آنچه مذهب تشیع امروزه در ذخیره علمی خود دارد، مرهون تلاش های انسان های پاک و وارسته ای است که از بدو تکوین تشیع در عصر رسول الله تا عصر حاضر تمام سعی خود را در بارور نمودن این شجره طیبه نموده‌اند.

از میان آن بزرگواران برجسته ترین چهره ها را در بدنه مذهب تشیع یعنی ائمه دوازده گانه این مذهب می‌توان یافت؛ و از تمامی آن امامان، امامی که چهره ی علمی آن بیش از دیگران فرصت فروغ و نورانیت پیدا نموده است، امام جعفر صادق(علیه‌السلام) می‌باشد.

دوران حیات امام صادق(علیه‌السلام) از آن جهت که مصادف با ایامی پر هیاهو و پرشتاب در زندگی مسلمانان آن روزگار بوده است، مهم می‌نماید. در حوادث مقارن زندگی ایشان شاهد افول و سقوط بنی‌امیه و به قدرت رسیدن عباسیان هستیم که همان رخدادها است که زمینه ای را فراهم می‌کند تا از میان امامان شیعی، امام صادق(علیه‌السلام) قدرت علمی ائمه را به وضوح به دیگر فرق و مذاهب و حتی دیگر ادیان نشان دهد و تلاش‌های همین امام است که از تشیع اصیل، مذهبی ساخته و پرداخته می‌شود که دارای احکام و نظامی مشخص و تعیین شده می‌باشد و توانسته است که در هر زمانی که فرصتی برایش پیش آمده قدرت علمی خود را به بهترین نحو اثبات کند.

تولد

17 ربیع‌الاول سال 83،در مدینه منوره. پدر بزرگوارشان محمدبن‌علی الباقر(علیه‌السلام) امام پنجم شیعیان و مادر ایشان «ام‌فروه» دختر قاسم‌بن‌محمد‌بن‌ابی‌بکر می‌باشند که هم قاسم‌بن‌محمد و هم محمد‌بن‌ابی‌بکر از چهره‌های درخشان عصر خود به شمار می‌روند و از دید اهل‌سنت ایشان نوةدختری ابوبکر خلیفه اول می‌باشند که نزد ایشان دارای جایگاهی عظیم و باارزش است.1

شمایل ظاهری

امام صادق(علیه‌السلام) متوسط القامه، میانه بالا، افروخته رو، دارای بدنی سفید، بینی کشیده و موهای مجعد بوده و بر صورت ایشان خال سیاه هاشمی نقش بسته بود.2

امامت

ایشان مدت 65 سال زندگی نمودند که 34 سال از این سال‌ها دوران امامت ایشان بر مسلمین و جهان تشیع بود. دوران طولانی عمر و امامت ایشان نسبت به سایر ائمه‌(علیهم‌السلام) باعث شده بود ایشان ملقب به شیخ‌الائمه نیز باشند.

شهادت

سرانجام امام صادق(علیه‌السلام) در 25 شوال سال 148ق چشم از این جهان فروبست و در کنار پدر و جد بزرگوار و عموی گرامی خویش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.3

فرزندان

امام صادق(علیه‌السلام) دارای 10 فرزند بودند که از مادران پاک دامن و پاک سیرت به دنیا آمده‌اند.

سه فرزند ایشان به نام‌های اسماعیل، عبدالله و ام‌فروه از مادری به نام فاطمه‌بنت‌الحسین‌بن‌علی‌بن‌الحسین(دختر عموی ایشان)؛ چهار فرزند دیگر حضرت امام موسی کاظم(علیه‌السلام)، اسحاق، فاطمه و محمد از مادری بنام حمیدة بربربیه و سه فرزند دیگر ایشان عباس، علی و اسماء از دیگر همسران ایشان به دنیا آمده‌اند.4

خلفای معاصر امام صادق(علیه‌السلام)

امامت آن حضرت (148 ـ 114ق) مصادف با عصر برخی از خلفای بنی‌امیه و دو خلیفه عباسی بود.

خلفای بنی امیه

هشام‌بن‌عبدالملک (125 ـ 105ق)؛ولیدبن‌یزید‌بن‌عبدالملک (126 ـ 125ق)؛ یزید‌بن‌ولید (127 ـ 126ق)؛ ابراهیم‌بن‌ولید (127ق)؛ مروان حمار (132 ـ 127ق).

خلفای عباسی

ابوالعباس سفاح (136 ـ 132ق)؛ ابوجعفر عبدالله معروف به منصور دوانیقی(158 ـ 136ق).
امام صادق(علیه‌السلام) سال‌های آخر عمر شریفشان را در دوران منصور سپری می‌کنند. تا در شوال 148ق پس از عمری تلاش و جهاد در راه اعتلای اسلام راستین، به اجداد و نیاکان بزرگوار خود می‌پیوندد.5

ادوار زندگی حضرت

زندگی امام صادق(علیه‌السلام) را می‌توان به سه دوره تقسیم نمود:

الف) دوران کودکی تا 11 سالگی (یا 12 یا 14 سالگی) همراه جد بزرگوارشان امام زین‌العابدین(علیه‌السلام)؛
ب) دوران نوجوانی و  جوانی تا 31 سالگی همراه پدر گرانقدرشان امام محمد باقر(علیه‌السلام)؛
ج) دوران امامت ایشان که تا سال 148ق طول کشید.

1. دوران کودکی

ایشان 11 سال ابتدایی زندگی خود را همراه جدشان امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) سپری کردند که دارای عالی‌ترین مقامات علمی و معنوی بود.

امام صادق(علیه‌السلام) در این دوران و در خارج از خاندان خود، علاقة وافر مردم مدینه به کسب علوم قرآن و حدیث را می‌دید. از نظر سیاسی هم این دوره از زندگی ایشان مقارن با اوج قدرت امویان بود.

از دیگر سو ایشان شاهد احترام  فوق‌العادة محدثان، فقها و مردم عادی به هر دو جد خود بودند، هم جد پدری ایشان امام سجاد(علیه‌السلام) و هم جد مادری ایشان، قاسم‌بن‌محمد‌بن‌ابی‌بکر که مردم مدینه او را یکی از فاضل‌ترین و مهم‌ترین محدثین زمان می‌دانستند.

2. دوران نوجوانی و جوانی

این دوره از زندگی امام همراه است با هجرت‌ها، سفرها و مناظره‌های علمی و جلسات درس و بحث پدر بزرگوارشان و تلاش‌های ایشان برای تثبیت امامت خود و حضرت نیز به عنوان پسر ارشد خانواده در تمام این فعالیت‌ها شرکت داشت6 و از نزدیک شاهد مبارزة امام در راه نشان دادن راه صحیح امامت و رهبری شیعیان بود.

3. دوره امامت

این دوره از زندگی امام صادق(علیه‌السلام) از سال 114ق در سن 31 سالگی که مسئولیت مستقیم رهبری شیعیان به  ایشان واگذار شد، آغاز می‌شود و  حدود 34 سال طول می‌کشد.

در مورد مدنیت و تمدن پس از دوره نبوی و خلفا برای شهر مدینه، زمان امام صادق(علیه‌السلام) است. زیرا اختلاف و کشمکش دو گروه رقیب بنی‌امیه و بنی‌عباس زمینة فعالیت طالبین حق و دانش را فراهم ساخت و علما و بزرگانی که از ترس بنی‌امیه و بنی‌مروان در فشار و زحمت بودند در چنین هنگامه‌ای از نیروی معنوی و علمی امام باقر و امام صادق(علیهما‌السلام) استفاده نموده و حلقات علمی و مجامع فرهنگی تشکیل دادند.7

البته این دوره از زندگی امام علی‌رغم گسترش و تعمیق فرهنگ اعتقادی شیعه با مشکلات ناشی از اوضاع سیاسی آن روز نیز همراه بود.

3. 1. مشکلات و موانع پیش روی امام(علیه‌السلام)

همان‌طور که گذشت دوره امامت امام صادق(علیه‌السلام) موازی با دوره سقوط یک نظام سیاسی و ایجاد یک نظام دیگر بود و از سوی دیگر سرزمین اسلام هم از نظر جغرافیایی بسیار گسترش یافته بود. با ضعیف شدن حکومت مرکزی سرزمین خلافت اسلامی، قیام‌های مردمی و شورش‌های کور و یاغیانه از هر سو پیدا شده بود.

از بعد دیگر با از بین رفتن جو اختناق و سرکوب و با بازشدن فضای فکری و فرهنگی جامعه، شاهد هجوم افکار و اندیشه‌های باطل و منحرف نیز هستیم. این وضعیت نیز میدان جدی برای تلاش های فکری، فرهنگی و اعتقادی شیعه را ایجاب می‌نمود؛ تا با تبیین چارچوب‌ها و اصول اصیل اسلامی بنیان فکری و اعتقادی مسلمانان استوار گردد.

از سوی دیگر بنی‌عباس با ادعا و شعار «رضای آل‌محمد» جبهه جدیدی از انحراف را گشوده بودند. آن‌ها در آغاز قیام و حرکت علیه بنی‌امیه به عنوان خاندان پیامبر و رضای آنان، مردم را دور خود جمع نمودند و برخی از علویان و طالبیون را نیز با وعدةواگذاری حکومت و یا سهمی از حاکمیت همراه خویش نمودند.

به طور خلاصه شاید بتوان وضعیتی را که امام صادق(علیه‌السلام) دچار آن بودند در موارد زیر نشان داد:

1. تزویر و نفاق افکنی عباسیان

2. قیام های علویان و شکست اندوه‌بار آنان (مانند قیام زید و فرزندش یحیی)8

3. اختلاف آرا و تمایل به قدرت گیری برخی از علویان (مانند رفتار عبدالله محض)

4. پررنگ شدن شبهات کلامی با وام‌گیری از تفکرات یونانی با آغاز نهضت ترجمه که پرسش‌های اساسی در باب اصول اعتقادی مسلمانان مخصوصا اهل توحید مطرح می‌گردید.

5. ظهور گروه‌های منحرفی چون غلات، زنادقه، جاعلان حدیث و ….

نتیجه این‌که این امور باعث شده بود که امام صادق(علیه‌السلام) در ایجاد یک حرکت اصیل شیعی مبتنی بر امامت با دشواری‌هایی روبرو باشد.

3. 2. نحوه برخورد امام با مشکلات

امام با توجه به این مشکلات و مسائل می‌توانستند دو کار را انجام دهند:

1. به آشوب حاکمیت و خلافت بپیوندند و جریان سیاسی دیگری را ایجاد کنند.

2. وارد جبهه فرهنگی شده و در این بعد فعالیت نمایند.

امام در یک تصمیم‌گیری سرنوشت‌ساز حضور و فعالیت در جبهة فکری و فرهنگی را ترجیح می‌دهد تا ضمن تبیین و تهذیب مبانی تفکر دینی از نفوذ و گسترش آموزه‌های نادرست و غیراسلامی جلوگیری کند.

حضرت در این راه از ابزار و امکانات بسیاری استفاده نمودند که از بارزترین آنها می‌توان به مناظرات ایشان و جلسات درس و بحث اشاره نمود. ایشان به جلسات درسی که پدر بزرگوارشان امام باقر(علیه‌السلام) بنیان نهاده بود، رونق بیشتری بخشیده و با تربیت شاگردان عالم و اندیشمند، اساس و بنیان علمی و عقیدتی تشیع را محکم نمود.

گفته شد که از نقاط پررنگ زندگی حضرت، مناظرات ایشان می‌باشد که چنانچه در آن دقت شود، اخلاقیاتی به دست می‌آید که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان در موارد زیر برشمرد:

الف) سعة صدر
ب) برخورد هدایتی و دلسوزانه
ج) شنیدن کامل  ادعای خصم
د) عدم خودستایی در هنگام غلبه
هه) رعایت ادب و احترام9

3. 3. تکوین فقه شیعه

شاید بتوان مهم‌ترین میراث حضرت را ـ در میان انبوهی از موانع، پیچیدگی ها و موضوعاتی که هر یک به تنهایی می‌تواند مسیر زندگی یک رهبر مذهبی را تغییر دهد ـ تکوین فقه شیعه دانست؛ چه این‌که امام(علیه‌السلام) در این دوران پرهیاهو، توجه تام و تمام شیعیان را به مکتب اهل بیت(علیهم‌السلام) جلب کرده و آنان را از تمسک به احادیث دیگران باز می‌داشت که این امر خود مهم‌ترین علت شکل‌گیری فقه شیعه به صورتی مستقل و اصیل بود و اهمیت این امر، پیش از آن در زمان امام باقر(علیه‌السلام) تبیین شده بود.10

چارچوب نظام‌مند و کلاسیک آن‌چه امروزه از مذهب تشیع استنباط می‌شود، در زمان امام صادق(علیه‌السلام) پایه‌ریزی شده است و گزاف نیست اگر از مذهب تشیع به مذهب جعفری نیز یاد می‌شود.

3. 4. شاگردان نامدار حضرت11

کلام: هشام‌بن‌حکم ـ مفضل‌بن‌عمرو ـ مومن الطاق ـ هشام‌بن‌سالم و ….

فقه و اصول: زراره‌بن‌اعین ـ محمد‌بن‌مسلم ـ جمیل‌بن‌دراج ـ حمران‌بن‌أعین ـ ابوبصیر ـ عبدالله‌بن‌سنان و ….

شاگردانی که خود پیشوای دیگر فرق و مذاهب شدند:
مالک‌بن‌انس ـ سفیان ثوری ـ ابوحنیفه ـ ابن‌عینیه و ….

شاگردانی که خود از فقها و محدثان اهل‌سنت محسوب می‌شوند:
محمد‌بن‌حسن شیبانی ـیحیی‌بن‌سعید ـ ایوب سجستانی ـ شعبه‌بن‌حجاج ـ عبدالملک‌بن‌جریح و….

گروه‌ها و جریانات معاصر امام صادق(علیه‌السلام)

1. جریان اهل رأی

از جریان‌های معاصر امام صادق(علیه‌السلام) که بنا و اصل آن تأکید بیش از اندازه بر رأی و قیاس بود جریان اهل رأی می‌باشد. سرسلسلة این جریان ابوحنیفه است. این جریان در سرزمین عراق گسترش فراوانی یافت ولی از آنجا که شیعیان نیز در عراق حضوری واضح و روشن داشتند، برخورد شیعیان و اصحاب رأی امری غیرقابل اجتناب می‌نمود.

امام صادق(علیه‌السلام) در برابر چنین مکتب فقهی، موضع مخالف گرفته و بخشی از فعالیت فرهنگی خود را به مخالفت با رأی و قیاس و نشان دادن راه صحیح اختصاص دادند. به طوری که روایات متعددی از برخوردهای حضرت با ابوحنیفه بیان شده است.12

2. اسماعیلیه

این گروه رحلت فرزند امام صادق(علیه‌السلام)، جناب اسماعیل را نپذیرفتند و جریانی را به نام اسماعیلیه از تشیع اصیل جدا کردند که شاخه‌ای از آن قائل به امامت محمد‌بن‌اسماعیل نوه امام صادق(علیه‌السلام) و گروه دیگر قائل به مهدویت او شدند. شاخصه دیگر این جریان این است که اهل غلو و زیاده گویی در باب منصب و مقام امامان بودند که تداوم این امر در شاخة نزاری این فرقه در عصر حاضر مشاهده می‌شود.13

3. خوارج

شاید بتوان فرقه خوارج را از قدیمی‌ترین و معدودترین فرقی دانست که در عین درگیری با اکثر نظام‌های حاکم توانسته است تا عصر حاضر تداوم یابد. این جریان نیز در عصر امام صادق(علیه‌السلام) مخصوصاً در نواحی خراسان و سیستان فعالیت گسترده‌ای داشته است.

اشاره

فرقه‌های دیگری نیز همچون قدریه (معتزله)، مرجئه، کیسانیه، زیدیه و غلات جزو این جریانات هستند که به دلیل پرداختن به آنان در مقاله امام صادق(علیه‌السلام) و مبارزه با مکاتب انحرافی از این مقاله حذف گردید.

پی‌نوشت‌ها:
1. کشف الغمة فی معرفة الائمة، علی‌بن‌عیسی الاربلی، ترجمه علی‌بن‌حسین زوارئی، ج2، ص370.
2. مناقب، ابن‌شهر آشوب، ج4، ص281، انتشارات علامه، قم.
3. اعلام الوری باعلام الهدی، ص272؛کشف الغمة، ص379.
4. ترجمه کشف الغمة، ج2، ص406.
5. اعلام الوری، همان‌جا.
6. تشیع در مسیر تاریخ، دکتر جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم 1374، ص303.
7. تاریخ عصر جعفری، ابوالقاسم سحاب، 1323، ص151.
8. مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1987، ص124 و145.
9. شیوه‌های مناظره امام صادق(علیه‌السلام)، فاطمه حسینی، نشریه جوان، 7/3/1381.
10. حیات فکری و سیاسی امام شیعه، رسول جعفریان،ص345.
11. ر.ک.موسوعه الامام الصادق(علیه‌السلام)، شیخ‌باقرشریف القریشی، ج6.
12. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص353؛ و نیز ر.ک.تاریخ المذاهب الفقهیه، شیخ‌محمدابوزهره، فصل الامام الصادق(علیه‌السلام).
13. ر.ک.اسماعیلیه، فرهاد دفتری؛ و نیز مجموعه مقالات اسماعیلیه، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

منبع: مرکز مطالعات شیعه