اهداف و مبانی، بیان کننده اصول و شیوه‌های تعلیم و تربیت اند؛ یعنی، از جمله عواملی که بر تعیین اصول و شیوه های تربیتی تأثیر گذارند، مبانی و اهداف اند. در واقع، اصول تعلیم و تربیت از مبانی انسان شناختی، هستی شناختی و معرفت شناختی حاکم بر یک نظام استخراج می شوند، و اهداف نیز منبع کشف اصول به حساب می آیند. در تعلیم و تربیت هدفی از پیش تعیین شده وجود دارد که ما در پی رسیدن به آنیم. شرط رسیدن به آن هدف، حرکت بر اساس اصول و شیوه های متناسب با آن است. بنابراین، قبل از بیان اصول و شیوه ها، باید مبانی و اهداف تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه مصباح یزدی بیان شود تا در پی آن، اصول ناظر بر این اهداف ترسیم گردد.
 

هدف را به هر معنایی که در نظر بگیریم، چیزی است که بر انجام یک کار مترتب می شود. بر این اساس، خود فعل را نمی توان هدف نامید. هدف چیزی است که انسان با عقل و ارادۀ خویش، برای دستیابی به آن تلاش می کند. در اصطلاح تعلیم و تربیت، هدف امر مطلوبی است که به طور آگاهانه سودمند تشخیص داده می شود و برای تحقق آن، فعالیت های مناسب تربیتی انجام می گیرد.
 

در تعلیم و تربیت، مشخص کردن هدف، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اهداف یک نظام و مکتب تربیتی بر اساس اصولی تعیین می شود که آن اصول، برگرفته از نگرش خاصی است که آن مکتب به انسان و نظام ارزشی او دارد. مکتبی که به کرامت انسان، آزادی و اختیار او و گرایش ها و استعدادهای مشترک فطری اش قایل است، هدفی که برای تربیت اخلاقی ترسیم می کند، کاملا متفاوت با اهدافی خواهد بود که یک مکتب غیر معتقد به این اصول عرضه می کند.
 
تربیت اخلاقی هم که یکی از ابعاد تربیت و یکی از وظایف اصلی نظام های آموزشی است، از این قاعده کلی مستثنا نیست و باید دارای هدف باشد. در چیستی هدف تربیت اخلاقی باید گفت از آنجا که موضوع تربیت اخلاقی انسان است، هدف نهایی تربیت اخلاقی هم باید در راستای هدف خلقت انسان باشد. چون انسان موجودی ذی شعور، مختار و هدفمند است و تمام فعالیت های او و تمام تلاش های تربیتی باید در راستای هدایت انسان به سوی هدف نهایی او باشد، لذا هدف تربیت اخلاقی هم باید به سمت هدف نهایی خلقت انسان باشد.
 
قبل از آنکه هدف تربیت اخلاقی را بیان کنیم، لازم است به ابهامی که در اینجا مطرح است اشاره، و آن ابهام را برطرف کنیم. یکی از پندارهای غلط در باب اخلاق و تربیت اخلاقی، غیرقابل آموزش بودن علم اخلاق است. این اندیشه نادرست ناشی از آن است که بینشی صحیح نسبت به اخلاق و اهداف تربیت اخلاقی وجود ندارد. قرآن کریم کمال نهایی انسان را قرب الهی می داند. وقتی قرب را تحلیل می کنیم می بینیم که منظور از آن، قرب مکانی یا زمانی نیست، چون هیچ گاه انسان با خدای متعال رابطه زمانی یا مکانی نخواهد داشت.عده‌ای معتقدند که علم اخلاق را نمی توان تعلیم داد، چراکه این علم، مشتی مواعظ و نصایح بیش نیست و می توان آنها را از طریق ایجاد حال در متربی تثبیت کرد. به نظر می رسد این نظریه نادرست از آنجا ناشی می شود که قایلان به آن، از ماهیت این علم و نقش حیاتی آن در ایجاد بینش صحیح اخلاقی و تعلیم راه و رسم خودسازی، آگاهی کافی ندارند.

در رد این برداشت نادرست از اخلاق، باید گفت انسان که موجود فاعل آگاه و مختار است، نمی تواند بدون یک هدف نهایی، فعالیتهای خود را سامان دهد و تنظیم کند؛ زیرا هرکس در کارهایی که انجام می دهد، اهدافی دارد و از آنجاکه تسلسل در اهداف ممکن نیست، یک هدف نهایی برای آن کارها در نظر می گیرد تا بتواند به مقاصد مختلفی که دارد، دست پیدا کند. در میان همه اهداف چیزی وجود دارد که بالاتر از آن برای هیچ کس تصورشدنی نیست و نسبت به هر چیز دیگری جنبه تقدس دارد یا می تواند داشته باشد. اساسا فاعل آگاه مختار با در نظر گرفتن نتیجه کار، و در صورتی که به سودمندی آن اذعان کند، شوق و انگیزه دستیابی به آن نتیجه در درونش پدید می آید و برای انجام دادن آن اقدام می کند. تربیت اخلاقی نیز فعالیتی اختیاری و ارادی است و بی تردید اهداف و غایت هایی را دنبال می کند.
 
در تعالیم اسلامی، هدف عظیمی برای تربیت اخلاقی ترسیم شده است. هدف تربیت اخلاقی در اسلام تنها این نیست که شخص، پارهای آداب ظاهری را فراگیرد یا برخی فضایل سطحی و ظاهری را در خود ایجاد کند. هدف نهایی از تربیت اخلاقی در اسلام، افزایش مراتب و درجات قلبی در سایه معرفت الهی است تا شخص شایستگی لازم برای تقرب به خدا را پیدا کند. باید گفت که رسیدن به مقام قرب، در سایه تسلیم محض در مقابل امرونهی خداوند حاصل می شود.

علامه مصباح یزدی در تشریح هدف غایی تربیت اخلاقی این گونه می فرمایند: قرآن کریم کمال نهایی انسان را قرب الهی می داند. وقتی قرب را تحلیل می کنیم می بینیم که منظور از آن، قرب مکانی یا زمانی نیست، چون هیچ گاه انسان با خدای متعال رابطه زمانی یا مکانی نخواهد داشت. چنین رابطه ای فقط می تواند بین دو موجود جسمانی برقرار باشد؛ دو موجودی که در ظرف زمان و مکان قرار گیرند.

همین طور این قرب یک امر اعتباری و تشریفاتی محض نیست، بلکه دارای یک منشأ تکوینی است. از آنچه در کتاب و سنت وارد شده و قابل تحلیل فلسفی و عقلی هم هست به دست می آید که روح انسان در اثر اعمال خاصی رابطه وجودی قوی تری با خدای متعال پیدا می کند و این امری است حقیقی و تکوینی، ولی اکتسابی. در اثر این رابطه، خود جوهر نفس انسان کامل تر می شود و هر قدر کمال نفس بیشتر شود لذایذش هم بیشتر خواهد بود و این همان معنایی است که ما اراده می کنیم و می گوییم کمال با سعادت ملازمه دارد، چون کمال نفس است، و نفس، موجود مجرد است، کمال خودش را می یابد و چون کمال برای نفس، ملایم ترین و مناسب ترین چیزهاست، این است که بیشترین لذت را از کمال خودش می برد. پس اگر کمال ثابتی برای نفس حاصل شود، لذت پایداری هم برای نفس حاصل خواهد شد که اسمش سعادت است.

همه دستورات شرع به خاطر همین هدف نهایی نازل شده و به بشر ابلاغ شده؛ البته اهداف متوسط و نازلی هم دارد، ولی هدف نهایی همه آنها همین است. بنابراین، هدف نهایی تربیت اخلاقی افزایش مراتب و درجات قلبی و تزکیه نفس است. تزکیۂ نفس و تربیت اخلاقی در سایه معرفت الهی حاصل می شود و دو جنبه اثباتی و سلبی دارد. جنبه اثباتی آن، تحصیل علم نسبت به آنچه که باید به آن متخلق شویم و تقویت گرایش نسبت به همان چیزهایی است که متخلق شدن به آنها لازم است، و جنبه سلبی آن، از بین بردن موانع تکامل و عوامل سقوط انسان است که تحت عنوان کلی «هوای نفس» از آن یاد می کنند. در حقیقت، با فراهم کردن این مقدمات، شخص شایستگی لازم برای تقرب به خدا را پیدا کند.
 
علامه مصباح یزدی در تبیین راه تحصیل تزکیه از مثال زیبایی استفاده می کنند. ایشان می فرمایند: کاربرد اصلی ترکیه در زبان عربی در پرورش درخت است. زمانی که باغبانی به درختی رسیدگی می کند، آن را هرس، و شرایط لازم برای رشدش را فراهم می کند تا به ثمر برسد. در واقع، فعالیت باغبان در رسیدگی به درخت، دو جنبه دارد: یک جنبه اثباتی دارد که عبارت است از فراهم کردن آب، نور، کود و…، و یک جنبه سلبی دارد که از بین بردن موانع رشد درخت، مثل قطع شاخه های زاید، علفهای هرز و… است. در برنامه تربیت اخلاقی (تزکیه) درباره انسان نیز همین دو بعد باید اجرا و عملی شود؛ هم لازم است چیزهایی را در نفس متربی ایجاد کنیم و هم لازم است چیزهایی را بزداییم و از بین ببریم. این تشابه تزکیه در درخت و انسان است؛ اما این دو تفاوت‌هایی نیز دارند.
 

منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)، قم 1393