هدف از نزول قرآن چه بوده است؟

يكى از مهمترين مسايلى كه در فهم قرآن كريم مؤثّراست، شناخت هدف از نزول قرآن است؛ زيرا، هدف از نزول قرآن طبيعتا سايه خود را بر معناى قرآن مى‏ افكند و بر برداشت ما از آيات اثر مي گذارد. وقتى قرآن كريم از خود چنين سخن مى‏ گويد كه «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمِينَ»[1]، معناى تركيب «كل شى‏ء» را در اينجا مى‏ توانيم در پرتو شناخت هدف از نزول قرآن دريابيم. بنابراين، مراد از تبيان كل شى‏ء بودن قرآن، بيان فراگيرقرآن نسبت به هدف خود است. 
حال چگونه مي توانيم هدف خداوند را از نزول قرآن بيابيم. شايد بهتر باشد كه براى بازشناسى هدف از نزول قرآن به خود قرآن مراجعه كنيم و آن دسته از آيات قرآنى را كه هدف از نزول قرآن را تبيين كرده‏ اند، از نظر بگذرانيم. آيات بسياري در قرآن هستند كه هدف از نزول را بيان مي كنند، اين آيات اهداف متعدد و مختلفي را بيان مي كنند. بنابراين ابتدا آيات و اهداف را بيان مي كنيم، آن گاه از راه مقايسه آيات و تعبيرات قرآنى، هدف اساسى و محورى از نزول قرآن را در مى ‏يابيم:
1. انذار و پندآموزى:
«وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ … »[2] 2. امثال و عبرت:
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ …»[3] 3. اقامه حجّت و برهان و معجزه:
«وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْكِتابُ عَلى‏ طائِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ كُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِين‏»[4] 4. قانون اساسى، شريعت و تفصيل احكام:
«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمِين‏»[5] 5. قضاوت و داورى و جدا سازى حق از باطل:
«وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ»[6] 6. تصديق رسالتهاى پيشين و امضا و تصحيح آنها و مراقبت از آنها
«وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ، فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ، لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً، وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ، فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ، إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُون‏»[7] اين اهداف، گوناگون و گاه متداخل اند. بايد ببينيم مي توانيم هدف اساسي نزول را استخراج نماييم. قرآن كريم، از نزول و حضور خود، تحقّق بخشيدن به يك هدف واحد اساسى را نشانه گرفته است، كه داراى سه بعد است، و ديگر اهداف، هر يك به گونه ‏اى در تحقّق بخشيدن به اين هدف محورى سهيم ‏اند. حتّى گاه قرآن‏ كريم، خود به همبستگى و پيوستگى ميان اين هدف اساسى و ديگر اهداف اشاره كرده است. اين هدف اساسى عبارت است از ايجاد يك دگرگونى اجتماعى ريشه‏ اى در جهان انسانيت از طريق راهنمايى و برنامه ‏ريزى براى آن، و تأسيس يك پايگاه انقلابى كه با اين برنامه شكل گرفته، و به اين برنامه پايبند بوده، و بر پايه اين برنامه دگرگون شده باشد.
بنابراين هدف قرآن، انقلابي است كه خود از آن به «بيرون كردن از ظلمات و پيش بردن به سوى نور» ياد كرده است،« يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور». از آنجا كه خداوند «نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض‏» است، بنابراين  هدف از نزول قرآن دگرگون كردن انسان است، به گونه ‏اى كه با خداوند متعال پيوند برقرار كند. در نتيجه همه اهداف ديگر، با وجود اهميتى كه دارند، نسبت به هدف اساسى و محورى نزول قرآن، اهداف فرعى به حساب مى ‏آيند، و تا حدود زيادى در تحقّق يافتن آن هدف اساسى و محورى سهيم‏ اند.[8]  
پي نوشت:
[1] . و ما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز، و مايه هدايت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است.نحل،89
[2] . اين قرآن بر من وحى شده، تا شما و تمام كسانى را كه اين قرآن به آنها مى‏ رسد، بيم دهم، انعام،19
[3] . ما در اين قرآن، براى مردم از هر چيز نمونه ‏اى آورديم، اسراء،89
[4] . و اين كتابى است پر بركت، كه ما (بر تو) نازل كرديم از آن پيروى كنيد، و پرهيزگارى پيشه نمائيد، باشد كه مورد رحمت (خدا) قرار گيريد! تا نگوييد: «كتاب آسمانى تنها بر دو طايفه پيش از ما [يهود و نصارى‏] نازل شده بود و ما از بحث و بررسى آنها بى خبر بوديم»! انعام،155-156
[5]. و ما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز، و مايه هدايت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است. نحل،89
[6] . ما قرآن را بر تو نازل نكرديم مگر براى اينكه آنچه را در آن اختلاف دارند، براى آنها روشن كنى و (اين قرآن) مايه هدايت و رحمت است براى قومى كه ايمان مى‏ آورند، نحل،64
[7] . و اين كتاب [قرآن‏] را به حق بر تو نازل كرديم، در حالى كه كتب پيشين را تصديق مى ‏كند، و حافظ و نگاهبان آنهاست پس بر طبق احكامى كه خدا نازل كرده، در ميان آنها حكم كن! از هوى و هوسهاى آنان پيروى نكن! و از احكام الهى، روى مگردان! ما براى هر كدام از شما، آيين و طريقه روشنى قرار داديم و اگر خدا مى‏ خواست، همه شما را امت واحدى قرار مى‏ داد، ولى خدا مى‏ خواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد (و استعدادهاى مختلف شما را پرورش دهد). پس در نيكي ها بر يكديگر سبقت جوييد! بازگشت همه شما، به سوى خداست سپس از آنچه در آن اختلاف مى‏ كرديد به شما خبر خواهد داد. مائده،48
[8] . علوم قرآنى،سيد محمد باقر حكيم(محمد على لسانى فشاركى‏)،تبيان،تهران،1378، ص: 43-57