستى سعى کنند براى یادگرفتن این قضیّه . یکى از راههاى شیرین واقع شدن نماز جمعه، کوتاه بودن آن است .»[36]

اهداف خطبه ها

خطبه هاى نماز جمعه از چنان اهمیتى برخوردار است که رهبر معظم انقلاب درمناسبت هاى گوناگون با بیانات مختلف و از زوایاى متفاوت بر آنها تأکید مى ورزند:
«در خطبه هاى نماز جمعه، هدف اول این باشد که ایمانها تقویت شود؛ دیگراینکه اندیشه ها و فکرها قوى و تقویت شود؛ سوم اینکه خطوط اصلى سیاست وموضع گیرى نظام اسلامى براى مردم درست تشریح و تبیین شود، چهارم اینکه اخلاق فاضله در بین مردم ریشه بدواند و آخر اینکه همدلى و اتحاد و اتفاق کلمه در بین مردم روز به روز قوى تر شود. براین اساس باید مطالب خطبه ها تنظیم وحتى الفاظ انتخاب شود.»[37]

محتواى خطبه ها

امام جمعهء تهران که در سخنورى زبانزد عام و خاص اند، علاوه بر اهداف خطبه ه، درتشریح محتواى لازم خطبه ها نیز نکات قابل توجهى ارائه کرده اند:
«آنچه که ما تصور مى کنیم در خطبه ها باید اصول کار باشد و هر چه مى گوییمبایستى بر محور این اصول باشد، چند چیز است … در درجهء اول تقوا و ذکر وتوجه به خداست . خطبه بایستى واقعاً مردم را به یاد خدا بیندازد. نصیحت درخطبه ها چیز لازمى است . البته تبیین و توجیه مسائل و بیان فلسفهء احکام وعقاید و اینها چیزهاى خوبى است، اما هیچکدام جاى موعظه را نمى گیرد… لذا شمامى بینید که در خطبه هاى امیرالمؤمنین (ع) و نبىّ اکرم (ص) و آنچه که از ائمه (ع)نقل شده، همین معانى هست: از آتش دوزخ بترسید، به نعیم الهى در بهشت رغبت پیدا کنید، دروغ نگویید، غیبت نکنید، فتنه انگیزى نکنید، ناشکرى نکنید،تفتین نکنید و دلها را به هم بد نکنید؛ اینها نصایح است . اگر یک روایت اخلاقى ازمعصوم خوانده و بیان بشود، بهتر است . پس خطبه ها را نباید خالى از این چیزهاگذاشت، و لو به اندازهء کم . دومین چیزى که حتماً باید در خطبه ها باشد وازخطبه ها در بیاید، روح امید و آرامش و سکون و سکینه است . خطبه اى که مردم راناامید کند، چه ناامید از رحمت الهى و چه ناامید از آیندهء کشور، خطبهء بدى است .یک عیب و یک ایراد رانباید آن قدر بزرگ کنیم که مردم بگویند عجب ! پس همهچیز از دست رفت ! خطبه باید به مردم امید ببخشد. اگر امید نبود، حرکت نخواهدبود… بحمدالله صلاح غالب بر همهء امور است . حالا اگر در گوشه و کنار علامتى از فساد دیده شد، آیا انسان همهء این بشایر امید را ندیده بگیرد!؟ این واقعاًجفاست، و ناشکرى نعمت الهى است .
… چیز دیگرى که در خطبه ها باید وجود داشته باشد، این است که حالت قدردانى و غنیمت شمارى نظام اسلامى در مردم تقویت بشود. این همان کشورى است که بدترین مظاهر فساد غربى را گرفته بود و در دورترین مناطق کشور ـ چه برسد بهتهران ـ آنها را روز به روز تقویت مى کرد. امروز در این کشور، گناه و فسق منکراست … البته شما توقع نداشته باشید که در خفا هم گناه نباشد، چون در زمانپیغمبر و امیرالمؤمنین هم چنین توقعى نبود.
… نکتهء دیگرى که باید در خطبه هاى نماز جمعه پیش بیاید، تحریض بر همکارىعمومى مردم و کمک به امور عمومى کشور است … نکتهء دیگرى که لازم است درخطبه هاى نماز جمعه، وجود داشته باشد؛ یعنى مجموعاً از خطبه ها بربیاید،عبارت است از روح نظم و انتظام و انضباط در مردم، نظم پذیرى یعنى آن حالتفرمانبردارى از مرکزیت نظام و همکارى با مسؤولین کشور. حالت سرکشى وبى اعتنایى به مقررات و رفض قوانین کشور و این چیزها نباید در بین مردم و در خطبه هاى جمعه به وجود بیاید. عکس آن باید به وجود بیاید که حالت استسلام در مقابل قوانین، مقررات، نظامات عمومى و این هاست .»[38] مسائل جامعه و جهان
آگاه کردن شرکت کنندگان در نماز جمعه نسبت به مسائل روز و آنچه پیرامون آنهامى گذرد، از محورهاى اصلى خطبه هاى جمعه مى باشد. رهبر معظم انقلاب در اینرابطه مى فرمایند:
«نکتهء دیگرى که در باب نماز جمعه وجود دارد و همهء آقایان محترم به آن توجه دارند… مسألهء جریان هاى سیاسى و اخبار دنیا و اخبار جامعه است که باید امام جمعه آنها را به مردم بگوید و آنها را مطلع کند؛ این بخشى از همان تبیین و بلاغ است . مردم اگر ندانند جریان هاى محیط برآنها چیست، ممکن است دچار مشکلشوند. امروز با توسعهء صداها و بوق هاى تبلیغاتىِ دنی، این مشکل به مراتببیشتر است . مردم باید بدانند در دنیا و پیرامون و جامعهء آنها چه مى گذرد و هدف چیست . ائمهء جمعه با بلاغت، آگاهى، بصیرت و پختگى، این توفیق را پیدا کنندکه این مسائل را براى مردم بیان کنند تا آنها نسبت به مسائل کشور دچار ابهام نشوند. بنابراین، نماز جمعه ذو ابعاد است، هم به مسائل اعتقادى و اخلاقى و هم به مسائل سیاسى و مسائل مربوط به زندگى مردم مى پردازد.»[39]

پی نوشت ها :

[31] بیانات در دیدار گروهى از ائمه جمعه جدید شهرستانه، 2/12/79
[32] همان.
[33] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور – 15/7/81
[34] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه – 28/6/72
[35] همان.
[36] همان.
[37] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور – 16/7/80
[38] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور – 21/6/73
[39] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور – 15/7/81

منبع فصلنامه حکومت اسلامی شماره 32