چکیده

در این نوشتار ابتدا نماز مسافر از منظر قرآن بیان شده و به نظریه مفسران استمداد جسته‌ایم، و بعد به دنبال دلیل دیگری از ادله شرعیه یعنی روایات رفته‌ایم و به روایاتی که در مورد نماز مسافر وارد شده تمسک جسته و سعی شده از روایات مربوط به بحث استفاده شود و در ادامه به بحث نماز مسافر از دیدگاه فقها پرداخته و بیان شده که بنابر اتفاق علمای امامیه موضوع در شکسته شدن نماز پیمودن مسافت می‌باشد که از طرف شارع به 8 فرسخ معین شده ولی به جهت پیشرفت زمان و مناسب بودن احکام با مقتضیات ز مان و پیدایش وسائل حمل و نقل پیشرفته امروزی نظریه مورد اتفاق علما را مورد نقد قرار داده‌ایم و در انتها و با پاسخ دادن به نقدهای وارد شده نظر مشهور مورد حمایت واقع شده و روشن شده که پیشرفت وسائل حمل و نقل امروزی موجب تغییر احکام نماز مسافر نمی‌گردد.
کلید واژه: نماز مسافر، تقصیر، شکسته شدن، عسرت، فرسخ، مسافه یوم

مقدمه

یکی از احکام دین مبین اسلام که از اساسی‌ترین احکام دین و از ارکان اسلام می‌باشد نماز است دستورات بسیاری از طرف شارع مقدس در مورد نماز بیان شده تا حدی که باب معظمی از فقه به آن اختصاص پیدا کرده و علمای صالح از متقدمین و متأخرین حول محور آن مباحث زیادی را مطرح نموده‌اند اما یکی از احکامی که اثر عمیقی بر نماز می‌گذارد تا حدی که موجب تغییر در کمیت نماز می‌گردد در سفر بودن مکلف است و مکلفی که مسافر است نماز آن کوتاه می‌شود و به آن قصر یا تقصیر نماز گویند به گونه ای که نماز های 4 رکعتی به 2 رکعت تنزل پیدا می‌کند ولی در نماز های 2 و 3 رکعتی تغییری حاصل نمی‌شود و از طرفی روزه ماه رمضان هم در هنگام سفر بر او واجب نیست البته اگرچه بعد باید قضای آن را بجا آورد. ولی سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا واقعاً پیمودن راه موجب قصر و کوتاه شدن نماز می‌شود و یا اینکه ملاک در کوتاه شدن نماز سختی است که در اثر مسافرت حاصل می‌شود بنابر نظر اول صرف پیمودن راه به مقدار معین موجب شکسته شدن نماز می‌باشد و وسائل پیشرفته امروزی اثری در قصر یا عدم قصر نماز ندارد و تعیین مقدار 8 فرسخ از احکام توقیفیه شارع است اما بنابر نظر دوم که عسره و سختی مسافر را ملاک قصر و شکسته شدن نماز می‌داند وسائل حمل و نقل امروزی می‌تواند بر شکسته شدن یا شکسته نشدن نماز اثر بسزایی بگذارد بنابراین گفته می‌شود نظریه اول برخواسته از جمود بر الفاظ روایات می‌باشد و مقدار مسافتی که در روایات ذکر شده از مصادیق حصول عسره در زمان‌های گذشته است و این روایات نوعی ارشاد به ملاک بوده.

تحقیق اول: نماز مسافر از منظر قرآن

در آیات قرآن کریم تنها یک آیه در مورد نماز و تقصیر شکسته شدن آن بحث می‌کند وَ إِذَا ضرََبْتُمْ فیِ الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکمُ‌ْ جُنَاحٌ أَن تَقْصرُُواْ مِنَ الصَّلَوةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کاَنُواْ لَکمُ‌ْ عَدُوًّا مُّبِینًا(1) (و زمانی که در زمین مسافرت نمودید پس بر شما باکی نیست که نماز را شکسته بخوانید اگر از حمله کفار ترسیدید به درستی که کفار دشمنانی آشکار برای شما می‌باشند) آیه شریفه حکم نماز در سفر برای جهاد را بیان کرده و اشاره ای به حکم نماز در مطلق سفر ندارد، حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا آیه منحصر در شکسته شدن نماز در سفر های جهادی است و یا شامل حکم نماز در مطلق مسافرت‌ها می‌شود؟ نظر مفسران مانند مرحوم طبرسی (2) و علامه طباطبائی (3) بر آن است که این آیه عام بوده و شامل نماز مسافر نیز می‌گردد و همچنین در روایات ائمه اطهار علیهم السلام به این آیه تمسک کرده‌اند. مانند صیحه زواره و محمد بن مسلم «أنَهُما قالا قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاةِ فِی السَّفَرِ کَیْفَ هِیَ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ « وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» فَصَارَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ وَاجِباً کَوُجُوبِ التَّمَامِ فِی الْحَضَر… » زراره و محمد بن مسلم می‌گویند: به حضرت امام باقر علیه السلام عرض کردیم: شما در مورد کیفیت نماز در سفر چه می‌فرمایید؟ حضرت فرمودند: همانا خداوند عزوجل می‌فرماید: «و زمانی که قصد سفر در زمین را نمودید پس بر شما باکی نیست که نماز خود را کوتاه کنید. » پس شکسته شدن نماز در سفر واجب شد چنانچه تمام خواند آن در حال حضور در وطن واجب است.اما در رابطه معنای آیه شریفه به ایراد مطالبی در این رابطه می‌پردازیم:

مطلب اول

صدر آیه « إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ » در مطلق سفر می‌باشد ولی ذیل آیه حکم نماز مسافر را مقید به قید خوف می‌کند « ٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُم » و چنین برداشت می‌شود که مطلق مسافرت موجب قصر نماز نیست بلکه مسافرتی موجب قصر نماز است که همراه خوف و ترس باشد ولی چنانچه مفسرین فرموده‌اند قید خوف در آیه قید غالبی است و در علم اصول بیان شده که قید غالبی دارای مفهوم نیست یعنی از آیه نمی‌توان چنین مفهومی را برداشت کرد که اگر مسافرت همراه ترس نبود نماز را تمام بخوانید در نتیجه این قید خوف اثری در مقید کردن حکم ندارد.

مطلب دوم

حکم شکسته شدن نماز در آیه به صورت اثباتی (علیکم) نیامده بلکه به صورت سلبی (لاجناح علیکم) بیان شده و حال آنکه امر به انجام کاری غالباً به صورت اثباتی می‌آید چون می‌خواهیم تکلیفی را ثابت کنیم، برای روشن شدن مطلب باید گفت وجوب منحصر در فعل امر نیست بلکه در احکام دیگری هم قرآن وجوب را به صورت سلبی آورده چنانچه در صحیحه زراره و محمد بن مسلم بیان شده « عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالا قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَر علیه السلامَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل: فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ وَ لَمْ یَقُلْ (افْعَلُوا) َفکَیْفَ أَوْجَبَ ذَلِکَ کَمَا أَوْجَبَ التَّمَامَ فِی الْحَضَرِ فَقَالَ أَوَلَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ الطَّوَافَ بِهِمَا وَاجِبٌ مَفْرُوضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ فِی کِتَابِهِ وَ صَنَعَهُ نَبِیُّهُ ع وَ کَذَلِکَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ شَیْ‌ءٌ صَنَعَهُ النَّبِیُّ ص وَ ذَکَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی کِتَابِهِ … » زراره و محمد بن مسلم نقل می‌کنند که به امام باقر علیه السلام عرض کردیم همانا خداوند در مورد شکسته شدن نماز مسافر فرموده بر شما باکی نیست و نفرموده انجام دهید پس چگونه حکم قصر واجب می‌شود مانند آنچه که در حصر تمام خواندش بر ما واجب شده حضرت فرمودند آیا خداوند در مورد صفا و مروه نفرموده:پس کسی که حج خانه خدا انجام می‌دهد یا عمره را انجام می‌دهد پس باکی بر او نیست که طواف کند به آن دو (صفا و مروه) آیا نمی‌دانید که طواف به آن دو واجب فرض شده برای اینکه خداوند آن را در کتابش ذکر نموده و پیامبر انجام داده پس همین گونه است شکسته شدن نماز در سفر و پیامبر هم همین طور انجام داده و خداوند در قرآن آن را ذکر نموده.

مطلب سوم

در معنای قصر نماز بین علما تفاوت نظر وجود دارد و مرحوم طبرسی سه قول را در تفسیر آیه فوق بیان می‌کند.
1.گروهی از مفسران مانند مجاهد بر آن هستند که منظور نمازهای چهار رکعتی را به صورت دورکعتی بخوانید دیدگاه فقها و علمایه امامیه نیز همین گونه است.
2.گروهی دیگر از جمله ابن عباس می‌گویند منظور این است که حدود نماز را کم کنید بدین صورت که نماز را با اشاره بخوانند و سجده و رکوع را با خم شدن بجا آورند و اگر این اندازه هم ممکن نبود به جای هر رکعت تسبیح مخصوص کافی است.
3.گروهی دیگر نیز بر آن هستند که بین دو نماز را جمع کنیم و یکجا بخوانیم و هرکدام را در هنگام فضیلت خود بجا نیاوریم (4)

تحقیق دوم: نماز مسافر در روایات

با توجه به معنایی که از آیه شریفه برداشت کردیم آیا صدق نام مسافر به تنهایی موجب قصر نماز می‌گردد؟ با رجوع به روایات در می‌یابیم که برای تحقق عنوان مسافر پیمودن راه به مقدار مسافت معین و یا مدت زمان معین لازم دانسته شده و با برسی روایات با صلاه المسافر در می‌یابیم که روایات بر سه دسته تقسیم می‌شوند:
1.در بعض روایت پیمودن مسافت به مقدر معین را با لفظ برید آورده که به اندازه 12 میل می‌باشد؛ و همان 4 فرسخ است.
2.در دسته‌ی دیگر از روایات به پیمودن راه در مدت زمان معین اشاره شده (مسافت یوم او یومین)
3.دسته‌ی دیگری از روایات به هر دو یعنی مقدار مسافت و مدت زمان معین اشاره شده و هرکدام را به دیگری تفسیر نموده

روایات دسته‌ی اول: روایاتی که به مقدار معین مسافت اشاره شده

1.صحیحه زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: قَالَ التَّقْصِیرُ فِی بَرِیدٍ وَ الْبَرِیدُ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخ، زراره از امام باقر علیه السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند شکسته شدن نماز در یک برید است و برید مساوی با 4 فرسخ است. (5)
2. مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام أَدْنَی مَا یَقْصُرُ فِیه ِالْمُسَافِرُ فَقَال علیه السلام: بَرِیدٌ ذَاهِباً وَ بَرِیدٌ جَائِیا معاویه بن وهب نقل می‌کند که به امام صادق علیه السلام عرض کردم کمترین مقداری که مسافر نمازش شکسته می‌شود حضرت فرمودند: یک برید رفتن و یک برید برگشتن (6)
3. إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنَ التَّقْصِیر فَقال فی أَرْبَعَةُ فَرَاسِخ اسماعیل بن فضل نقل می‌کند از امام صادق علیه السلام در مورد شکسته شدن نماز سؤال کردم حضرت فرمودند در 4 فرسخ شکسته می‌شود. (7) خبر ْ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فی التَّقْصِیر حَده أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مِیلا عیص بن قاسم نقل می‌کند که از امام صادق علیه السلام در مورد مقدار مسافت شکسته شدن نماز فرمودند مقدارش 24 میل است. (8)
4.قال الصدوق قال الصادق علیه السلام ان رسول الله صلی الله علیه و آله لما نزل علیه جبرئیل بِالتَّقْصِیرِ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ ص فِی کَمْ ذَلِکَ فَقَالَ فِی بَرِیدٍ قَالَ وَ کَمِ الْبَرِیدُ قَالَ مَا بَیْنَ ظِلِّ عَیْرٍ إِلَی فَیْ‌ءِ وُعَیْرٍ فَذَرَعَتْهُ بَنُو أُمَیَّةَ ثُمَّ جَزَّءُوهُ عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا فَکَانَ کُلُّ مِیلٍ أَلْفاً وَ خَمْسَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ هُوَ أَرْبَعَةُ فَرَاسِخ. شیخ صدوق نقل می‌کند که امام صادق علیه السلام فرمودند به درستیکه وقتی جبرئیل در مورد شکسته شدن نماز بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شدند، پیامبر به جبرئیل فرمودند:حد شکسته شدن نماز در چه مقداری است؟ جبرئیل عرضه داشت در یک برید پیامبر فرمودند: برید چه مقدار است؟ جبرئیل عرض کرد: ما بین سایه کوه عیر تا سایه کوه وعیر سپس بنی امیه بین آندو را به ذراع اندازه گیری کردند و آن را به 12 میل تقسیم کردند که هر کدم میلی 500 ذراع می‌باشد و 12 میل 2 فرسخ می‌باشد.( «وسائل الشیعه»،ج 5 / 498، ح 16.)

دسته‌ی دوم روایاتی که به مدت زمان معین اشاره دارد:

1.صحیحه علی بن یقین قال مسالت ابالحسن الاول علیه السلام عن الرجل یخرج فی سفره و هو مسیره یوم قال یجب علیه التقصیر اذا کان مسیره یوم و ان کان یدور فی عمله علی بن یقصین نقل می‌کند که امام کاظم علیه السلام در مورد مردی که برای سفر خارج شده و مدت یک روز را پیموده سؤال نمودم، امام کاظم علیه السلام فرمودند: اگر مسیر او یک روز باشد واجب است نماز را شکسته بخواند و اگرچه برای کارش حرکت می‌کند. (9)
2.خبر ابی بصیر عن ابی عبدالله علیه السلام قال لاباس للمسافر ان یتم السفر مسیره یومین ابی بصیر نقل می‌کند که امام صادق علیه السلام فرمودند: باکی نیست برای مسافری که دو روز در مسافرت است نماز را شکسته بخواند.
3.صحیحه عن الصدوق باسناده عن زکریا بن آدم انه سال ابا الحسن الرضا عن التقصیر فی کم یقصر الرجل اذا کان فی ضیاع اهل بیته و امره جائز فیها یسیر فی الضیاع یومین و لیلتین و ثلاثه ایام و لیالیهن؟ فکتب: التقصیر فی مسیره یوم و لیله. شیخ صدوق به سند خود از زکریا بن آدم نقل می‌کند که از حضرت امام رضا (علیه السلام) از شکسته شدن نماز سؤال نمودم. در مورد مردی که خانواده در مزرعه ای زندگی می‌کنند و امر او در مورد مزرعه نافذ است و برای رسیدن به مزرعه دو روز دو شب یا سه روز و سه شب را او را طی می‌کند؟ حضرت در جواب نوشتند: شکسته شدن نماز در پیمودن را ه به مدت یک روز و یک شب است. (10)
دسته‌ی سوم روایاتی است که در آن‌ها هم به مدت و هم به مقدار طی مسافت اشاره شده:
1.صحیحه ابی ایوب عن ابی عبد الله علیه السلام قال سالته عن التقصیر قال فی برید ین او بیاض یوم
ابو یوب نقل می‌کند از امام صادق علیه السلام درباره شکسته شدن نماز سؤال کردم؟ حضرت فرمودند: در پیمودن دو برید و یا به اندازه گذشتن سفیدی یک روز نماز شکسته می‌شود. (11)
2.موثقه سماعه سالته عن المسافر فی کم یقصر الصلاه فقال علیه السلام فی مسیره یوم و ذلک بریدان و هما ثمانیه فراسخ و من سافر قصر الصلاه و افطر الا ان یکون رجلا مشیعا او خرج الی صید او الی قریه له یکون مسیره یوم یبیت الی اهله لا یقصر و لا یفطر
سماعه نقل می‌کند که از امام صادق علیه السلام در مورد مسافر سؤال کردم که تا چه مقدار نمازش شکسته می‌شود؟ سپس حضرت فرمودند: در راهی که به مدت یک روز بپیماید و آن مسیر به اندازه دو برید است و آن دو برید همان 8 فرسخ است و کسی که تا این مقدار مسافرت کند نمازش را شکسته بخواند و افطار کند مگر اینکه برای جمع کردن هیزم یا برای صیادی سفر کند یا به روستایی می‌رود که به مدت یک روز فاصله دارد و شب را نزد خانواده‌اش بیتوته می‌کند. (12)
3.خبر عبدالرحمان بن حجاج عن ابی عبدالله علیه السلام قال: قلت له کم ادنی ما یقصر فیه الصلاه قال: جرت السنه به بیاض یوم، فقلت له: ان بیاض یوم یختلف یسیر الرجل خمسه عشر فرسخا فی یوم و یسیر الآخر اربعه فراسخ و خمسه فراسخ فی یوم قال فقال: انه لیس الی ذلک ینظر اما رایت سیره هذه الاثقال الامیال بین مکه و المدینه ثم او ما بیده اربعه و عشرین میلا یکون ثمانیه فراسخ.
عبدالرحمان بن حجاج نقل می‌کند که به حضرت امام صادق علیه السلام عرض کردم: کمترین مقدار مسافتی که نماز در آن شکسته می‌شود چه قدر است؟ حضرت فرمودند: سیره بر گذراندن سفیدی یک روز جاری بوده؟ پس به ایشان عرض کردم: پیمودن راه در یک روز متفاوت است مردی در یک روز 15 فرسخ را می‌پیماید و شخصی دیگری 4 فرسخ می‌پیماید و دیگری 5 فرسخ می‌پیماید پس حضرت فرمودند: این‌ها مورد نظر نیست بلکه ملاک سیر و حرکت بارکشان بین مکه و مدینه است و با دست اشاره کردند به 24 میل که همان 8 فرسخ می‌باشد. (13)
4.خبر الصدوق باسناده عن الفضل بن شاذان عن الرضا انه سمعه یقول: انما وجب التقصیر فی ثمانیه فراسخ لااثقل من ذلک و لا اکثر لان ثمانیه فراسخ مسیره یوم للعامه و القوافل و الاثقال فوجب التقصیر فی مسیره یوم و لو لم یجب فی مسیره یوم لما وجب فی مسیره الف سنه و ذلک لان کل یوم یکون بعد هذا الیوم فانما هو نظیر هذا الیوم فلو لم یجب فی هذا الیوم فما وجب فی نظیره اذا کان نظیره مثله لا فرق بینهما؛ و زاد فی العیون وقد یختلف المسیر فسیر البقر انما هو اربعه فراسخ و سیره الفرس عشرون فرسخا و انما جعل مسیر یوم ثمانیه فراسخ لان ثمانیه فراسخ و هو مسیر الجمال و القوافل و هو الغالب علی المسیر و هو اعظم المسیر الذی یسیره الجمالون و المکاریون فضل بن شاذان نقل می‌کند که از امام رضا علیه السلام شنیده حضرت می‌فرمودند: همانا شکسته خواندن نماز در 8 فرسخ واجب است نه در مسافتی کمتر از آن و نه در مسافتی بیشتر از آن برای اینکه 8 فرسخ مسافتی است که عامه (اهل تسنن )و کاروانیان و بار کشان در یک روز می‌پیمایند پس شکسته بجا آوردن نماز در طی مسافت به مدت یک روز واجب است و اگر در مدت یک روز نماز شکسته نشود نباید در پیمودن هزار سال هم شکسته شد چون هر روزی که در پی این روز می‌آید مانند یکدیگر هستند پس اگر شکسته خواندن نماز در این روز واجب نباشد در روزهای بعد هم شکسته خواندن واجب نیست زیرا آن دو روز مانند هم هستند و فرقی بین آن‌ها وجود ندارد. (14)

نکاتی پیرامون روایات

1.با ذکر روایات فوق روشن می‌شود تنها چیزی که موجب تقصیر نماز است طی نمودن مسافت به مقدار 8 فرسخ می‌باشد چنانچه در روایات دسته اول و سوم با الفاظی همچون «ادنی ما یقصر فیه المسافر برید ذاهبا و برید جائیا انما وجب التقصیر فی ثمانیه فراسخ فی التقصیر فی الصلاه … برید فی برید اربعه و عشرون میلا » بیان شده بود.
2.در روایات دسته‌ی اول به الفاظی همچون «اربعه فراسخ برید اثنی عشر میلا » اشاره شده بود که به قرینه روایات دیگر روشن می‌شود منظور سیر 4 فرسخ به تنهایی نیست بلکه مراد مسیر رفت و برگشت است که اگر مسیر 4 فرسخ باشد چون مجموعاً 8 فرسخ می‌شود لذا موجب تقصیر است.
3.در روایات دسته‌ی دوم به الفاظی مانند «مسیره یوم، مسیره یومین، التقصیر فی مسیره یوم و لیله » اشاره شد که با 8 فرسخ منافات دارد ولی علما و محدثین بزرگوار محاملی را برای آن‌ها ذکر نموده‌اند چنانچه شیخ طوسی رحمه‌الله علیه در ذیل روایات ابن ابی نصر که از حضرت امام رضا علیه السلام در مورد مردی که اراده سفر نموده سؤال کرد در چه مقداری نمازش شکسته می‌شود؟ حضرت فرمودند: فی ثلاثه برد »(15) چنین محملی را ذکر می‌کند (فهذا خبر موافق للعامه و لسنا نعمل به) این خبر موافق اهل تسنن است و ما به آن عمل نمی‌کنیم. (16) و در مورد روایتی دیگر که مقدار مسافت را دو روز میدان چنین می‌فرماید این خبر همچنین موافق عامه است و به آن عمل نمی‌شود برای اینکه تقصیر در مقداری که ذکر کردیم 8 فرسخ واجب است حال مساوی است که در طی دو روز باشد یا کمتر یا بیشتر و جایز است خبر را حمل کنیم بر کسی که در مدت دو روز کمتر از 8 فرسخ را طی می‌کند. پس در این صورت بر او واجب است نماز را تمام بخواند (17)

تحقیق سوم: نماز مسافر از دیدگاه فقها

علما همه اتفاق دارند بر اینکه تنها چیزی که موجب تقصیر می‌شود طی نمودن مسافت است چنانچه علامه حلی می‌فرمایند: مسأله 607 اجمع المسلمون کافه علی جاز القر فی السفر فی الرباعیه للآیه اذا ضربتم و قصر النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی اسفار جائیا و غازیا لاخلاف بین المسلمین فیه حتی لو حجد جاحد جواز القصر فی السفر کفر. (18)
1.و همچنین محقق بحرانی فرموده‌اند اجمع العلماء من الخاصه و العامه علی ان المسافه شرط فی التقصیر و انما الخلاف فی قدرها (19) فقهای بزرگوار برای اثبات نظر خود به آیه و روایات دسته‌ی اول و سوم استدلال نموده‌اند و بر آن هستند که مدار و ملاک در مسافرت پیمودن 8 فرسخ است و برای تعیین و اندازه گیری این مقدار به تفاصیل زیادی پرداخته‌اند و اما در مورد روایات دسته‌ی دوم که مخالف نظر آن‌ها می‌باشد برای علاج و رفع این اختلاف و راه حل‌هایی را ذکر نموده‌اند که به بعضی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
2.حمل بر تقیه: بعضی از علما معتقدند که از عمل به روایات مخالف به خاطر موافقت با عامه صرف نظر کرده و آن‌ها را حمل بر تقیه می‌کنیم چنانچه محقق نراقی فرموده‌اند «و اما آنچه مخالف است با 8 فرسخ از روایاتی که دلالت می‌کرد بر مسافت به مدت یک روز و شب یا مسافت به مقدار سه برد یا مسافت به مدت دو روز با اینکه از ایستادگی در مقابل روایات 8 فرسخ » قاصر بودند به جهت اینکه از نظر روایت و فتوا کمیاب بوده و مخالف اجماع می‌باشند آن‌ها را حمل بر تقیه می‌کنیم پس همانا برای هر یک از موارد مخالف گوینده ای از اهل تسنن وجود دارد. (20)
3.حمل مطلق بر مقید: به این صورت که روایات مخالف را مطلق بدانیم و روایات و موافق 8 فرسخ را مقید بدانیم و برای علاج حمل مطلق بر مقید می‌کنیم چنانچه محقق بحرانی فرموده‌اند (از آنچه در کلام بعض متأخرین بود روشن می‌شود که پیمودن راه در مدت یک روز یا به مقدار 8 فرسخ با همدیگر در شکسته شدن نماز معتبر است پس در صورتی که مسافت یک روز با مسافت 8 فرسخ با هم منطبق شوند اشکالی نیست ولی اشکال در صورتی است که مسافه یوم با مقدار 8 فرسخ منطبق نشوند و اختلاف پیدا کنند در اینجاست بنابر تخییر رجوع می‌کنیم به این که؛
3.نماز شکسته می‌شود به واسطه یکی از دو سبب مسیره یوم و یا مسافه ثمانیه فراسخ
4.و یا اینکه پیمودن راه به مدت یک روز را انتخاب کنیم برای اینکه دلالت نص بر آن قوی‌تر است و قانون‌مدارتر می‌باشد.
5.و یا طی مسافت به مقدار 8 فرسخ را اختیار کنیم چون که تحقیق شده مطلب چنین است.
6.و یا اینکه احتیاط کرده و نماز را هم تمام و هم شکسته بخوانیم و رجوع به چنین تخییری به جهت آن است که پیمودن یک روز حکم مطلقی است و دارای افراد و مصادیق مختلفی می‌باشد برای اینکه حرکت کردن در یک روز نسبت به چگونگی پیمودن راه و کیفیت حرکت کردن مرکب و مکان‌هایی که می‌خواهیم سیر کنیم و زمان سیر کردن و شخص سوارکار و سنگینی بار و مختلف بودن روزها در ایام سال همه و همه موجب تفاوت مصادیق حرکت می‌گردد و در ضمن اخباری که سیر را محدود کرده‌اند بر 8 فرسخ مقید می‌باشند و حمل کردن مطلق بر مقید واجب است در نتیجه معین می‌شود بر 8 فرسخ حمل کنیم و کلی بودن حکم مسیره یوم ممنوع می‌گردد و از اینکه در بعض اخبار هر دو مورد مسیره یوم و 8 فرسخ را ذکر نموده دانسته می‌شود مراد ائمه طاهرین علیه السلام از ذکر نمودن آن دو در کنار هم به جهت این بوده که سیر نمودن در یک روز در میان عموم مردم غالب بوده مثل اینکه اگر شارع امر کند به غذا دادن مردم به مقداری که سیر بشوند سپس بگوید به مقدار یک مد غذا دهید در این صورت مطلق غذا دادن را حمل بر مقدار یک مد می‌کنیم. (21)
7.جمع بین روایات: بعضی راه علاج را به جمع بین روایات می‌دانند و معتقدند و روایات دسته‌ی اول و دوم که پیمودن راه را به مقدار 8 فرسخ و یا به مدت یک روز بیان کرده‌اند هر دو شی واحد به حساب می‌آیند و روایات دسته‌ی سوم که به هر دو صورت اشاره کرده به جهت آن بود که هر کدام برای مکلف آسان‌تر است به همان عمل نماید چنانچه صاحب جواهر فرموده‌اند: قالت دید بین بیاض الیوم و البریدین فی خبر ابی بصیر السابق تردید فیما یسهل علی المکلف اعتباره و الافهما شی واحد فی نظر الشارع لا انهما امران مختلفان کی یحتج البحث فی ان مدار المسافه علیهما معا. (22)

نقد قول مشهور

اول: در زمان‌های گذشته مسافرت در مسیرهای طولانی به علت نبود امکانات مناسب در مدت زمان طولانی انجام می‌گرفته و همان‌گونه که در کلمات علما اشاره شد طی مسافت 8 فرسخ معادل یک روز طول می‌کشیده و انسان را یک روز به خود مشغول می‌ساخته و چون پیمودن راههای طولانی مشکل و طاقت فرسا بوده و موجب سختی و ناتوانی انسان می‌شده لذا دین مبین اسلام که شریعت سمهه سهله است، تکالیف خود را در هنگام مسافرت تخفیف داده همان طور که در روایات به آن اشاره شده: عن فضل بن شاذان عن الرضا (علیه السلام) قال «و انما قصرت الصلاه فی السفر لان الصلاه المفروضه اولا انما هی عشر رکعات و السبع انما زیدت فیها بعد فخفف الله عنه تلک الزیاده لموضع سفره و تعبه و نصبه و اشتغاله به امر نفسه و ظعنه و اقامته لئلا یشتغل عما لابد له منه من معیشته رحمه من الله تعالی و تعطفا علیه الا صلاه المغرب فانها لم تقصر لانها صلاه مقصوره فی الاصل » در کتاب علل و عیون اخبار الرضا از فضل بن شاذان نقل می‌کند که حضرت رضا علیه السلام فرمودند: همانا در سفر نماز شکسته شد زیرا نماز واجب در مرحله اول ده رکعت بود بعد هفت رکعت دیگر اضافه شد سپس خداوند این مقدار زیادی را در سفر کم کرد به خاطر خستگی و رنجی که در سفر وجود دارد و به جهت اینکه مسافرت انسان را به کوچ کردن و اقامت کردن مشغول می‌سازد و برای اینکه از اشتغال به موارد ناگزیر مانند در آمد زندگی منع نگردد و این رحمتی است از خداوند تعالی مگر نماز مغرب که کوتاه نشد چون نماز مغرب در اصل شکسته بوده. ولی امروز با پیدایش وسایل پیشرفته کار حمل و نقل سرعت پیدا کرده و تغییر بسزایی در مسافرت‌ها ایجاد شده و طی نمودن مسافت‌هایی که در گذشته روزها یا ماه‌ها به طول می انجامیده امروزه در مدت چند ساعت طی خواهند شد و انسان به مقصد می‌رسد و سختی طاقت‌فرسای برای انسان حاصل نمی‌شود حال این سؤال به ذهن می‌آید که آیا پیشرفت علم و صنعت در دنیای امروز موجب تغییر احکام نماز مسافر نخواهد شد؟
دوم: اختلاف تعابیر در روایات به ثمانیه فراسخ، مسافت یوم دلیل بر آن هست که پیمودن مسافت به تنهایی ملاک تقصیر نیست به دلیل آنکه مسافت 8 فرسخ نسبت به ایام سال و راه‌ها و مرکب‌ها تفاوت پیدا می‌کند چون طول روز در سال از 12 ساعت به 16 ساعت تغییر پیدا می‌کند و مقدار حرکت در آن‌ها مختلف است و از طرفی بعضی از مسیرها سهل العبور یا صعب العبور است و چه بسا پیمودن 4 فرسخ در مسیرهای صعب العبور از نظر زمان و سخت بودن معادل پیمودن 8 فرسخ در مسیرهای سهل العبور است و همچنین نسبت به نوع مرکب هم متفاوت است چون بعضی از مرکب‌ها تند رو و بعضی دیگر کندرو می‌باشند و چه بسا طی نمودن 4 فرسخ در مسیر های صعب العبور از نظر زمان و سخت بودن معادل پیمودن 8 فرسخ در مسیرهای سهل العبور است و همچنین نسبت به نوع مرکب هم متفاوت است چون بعضی از مرکب‌ها تندرو و بعض دیگر کند رو می‌باشند و چه بسا طی نمودن 8 فرسخ با مرکب تند رو به مدت یک روز طول نکشد در نتیجه پیمودن راه برای همه افراد مکلفین مساوی نیست بلکه نسبت به مدت روز و نوع راه و مرکب تفاوت پیدا می‌کند و چون در روایات به مورد خاصی اشاره نشده و تعابیر مسافه یوم و ثمانیه فراسخ مطلق هستند و شامل همه مصادیق می‌شوند و پیمودن مسافت به تنهایی ملاک واحدی برای تقصیر نمی‌باشد بلکه عسرتی که در اثر مسافرت حاصل می‌شود ملاک واحد برای همه مصادیق مسافرت می‌باشد و اگر کسی به نقطه ای مسافرت نمود و در اثر مسافرت برای او عسرت حاصل شد حکم تقصیر بر او جاری است و الا باید نماز خود را مانند شخص حاضر در وطن تمام بخواند.
سوم: اگر مبنا بر طی نمودن 8 فرسخ باشد این سؤال مطرح می‌شود که در زمان فعلی مسیر که پیاده رو است چه بسا کوتاه‌تر و میان بر است نسبت به مسیری که با وسیله نقلیه طی می‌شود و همچنین مسیر هوایی که بدون در نظر گرفتن پیچ و خم جاده به واسطه هواپیما پیموده می‌شود و مسیر آبی که با قایق و کشتی سیر می‌شود از لحاظ مسافت با یکدیگر تفاوت پیدا می‌کنند حال کدامین مسافت ملاک در قصر می‌باشد و مقدار مسافت کدامیک را باید در نظر گرفت.
چهارم: و از طرفی حکم تقصیر در مورد بعض افراد مسافر با اینکه در سفر هستند برداشته شده مانند کشتیبانان مالیات بگریان حاکمی که در حکومت خود سیر می‌کند و تاجری که تجارت می‌کند و عشایری که کوچ می‌کنند و اهل معاصی که برای معصیت سفر می‌کنند چون برای آن‌ها عسرتی حاصل نمی‌شود و مسافرت کار همیشگی آن‌ها شده حکم تقصیر از باب احسان و رخصت در مورد مکلفین قرار داده شده و بیان مشهور به جهت جمودی است که علمای گذشته بر الفاظ روایات داشته‌اند و حال آنکه طی مسافت به مقدار 8 فرسخ یکی از مصادیق حکم است و روایات 8 فرخ و مسافت یوم به عنوان ارشاد به ملاک یعنی حصول عسرت است.

پاسخ نقدهای وارد شده

اول: در روایات به چنین ملاکی تصریح نشده اگر چه در بعض اخبار سختی و تعب به عنوان علت حکم بیان شد ولی به عنوان علت تامه در حکم نیست بلکه احکام توقیفی هستند و ذکر بعض علل به جهت بهتر فهمیدن حکم بود و ملاک قرار دادن چنین عللی چه بسا از استحسانات عقلی شمرده می‌شود، و اهل بیت علیهم السلام بر ملاک بودن طی مسافت در حکم تقصیر عنایت داشته‌اند چنانچه از مرسله ابن ابی عمیر برداشت می‌شود:عن ابن ابی عمیر ع بعض اصحابنا عن ابی عبدالله قال: سئل عن حد الامیال التی یجب فیه التقصیر فقال ابو عبدلله علیه السلام ان رسول الله جعل حد الامیال من ظل عیر الی ظل و عیروهما جبلان بالمدینه فاذا طلعت الشمس وقع ظل غیر الی ظل و عیر و هو المیل الذی وضع رسول الله علیه التقصیر از امام صادق علیه السلام سؤال شد از اندازه میل‌های که شکسته خواند نماز در آن واجب است، پس حضرت فرمودند: همانا رسول الله اندازه میل‌ها را از سایه عیر تا سایه و عیر قرار داد و آن‌ها دو کوه در شهر مدینه هستند پس وقتی خورشید طلوع می‌کرد سایه کوه عیر به سوی سایه کوه و عیر کشیده می‌شد و آن میلی است که رسول خدا برای تقصیر وضع کرده. (23)
دوم: سختی، یک امر نفسانی است که به حسب موردش تفاوت پیدا می‌کند و نسبت به همه مکلفین امر و احدی محسوب نمی‌شود در حالی که در احکام غالب افراد مکلفین در نظر گرفته می‌شود و مفاسد و مصالح اکثر افراد لحاظ می‌گردد تا همه مکلفین نسبت به احکام مساوی باشند و اگر ملاک را عسرت بدانیم در صورتی که عده ای با یک وسیله نقلیه و در زمان واحد مسافت معینی را طی کنند وقتی به مقصد می‌رسند بعضی از این گروه مدعی هستتند که این سفر موجب عسره برای آن‌ها شده و بعض دیگر مدعی هستند که عسرتی حاصل نشده لذا عده ای نماز را شکسته می‌خوانند و روزه را افطار می‌کنند و بعضی نماز را تمام می‌خوانند و صائم می‌باشند و همچنین هر کس به فرا خور حال خود ممکن است در کمتر از مسافت 8 فرسخ برای او عسرت حاصل شود لذا باید نماز را شکسته بخواند مانند افراد سالخورده و کودکان که از توانایی کامل برخوردار نیستند ولی اگر ملاک طی مسافت شرعی باشد امر واحدی است که نسبت به همه مکلفین تساوی دارد و هرکس این مقدار مسافت را طی کند حکم تقصیر بر او جاری می‌شود.
سوم: برای اختلاف بین روایات قبلاً راه علاج ذکر و ثابت شد که ملاک طی مسافت به مقدار هشت فرسخ است و اما اینکه مصادیق سفر نسبت به نوع مرکب و راه و طول ایام تفاوت پیدا می‌کند باید در نظر داشت که میزان در حکم مسافر حد متعارف و حد وسط از این مصادیق می‌باشد چنانچه در ادامه روایت فضل بن شاذان در کتاب علل و عیون اخبار الرضا علیه السلام آمده عن الفضل بن شاذان عن الرضا علیه السلام انه سمعه یقول … و قد یختلف المسیر فسیر البقر انما هو اربعه فرسخ و سیر الفرس عشرون فرسخا انما جعل مسیر یوم ثمانیه فراسخ لان ثمانیه فراسخ هو سیر الجمال و القوافل و هو الغالب علی المسیر و هو اعظم المسیر الذی یسیره الجمالون و المکاریون. (24) و گاهی پیمودن راه در یک اختلاف پیدا می‌کند پس مسیری که گاو طی می‌کند 4 فرسخ است و اسب 20 فرسخ را سیر می‌کند و همانا سیر نمودن یک روز 8 فرسخ قرار داده شد برای اینکه 8 فرسخ مسافتی است که شتربانان و کاروانیان طی می‌کنند و آن مسافت غالب در مسیر است و آن بزرگ‌ترین مسافتی است که شتربانان و حیوان داران طی می‌کنند.
چهارم: اما در تفاوت میان راه‌هایی که به واسطه وسایل امروزی طی می‌شود اعم از زمینی هوایی دریایی با ید گفت هرکس در مسیری که سیر می‌کند باید همان مسیر را محاسبه کند و این اختلاف در مسیر حرکت از باب اختلاف در مصادیق است و ملاک در تقصیر نفس پیمودن مسافت شرعی است به هر نحوی که تحقق پیدا کند.
پنجم: اما در مورد کسانی که مسافر هستند ولی نماز را تمام می‌خوانند مانند تاجران حاکمان مالیات دیگران کشتیبانان اهل معاصی و … گفته می‌شود چون شارع مدار وضع حکم است این موارد را از حکم استثنا نموده مانند مواردی از ربا بین پدر و فرزند زن و شوهر را که شارع از حرمت ر با استثنا نموده و یا نماز مسافر را در مکان‌های مخصوص مانند مسجدالحرام و مسجد کوفه بین قصر و اتمام مخیر کرده و اما اینکه بگوییم برای آن‌ها عسرتی حاصل نمی‌شود صحیح نیست چون در تمام این موارد از لحاظ طبیعی عسره وجود دارد حتی اگر این سفر برای او همیشگی باشد.
ششم: بر مبنای حصول عسر و سختی لازم می‌آید بخش معظمی از روایات مسافر لغو و بیهوده شود و حکمی بر آن‌ها مترتب نشود مانند روایات خفاء جدران برای حد ترخص مسافر چون این روایات در مورد کسی است که قصد مسافرت داشته باشد ولی بر مبنای عسرت شخص نمی‌داند آیا مسافر به حساب می‌آید یا خیر بلکه باید منتظر بماند تا عسرت برای او حاصل شود پس قصد مسافت در مورد او معنی ندارد و همچنین روایاتی که در مورد منصرف شدن از سفر و رجوع مسافر از قصد مسافرت در اثناء سفر می‌باشد معنا نخواهد داشت چون در ابتدا سفر برای او روشن نیست که مسافر هست یا خیر؟ و همچنین حکم قصد اقامه برای مسافر که موجب تمام خواندن نماز می‌شود لغو خواهد بود چون کسی که مسافت شرعی را طی نموده ولی عسرتی برای او حاصل نشده لزومی ندارد که برای تمام خواندن نماز قصد اقامه کند بلکه چون عسرتی ندارد نماز را تمام می‌خواند هرچند روز که می‌خواهد اقامت کند.

نتیجه گیری

روشن شد که ملاک در شکسته شدن نماز طی مسافت به مقدار 8 فرسخ است و مطرح کردن ملاک‌های دیگر دارای مستند محکمی نیست و به نظر می‌رسد ملاک طی مسافت توقیفی است و بیان علت برای احکام اگرچه به فهم بهتر احکام کمک می‌کند ولی باعث تغییر موضوع احکام نمی‌شود و احکام دائر مدار موضوعات خود مورد تغییر و تحول قرار می‌گیرند چنانچه ذکر شد موضوع نماز مسافر پیمودن راه به مقدار هشت فرسخ می‌باشد و پیشرفت وسائل امروزی تغییر در موضوع نخواهد داد تا موجب تغییر احکام نماز مسافر گردد و با نظر در روایات فهمیده می‌شود که شارع مقدس به طی مسافت به مقدار معین عنایت داشته است.

پی‌نوشت‌ها:

1.نساء 101
2.مجمع البیان، ج 2
3.ترجمه المیزان، ج 1
4.مجمع البیان ج 2 ص 154
5.وسائل الشیعه ابواب الصلوه المسافر ب 2 ح 1
6.همان، ب 2، ح 2
7.همان، ب 2، ح 5
8.همان، ب 1، ح 14
9. همان، ب 1، ح 16
10. همان، ب 1، ح 5
11. همان، ب 1، ح 7
12.همان ب 1 ج 8
13. همان، ب 1 ح 15
14. همان، ب 1، ح 1 و 2
15. همان، ب 1، ح 10
16.تهذیب الاحکام ج 3، ص 210
17. همان
18.تذکره، ج 4 ص 349
19.حدائق الناظره ج 11، ص 296
20.مستند الشیعه، ج 8، ص 181
21.حدائق الناظره ج 11، ص 181
22.جواهرالکلام ج 14، ص 195
23.وسائل الشیعه ابواب صلواه المسافر ب 2، ح 12
24. همان، ب 1، ح 2

منابع
1.قرآن
2.بحرانی شیخ یوسف، حدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، بی‌چا، قم، موسسه نشر الاسلامی جامعه المدرسین،1405 ه. ق
3.علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، میدلاین، جامع الفقه اهل بیت 3 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
4.صدوق محمد بن بابویه القمی من لایحضره الفقیه چاپ اول قم موسسه انصاریان، بی جا ، بی تا
5.طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، چاپ اول، قم، موسسه انصاریان،1382 ه. ش
6.طبرسی شیخ ابوالفضل مجمع البیان بی، تهران، دارالمعرفه، بی تا
7.طباطبائی سید محمد حسین المیزان مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی بی‌چا قم جامعه مدرسین 1374
8.الحر العاملی محمد بن الحسن وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه چاپ 5 بیروت دارالحیاء التراث العربی 1403 ه ق
9.نراقی، ملا احمد مستند الشیعه فی احکام الشریعه چاپ اول مشهد موسسه آل البیت لاحساء التراث 1416 ه. ق
10.نجفی شیخ محمد حسن جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام چاپ 4 تهران دارالکتب الاسلامیه 1373 ه ش