شناخت هدف نهایی زندگی، نقش اساسی در جهت دادن به فعالیت‌ها و انتخاب و گزینش کارها ایفا می کند. در واقع، عامل اصلی در تعیین خط مشی زندگی را نوع نگرش، بینش و شناخت انسان نسبت به حقیقت خود و کمال و سعادتش تشکیل می دهد. کسی که حیات خود را به زندگی چندروزه دنیا منحصر می داند و لذت و سعادتی ورای لذت های این جهان مادی نمی شناسد، طبعا رفتارهای خود را به گونه ای تنظیم می کند که بتواند نیازهای دنیوی اش را تأمین کند؛ اما کسی که برای خود حیاتی فراتر از حیات مادی و دنیوی قایل است و دنیا را نقطه انتقال از جهان گذرا به جهان جاودانی می داند، تمام تلاشش این است که رفتارهای خود را به گونه ای تنظیم کند که بتواند سعادت ابدی خویش را تأمین کند و زندگی این جهانی را وسیله ای برای دستیابی به سعادت ابدی می شمارد.
 
تأثیر این دو نوع نگاه منحصر نیست در رفتارهایی که مربوط به خود انسان در زندگی شخصی اش می شود، بلکه در زندگی اجتماعی او و رفتارهایش با دیگران نیز تأثیر بسزایی دارد. باید گفت که اعتقاد به حیات اخروی و پاداش و کیفر ابدی، نقش مهمی را در رعایت حقوق دیگران و احسان به نیازمندان، ایفا می کند. به عقیده علامه مصباح یزدی، در جامعه ای که چنین اعتقادی زنده باشد، برای اجرای قانون و عدالت و جلوگیری از ظلم به دیگران، کمتر نیاز به فشار و استفاده از قوه قهریه است. تأثیر دو نوع نگاه مزبور، حتی در مراتب پایین عبودیت نیز که تعدادشان کم هم نیست، به شدت ملموس است؛ یعنی، افرادی که به معاد و زندگی پس از این جهان اعتقاد دارند، به عبادات و رعایت حدود الهی مقیدترند تا کسانی که به این مسئله اعتقادی ندارند.با دقت در آیات قرآنی، روشن می شود که بخش عمده‌ای از سخنان پیامبران و بحثها و جدال های ایشان با امتهای خویش، درباره معاد بوده است و حتی می توان گفت تلاش آنها برای اثبات این اصل، بیش از تلاشی بوده است که برای اثبات توحید کرده اند؛ زیرا اکثر مردم، برای پذیرفتن این اصل، سرسختی بیشتری از خود نشان می داده اند؛ چه بسا افرادی که به خداوند متعال اعتقاد دارند، ولی به قیامت معتقد نیستند. اساس آفرینش انسان در این دنیا، برای دستیابی او به زندگی ابدی بوده است؛ از این رو، باید تمام تلاش های تربیتی، در جهت پذیرش آن جهان و آماده سازی بشر برای زندگی اخروی باشد. به فرموده علامه مصباح یزدی، اعتقاد به توحید، به تنهایی و بدون اعتقاد به معاد، نمی تواند در جهت مطلوب بخشیدن به زندگی تأثیر کاملی داشته باشد، بلکه آن چیزی که موجب اصلاح رفتار می شود، اعتقاد به معاد است. اگر فرد به معاد معتقد باشد و باور کند که مسئله، فقط رضایت و نارضایتی خداوند نیست، بلکه در ورای زندگی این جهانی، یک زندگی ابدی وجود دارد که در آن، باید پاسخگوی اعمال این جهانی اش باشد، دیگر به دلخواه خود عمل نمی کند.
 
با توجه به جایگاهی که معاد در دین اسلام دارد، این گونه می توان نتیجه گیری کرد که مکتب تربیتی اسلام در صدد است که مخاطبانی آخرت نگر و آخرت گرا تربیت کند. وقتی به سیره عملی و روایات معصومان به مراجعه می کنیم، می بینیم که آن انوار الهی نه تنها همواره به اصحاب و فرزندان و دوستان خود، مسئله معاد و آخرت را یادآور می شدند، بلکه خود، در مناجات هایشان با رب العالمین، همواره از او می خواستند که آخرتشان را اصلاح کند و از عذاب اخروی به خدا پناه می بردند؛ چنان که امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: ( اللهم أصلح لی دینی فإنه عصمة أمری و أصلح لی آخرتی فإنها دار مقری…) «بارخدایا، دینم را اصلاح کن که نگهدار شأن من است و آخرتم را برایم اصلاح کن که خانه پایدار من است».(1) همچنین امام على (علیه السلام)   به فرزندش امام مجتبی (علیه السلام) می فرماید: (واعلم یا بنی أنک إنما خلقت للآخرة لا للدنیا)(2) «پسرم، توجه داشته باش که تو برای آخرت خلق شدی، نه برای دنیا». در جای دیگر، در همین نامه به فرزندش می فرماید: «بسیار به یاد مرگ و پیش آمدهای بعد از آن باش؛ چراکه اعتقاد به مرگ و زندگی ابدی، نقش زیادی در رفتار انسان دارد».
 
به استشهاد این سخنان نورانی، اساس آفرینش انسان در این دنیا، برای دستیابی او به زندگی ابدی بوده است؛ از این رو، باید تمام تلاش های تربیتی، در جهت پذیرش آن جهان و آماده سازی بشر برای زندگی اخروی باشد. دنیاگرایی و هدف انگاشتن دنیا در تمام تلاش ها، در واقع خروج از راهی است که خداوند برای انسان ترسیم کرده است.
 
بر مبنای اصل تربیتی مزبور، باید گفت که برنامه درسی تربیت اخلاقی مطلوب آن است که در ضمن یا پایان اجرای آن، این اعتقاد در دانش آموزان به وجود آید که خداوند و نزدیکی به او نهایی ترین کمال انسان است و در آن تبیین شود که کدام یک از رفتارهای اختیاری، به این کمال منتهی می شود؛ همچنین، برنامه ای است که با اجرای آن، این باور در کودکان به وجود آید که کمال حقیقی انسان، کمالات معنوی در جهان دیگر است؛ همین طور، پذیرش دوبعدی بودن انسان و محوریت روح در او و اساس اصل اعتقاد به معاد و جهان دیگر، از جمله مسائلی است که برنامه درسی تربیت اخلاقی، با بهره گیری از معارف دینی، باید برای دانش آموزان تبیین کند. البته روش و منطق وارد کردن این اصول در برنامه تربیتی، خود نیازمند پژوهش های دیگری است.
 
پی‌نوشت:
1. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای روز سه شنبه.
۲. نهج البلاغه، همان، ص ۷۰۷.
 
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393