هنگام اذان، چه دعاها و ذکرهایی برای گوینده و شنونده آن مستحب است؟

برای شنونده اذان، مستحب است که همراه مؤذّن، اذان را تکرار کند که انجام این کار، وسعت رزق را نیز به دنبال خواهد داشت.[1]
در ضمن برای گوینده و شنونده اذان، آداب و ذکرهای دیگری نیز نقل شده است.
هنگام شنیدن اذان
1. امام صادق(ع)‏: «آن‌که هنگام شنیدن اذان صبح و مغرب این دعا را بخواند، سپس در همان روز یا شب بمیرد، از توبه‌کنندگان بشمار خواهد آمد: “اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ لَیْلَتِکَ وَ إِدْبَارِ نَهَارِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصْوَاتِ دُعَائِکَ وَ تَسْبِیحِ مَلَائِکَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم‏”؛ خدایا! به روى آوردن شب و تمام شدن روز و رسیدن وقت نمازها و دعاها و تسبیح فرشتگان، از تو درخواست می‌کنم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و توبه مرا بپذیرى، که تو بسیار توبه‌پذیر و مهربانى».[2]
2. هرکس صدای مؤذّن را هنگام گفتن «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ» بشنود، پس از اعماق قلب و براى خشنودى خدا بگوید: «أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَکْتَفِی بِهِمَا عَمَّنْ أَبَى وَ جَحَدَ وَ أُعِینُ بِهِمَا مَنْ أَقَرَّ وَ شَهِدَ»؛ (من نیز به یگانگى خدا و رسالت محمد(ص) گواهى می‌دهم، و به وسیله این دو شهادت از منکران بی‌نیازى می‌جویم، و اقرارکنندگان و گواهان به این دو شهادت را یارى می‌کنم).
خداوند گناهانش را به شماره هر کسى که انکار کرده و به شماره هر کسى که گواهى داده خواهد بخشید».[3]
3. هنگامی که مؤذّن می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ»، شنونده بگوید: «صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ عَمَلِی بِرّاً وَ مَوَدَّةَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی قَلْبِی مُسْتَقَرّاً وَ أَدِرَّ عَلَیَّ الرِّزْقَ دَارّاً»؛ (درود خدا بر محمد و آل پاکش. خدایا! کردارم را نیکو گردان و دوستی آل محمّد(ص) را در دلم ریشه‌دار کن، و روزى مرا فراوان کن) و زمانی که مؤذّن می‌گوید: «حىّ على الصلاة» و «حىّ على الفلاح» شنونده بگوید: «لا حَولَ و لا قُوّة إلا بالله العلى العظیم».[4]
پس از اتمام اذان
1. راوی می‌گوید: هنگام غروب نزد امام صادق(ع) رفته و دیدم که ‌حضرتشان بعد از اذان، نشستند و دعایى ‌خواندند که مانند آن‌را نشنیده بودم. ساکت شدم تا این‌که آن بزرگوار نمازش را خواند، سپس گفتم: اى سرور من! دعایى از شما شنیدم که هرگز مانند آن‌را نشنیده بودم. امام(ع) فرمود: «این دعاى امیر المؤمنین(ع) است شبى که در رختخواب پیامبر(ص) خوابیده بودند: “یَا مَنْ لَیْسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدْعَى یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ خَالِقٌ یُخْشَى یَا مَنْ لَیْسَ‏ دُونَهُ‏ إِلَهٌ‏ یُتَّقَى‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ وَزِیرٌ یُغْشَى‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ بَوَّابٌ‏ یُنَادَى‏ یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَى کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَى عِظَمِ الْجُرْمِ إِلَّا رَحْمَةً وَ عَفْواً صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ‏ أَهْلُ التَّقْوى‏ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَیْرِ وَ الْکَرَم‏”؛ اى آنکه پروردگارى همراهش وجود ندارد تا خوانده شود! اى آنکه آفریننده‌اى برتر از او نیست که از او ترسیده شود! اى آنکه غیر او خدایی نیست که از او پرهیز شود! اى آنکه وزیرى ندارد تا خود در پرده قرار گیرد! اى آنکه که دربانى ندارد که او طرف حساب باشد! اى آنکه درخواست فراوان جز بر بزرگوارى و بخشش او نمی‌افزاید! اى آنکه بزرگى گناه جز بر دلسوزی و گذشت او افزون نمی‌کند! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و با آنچه خود سزاوار آن هستى با من رفتار کن، که تو سزاوار تقوا و سزاوار گذشتی و تو سزاوار بخشش و خیر و بزرگوارى می‌باشى‏».[5]
2. زمانی که شخص اذان گفت و نشست این‌گونه دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَلْبِی بَارّاً وَ عَیْشِی قَارّاً وَ رِزْقِی دَارّاً وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَ قَبْرِ نَبِیِّکَ قَرَاراً وَ مُسْتَقَرّاً»؛[6] خدایا! به من قلب سالم و زندگى خوشایند و روزى فراوان عنایت کن، و برایم در کنار قبر پیامبرت جایگاهی در نظر بگیر‏.
3. در برخی از روایات توصیه شده؛ پس از اذان به سجده رفته و ذکر خاصی را بخوانیم. امام صادق(ع) فرمود: امیرالمؤمنین علىّ بن ابی‌طالب(ع) پیوسته به یاران خویش می‌فرمود: «هر کس بین اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگوید: “رَبِ‏ لَکَ‏ سَجَدْتُ‏ خَاضِعاً خَاشِعاً ذَلِیلا”؛ (پروردگارا! با خضوع و خشوع و ذلّت برایت سجده کردم) خداوند متعال می‌فرماید: اى فرشتگان من! به سرافرازى و جلالم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمن، و هیبت او را در دل منافقان قرار خواهم داد».[7]
پس از اتمام اقامه
امام سجاد(ع): «زمانی که اقامه ‏نماز پایان یافت، بگو: “اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ”؛ خدایا! اى پروردگارِ این دعای کامل و نمازی که در حال برپاشدن است، خواهش‌هاى محمّد(ص) را در روز قیامت برآور، و او را به «درجه وسیله» در بهشت برسان، و شفاعت او را درباره امتش بپذیر».[8]

---