نام و شهرت

ابوحُذیفه،(1) یا «ابوالجعد»(2)، و اصل بن عطای غزّال(ریسمان فروش، ریسمان باف)مؤسس فرقه معتزله(3)(کلامی)، با عناوینی همچون اصل الاعتزال، (4) ر‌أس المعتزله، (5) واصل در علم کلام، (6) رئیس اول، اعجوبه ی این فرقه، (7) بلکه یکی از اعاجیب روزگاران(8) و واضع اصول خمسه یعنی اصول مورد اتفاق اهل اعتزال شناخته شده (9) و به روایت ابوهلال عسکری، او نخستین کسی است که معتزلی نام گرفته است(10) واصل به غزّال شهرت یافته، به احتمال قوی برای اینکه به شغل پشم فروشی اشتغال داشته است، چرا که متکلّمان معتزلی اغلب به حرفه و شغلشان منتسب بوده اند، مانند علّاف(علف فروش و کاه فروش)، نظّام(کسی که مروارید را به رشته درمی کشد)، فُوطی (لنگ و فوته فروش) و اسکافی(کفش گر و کفش دوز)؛ اما برخی نوشته اند او غزّال نبوده، بلکه چون با غزّالان یا با دوستش، ابوعبدالله غزّال مجالست و ملازمت داشته، غزّال نام گرفته است(11) و به روایتی هم، در بازار عزّالان می نشسته تا زنان متعفّف و پاکدامن را که بدان جا رفت و آمد داشتند، بشناسد و از آنان دستگیری کند، لذا به غزّال مشهور شده است.(12)

زمان ولادت

واصل در سال 80 هجری(699 یا 700 م)در مدینه طیّبه متولد شد؛ به اتفاق آراء، او برده به دنیا آمد. برخی او را برده ی بنی ضَبه(سوسمار)، و برخی دیگر برده ی بنی مخزوم و برخی برده ی بنی هاشم، (13) غلام محمد حنفیه معرفی کرده اند(14)، اما اینکه او تا پایان عمر برده مانده یا آزاد شده، از تواریخ چیزی قطعی به دست نیامده است:برخی احتمال آزادشدنش را تقویت کرده اند، زیرا بعید دانسته اند برده ای بتواند آزادانه به کسب دانش و مسافرت و تاسیس یک مذهب کلامی، فلسفی و حتی به اظهارنظر در امور سیاسی و شئون اجتماعی بپردازد.(15)

تبار واصل

به احتمال قوی، او از نژاد عرب نبوده است؛ احتمال ایرانی بودنش زیاد است ولی قطعی نیست. برخی از استادان به طور قطع اما بدون ارائه سند، او را ایرانی شناخته اند.(16)

مکان تربیت

واصل از تابعین بود. نخست در زادگاهش، «مدینة الرسول»، تربیت یافت. مدینه در عهد واصل دیگر مرکز خلافت اسلامی نبود، ولی هنوز عده ی قلیلی از سلف طاهر و صحابه رسول صلی الله علیه و آله و عده ی کثیری از تابعین در آنجا زندگی می کردند، و این شهر از برکت وجود آنها موقعیت دینی و فرهنگی ویژه ای داشت. او در این شهر با خانه و به اصطلاحی، با مدرسه محمد حنفیه فرزند امیرالمؤمنین علی علیه السلام ارتباط یافت و پیش فرزندان محمد، ابوهاشم و حسن که اولی مؤسس مذهب اعتزال و دومی مؤسس مذهب ارجاء شناسانده شده اند، درس خواند.(17) کعبی و قاضی نوشته اند که او از خود محمد حنفیه نیز علم آموخته است، (18) اما به نظر درست نمی آید زیرا محمد در سال 81 مرده و اصل در سال 80 به دنیا آمده است.
واصل از صحابه و تابعین حاضر در مدینه نیز که جامع و حافظ علوم و معارف اسلامی ناب بودند و با سیره ی رسول صلی الله علیه و آله و صحابه ی نخستین آشنایی داشتند چیزها آموخت و این علوم و معارف در عمل و نظر وی اثر گذاشت که می بینیم با پارسایی اسلامی زندگی کرده و در مباحثات، تکیه گاهش کتاب الهی و سنّت نبوی بوده است. اما او در مدینه نماند و راهی بصره شد که در آن زمان مرکز فرهنگ های گوناگون دینی و غیردینی و کانون عقاید و افکار مختلف اسلامی و غیراسلامی بود.حسن بصری که از کِبار و بزرگان تابعین، از اعلام دارالاسلام و از زهّاد ثَمانیه به شمار می رفت، مثل واصل در مدینه تولّد یافته و به بصره هجرت کرده بود و در این شهر مجلس درس یا مدرسه ای داشت که محل آن مسجد جامع بصره بود و از مجامع علمی بزرگ آن عصر به شمار می رفت و ارباب آراء و عقاید مختلف اسلامی بدان جا رفت و آمد می کردند و مشکلات فکری و دینی خود را مطرح می ساختند و از حسن یاری می جستند. واصل هم به مجلس درس حسن پیوست و از وی علوم و اخبار آموخت. گویند در مجلس درس ساکت و خاموش می نشسته و سخن نمی گفته است(19). به روایتی، او چهار سال در این مجلس نشسته و سخن نگفته است(20) حاضران به علت طولانی بودن سکوتش گمان بردند که او گنگ است. اما در بیرون این مجلس اغلب با فرقه های مختلف از جمله خوارج به مناظره و منازعه می پرداخته است.(21) او در این شهر با برخی از سرشناسان فرهنگی زمانش از جمله ابومُحرز، جهم بن صفوان راسبی، مؤسّس فرقه جهمیّه(و:سال 128هـ)و بَشّار بن بُردبن یرجوخ، شاعر نابینای ایرانی تبار(و:167 یا 168 هـ)آشنا شده و با خواهر عمر و بن عبید ازدواج کرده و در پنجاه و یک سالگی بلاغیب از دنیا رفته است.(22)

عبادت و زهد واصل

پیروان و موافقان واصل عبادت، زهد و پارسایی او را ستوده و در این مقام سخن ها گفته اند، از جمله، عمرو بن عبید که از پیشکسوتان معتزله است،او را عابدترین و زاهدترین اهل زمان شناسانده و نوشته است:«من سی (یا بیست) سال در مصاحبتش بودم، از وی هرگز گناهی ندیدم».(23) جاحظ گفته است:«تمام اصحاب ما اتفاق نظر دارند که واصل از کسی دینار و درهمی نگرفت و از اینجاست که در رثای وی سرودند:
و لامسَّ دیناراً و لامسَّ درهماً
و لاعَرف الثَوب الذی هو قاطعه(24)
روایت شده است عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز که متولی بصره بود، برای نفقه وی و خانواده اش هزار درهم به واصل بخشید، او نپذیرفت. عبدالله گفت این از مال خودم است، نه از مال مسلمانان، باز قبول نکرد.(25) همچنین، نوشته اند چون واصل نزد عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز خطبه معروف خود را خواند، عبدالله عطیه ای به وی داد، او نپذیرفت. مضاعف کرد، باز نپذیرفت، گفت:«جایزه ات را هزینه احداث نهری کن برای اهل شهر».(25) قاضی عبدالجبار نوشته است:
بیست هزار درهم از پدرش به وی ارث رسید، او بدان دست نزد. دستور داد در پشت در خانه اش نهادند تا نیازمندان هر یک به اندازه نیازشان از آن بردارند.(26)

علم و اصل

هم فکران و مصاحبان او، همچنان که به برتری وی در عبادت و زهد به معاصرانش شهادت دادند، از تفوّق وی در علم و دانش نیز سخن ها گفتند. عمرو بن عبید گفت:«واللهُ ما رأیت أعلم مِن واصل بن عطا»:(27)(سوگند به خدا، من کسی را داناتر از واصل بن عطا ندیدم).

سعه و گستره علم و اطلاع واصل از ادیان و مذاهب

او از عقاید ارباب ادیان و مذاهب و فرقه ها و تیره های عصر خود، از جمله زَنادِقه، (29) دهریّه، (30) سَمنّیه(31) مانویّه(32)، مرجئه، خوارج و شیعه اطلاعات کافی و بسنده داشته و به روایتی در این زمینه ها داناترین فرد زمانش بوده است(33). در آینده خواهیم گفت که او کتابی درباره مرجئه به نام اصناف المرجئه و کتابی دیگر با عنوان الألف مسئلة فی الرّد علی المانویّه نگاشته است. ابوهلال عسکری از جاحظ نقل می کند که پیش از کتاب های واصل بن عطا، کتابی در ردّ اصناف ملحدان، طبقات خوارج، غالیه شیعه و متشایعین (یا متتابعین)در قول حشویّه شناخته نشده است و هر اصلی که در کلام و احکام نزد علما می یابیم، از اوست.(34) از روایات استفاده می شود که او مورد توجه و مراجعه متکلّمان زمانش بوده است و در حلّ مسایل کلامی از وی استمداد می جسته اند، از جمله ابن المرتضی روایت می کند که عدّه ای از سُمنیّه به جهم بن صفوان گفتند که آیا جز از راه مشاعر پنج گانه چیزی معلوم می شود؟ گفت :نه. گفتند:پس از معبودت سخن بگوی، او را با کدام یک از آن مشاعر شناختی؟ گفت:با هیچ کدام. گفتند:پس مجهول و ناشناخته است.
جهم ساکت شد و موضوع را به واصل نوشت. واصل جواب داد:آنها را ملتزم به وجه ششمی می کنی و آن دلیل است. به آنها می گویی:جز از راه مشاعر و دلیل چیزی معلوم نمی شود، یعنی معلوم یا از راه مشاعر است یا دلیل؛ از آنها بپرس آیا میان زنده و مرده، عاقل و دیوانه فرق می گذارید یا نه. آنها ناگزیر پاسخ خواهند داد بلی و این امر با دلیل شناخته و معلوم شده است. جهم آنها را بدین صورت پاسخ داد. آنها گفتند:این کلام تو نیست. جهم جریان را به اطلاع آنها رسانید. پس آنها پیش واصل رفتند و با وی سخن گفتند و اسلام آوردند.(35)
ابن ابی الحدید هم از ابوالعباس مبرّد نقل کرده است که واصل با تنی چند می آمدند، احساس کردند خوارج در راهند، واصل به دوستان و همراهانش گفت:رویارویی با ایشان کار شما نیست، کنار بروید و مرا به ایشان واگذارید. آنها از ترس مشرف به مرگ شده بودند، به او گفتند خود دانی. واصل پیش خوارج رفت. گفتند:تو و یارانت کیستید؟ گفت:ما گروهی مشرک هستیم که به شما پناهنده شده ایم؛ دوستان من می خواهند سخن خدا را بشنوند و حدود آن را بفهمند. گفتند:شما را پناه دادیم. واصل گفت:احکام را به ما بیاموزید، و آنان شروع به آموختن احکام خود به ایشان کردند، واصل گفت:من و همراهانم احکام شما را پذیرفتیم. گفتند:همگی با هم بروید که برادران ما شدید. واصل گفت شما باید ما را به جایگاه امن خودمان برسانید، زیرا خداوند متعال می فرماید:
و اگر کسی از مشرکان از تو پناه خواست، پناهش ده تا سخن خدا را بشنود. سپس او را به جایگاه امن خودش برسان.(36)
گوید(ابوالعباس):خوارج برخی به برخی نگریستند و به آنان گفتند این حق برای شما محفوظ است. با جمعیت خود همراه آنها حرکت کردند و ایشان را به جایگاه امن رساندند.(37)

کتاب و رسالات

ابن ندیم در الفهرست، کتب و رسالات ذیل را به نام وی ثبت کرده است:1- کتاب اصناف المرجئه 2- کتاب التوبه 3- کتاب المنزلة بین المنزلتین 4- کتاب خطبة الّتی اخرج منها الرّاء 5- کتاب معانی القرآن 6- کتاب الْخَطب فی التّوحید و العدل 7- کتاب ما جری بینه و بین عمروبن عبید 8- کتاب السبیل الی معرفة الحق 9- کتاب فی الدّعوة 10- کتاب طبقات اهل العلم و الجهل و جز آنها.(38)
ابن خلکان همان ثبت را آورده و بر آن چیزی نیفزوده است(39). ابن المرتضی در طبقات المعتزله کتابی با عنوان الألف مسئلة فی الرّد علی المانویّة وارد ساخته و از عمر باهلی نقل کرده که گفته است:«من جزء اول کتاب الالف مسئلة فی الرّد علی المانویّة را برای واصل خواندم و در آن جزء هشتاد و اندی مسئله علیه مخالفانش شمردم».(40) ابن المرتضی می افزاید:گفته می شود واصل سی ساله بوده که از رد مخالفانش فراغت یافته است.(41) دریغا که از آثار واصل جز اثر خطبة الّتی اخرج منها الرّاء چیزی باقی نمانده است. آن در بسیاری از کتب ادب آمده و استاد عبدالسلام هارون در مجموعه ای به نام نوادرالمخطوطات (مجموعه دوم، ص 118-136، قاهره، سال 1370 هـ/ 1951 م)منتشر کرده است(42) و دکتر عبدالحکیم بلبع قسمتی از آن را در کتاب ادب المعتزله خودآورده است و ما جهت ارائه نمونه ای از آثار واصل به ثبت آن در این مقاله می پردازیم:
«الحمدُ الله القدیم بلاغایة، و الباقی بلا نهایهٍ، الّذی عَلا فی دُنوّه و دنا فی عُلّوه، فلا یَحوِبه زمانٌ، و لا یُحیط به مکانٌ، و لا یؤدُه حفْظُ ما خَلَقَ و لَمْ یَخْقه علی مثال سبق؛ بل أنشأه إِبتداعاً و عَدله إصطناعا، فَاحسَن کلِّ شیء خَلْقَه، و تَمّم مَشیئَته؛ و أوضَحَ حکمته، فَدَلَّ علی اُلوهیّته؛ فسبحانه لا مُعقِّبَ لِحُکمه و لا دافِعَ لقضائِه، تواضَعَ کُلّ شیء لِعظمته و ذَلَّ کُلُّ شیءٍ لِسلطانهِ وَ وَسِع کلِّ شیء فَضْلُهُ لا یعزُبُ عنه مثالُحَبة و هو السُمیعُ العلیم، و أشهد أن لا إله الّا الله وحده لا مَثیل له، إلها تَقدّست إسمائه وَ عَظُمت آلاوُه، عَلا عن صفات کلّ مخلوقٍ، و تَنَزّه عن شَبهِ کلّ مَصنوع، فلا تَبْلغه الأوهامُ و لا تحیط به العقولُ و الأفهامُ؛ یُعصی فیحلم، و یُدعی فَیَسمع، وَ یَقْبَل التّوبةَ عن عبادة و یَعفو عن السّیئات و یَعلم ما یفعلون، وَ أشهد شهادَة عدل و قولَ صدقٍ؛ بإخلاص نیّة و صدق طَویّة أنَّ محمد بن عبدالله عبده و نبیّه و خالصته و صفیّه… الخ».(43)
واصل در این خطبه مطابق معمول خطبای آن عصر، صرفاً به حمد و تنزیه حق تعالی پرداخته، به نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله شهادت داده و مطلب جدیدی نیاورده و حتی به اختلافات فرقه ای و سیاسی عصرش اشاره نکرده است. اما البته همچنان که از یک استاد معتزلی انتظار می رفت، در تنزیه حق تعالی حق مطلب را ادا کرده است. نکته جالب اینکه عبارت «لا مُعِقّب لِحُکمه و لا دافِعَ لِقَضائه» بیشتر با عقیده ی اصحاب الحدیث و اشاعره سازگار است تا معتزله. در عقدالفرید هم مکتوبی به وی نسبت داده شده که آن را به عمروبن عبید نوشته است.(44)گفتنی است شهرستانی می نویسد:
من رساله ای دیدم که به حسن بصری نسبت داده شده که آن پاسخ به سؤال عبدالملک بن مروان در مسئله قدر است و موافق با مذهب قدریّه نگارش یافته و در آن به آیاتی از کتاب و دلایلی از عقل استدلال شده است وشاید آن از واصل بن عطا باشد، زیرا مطلب آن با عقاید واصل سازگار است، نه حسن بصری.(45)

سخنوری واصل

در این باب، نخست، قابل ذکر می دانیم که عمروبن عبید، هم فکر و هم عقیده ی وی، سخنوری و بلاغت او را تا حد توان و آمیخته به اغراق و غلّو ستوده است، چنان که قاضی عبدالجبار از ابوعوانه روایت کرده که گفته است:«من عمروبن عبید و ابوحذیفه (واصل) را دیدم، ابوحذیفه خطیب معتزله بود. عمرو به وی گفت:ای ابوحذیفه، سخن بگوی. او سخن گفت و حق کلام را ادا کرد، سپس ساکت شد، عمرو گفت:اگر می دیدید فرشته ای از فرشتگان یا پیامبری از پیامبران سخن می گفت، چیزی بر این نمی افزود».(46) از این مدح و ستایش غلوآمیز عمرو که بگذریم، در منابع معتبر، او به حق «خطیب معتزله» لقب یافته و از اشخاص صاحب نظر شواهد و شهادات کثیری در قدرت بیان و سخن دانی و سخنوری وی ثبت شده که شنیدنی و گفتنی است، که ما پس از ذکر مقدمه ای، به نقل برخی از آنها می پردازیم.
مقدمتاَ باید توجه داشت که واصل الْثَعْ یعنی شکسته زبان بود؛ توانایی گفتن «راء» را نداشت؛ «راء» را «غین» می گفت. با وجود این، در اثر سلطه به زبان تازی و احاطه به لغات و کلمات و اصطلاحات و تعبیرات این زبان و قدرت بیان در خطبه های خود کلماتی را که حرف «راء» داشت، ساقط می کرد… و نمی گفت؛ به جای آنها کلماتی دیگر به کار می برد، مثلاَ چون نمی توانست بَشّار، ابن برد و کافر بگوید، به جای آن مُلحد می گفت، یا چون از گفتن بُرّ عاجز بود، به جای آن حِنطه و قَمح استعمال می کرد و همچنین، با جای مَطر، غَیث می گفت و این کار را با مهارت و استادی خاصی انجام می داد و استوارترین، رساترین و زیباترین خطب را ایراد می کرد، به گونه ای که مورد تحسین و اعجاب شاعران و خطیبان بزرگ و نام آور زبان تازی قرار می گرفت. بَشّار بن بُرد ابومُعاذ، شاعر بلند آوازه ایرانی تبار و تازی گوی سده ی دوم که خود از شگفتی های روزگارش به شمار آمده، او را ستود و خطبه ی وی را که پیش عبدالله بن عمربن عبدالعزیز(حـ:126- 129 هـ) والی عراق با اسقاط «راء» بدیهتاً و ارتجالاً سرود، اوسع از خطبه خالدبن صفوان(و:135 هـ) و شیب بن شیبة(یا «شَبّه») بن عبدالله اهتم(و:170 هـ) و فضل بن عیسی بن اَبان رَقاشی که هر سه از فصحا و خطبای نامی عرب بودند، شناساند و در تفضیل وی بر آنها ابیات ذیل را انشا کرد.
أباحذیفة قد اُوتیتَ مُعجبة
فی خطبة بَدَهَت من غیر تقدیر

وَ ‌‌إن قولا یروق الخالدین معاً
لُمسکت مُخرس عن کل تحبیرٍ(47)
گفتنی است که چون بشّار قایل به رجعت شد و به تکفیر همه امت اسلام تجرّی کرد، واصل از وی دوری گزید و بشار نیز وی را هجو کرد ولی شایسته توجه است که هجو بشّار متوجه سخن دانی و سخنوری واصل نبوده، بلکه در خصوص گردن دار از او بوده است.(48)
ابوالطَّروق ضبّی، شاعر معتزلی هم از اطاله ی خطب و اجتناب وی از حرف «راء» به گونه ای که گویی اصلاً در کلام نیست، با وجود کثرت تردّد آن حرف در کلام، وی را ستوده و گفته است:
علیمٌ بإبدال الحروف و قامعٌ
لکلّ خطیب یغلب الحقَّ باطِله(49)
شاعر دیگری نیز سروده است:
و یَجعَل البُرّ قَمْحَا فی تصرُّفه
و خالف الراء حتی احتال للشَّعر

و لَم یُطلِقْ مَطَراً، و القول یُعجله
فعاذ بالغَیث إشفاقاً من المطر (50)
در شذرات آمده است:
به واصل واقعه ای داد شد بدین مضمون «اَمَر امیرالامراء الکِرام أن یُحْفَرِ بِئرٌ علی قارعة الطریق فیشرَب منه الصّادر والوارد» او در اثَر اقتدار، قوراً خواند:حَکم حاکم الحکّام الفِحام أن یُنبشَ جبُّ علی جادّة الممشی فیسقی منه الصّادی و الغاوی.(51)

مبلغان واصل

واصل در نشر و پراکندن آراء و افکار خود بسیار کوشا بود. تابعان و پیروانی بسیار مخلص، با ایمان، مدبر و آگاه داشت که فوق العاده تحت تأثیر و نفوذ عقاید و افکار وی بودند. او از خود ابتکار عمل نشان داد و از این موقعیت به نیکی استفاده کرد؛ پیروانش را برای تبلیغ دین اسلام و دعوت مردم به اصول خود و مجادله با اصحاب ادیان و مذاهب و فرق دیگر به اطراف و اکناف دارالاسلام فرستاد. گویا نخستین کس در عالم اسلام باشد که اقدام به این کار مهم و سازنده کرده است.
او عبدالله بن حارث را به مغرب فرستاد. عده ی کثیری از مردم آنجا وی را پذیرفتند. در مغرب شهری به نام «دار البَیضاء» بوده است که گویند در آن صد هزار مرد مسلح زندگی می کرده اند. اهل آنجا همه از پیروان واصل بوده و خود را «واصلیّه» می نامیدند.(52) واصل در مغرب پیروانی بسیار زیاد داشته که یکی از اصحابش کتابی تحت عنوان الکتاب المشرقیین من اصحاب ابی حذیقه الی إخوانهم بالمغرب نوشته که محتوی چندین کتاب است، از جمله کتاب السبیل الی معرفة الحق.(53) قاسم بن سعدی(54) یا صعدی(55) را روانه ی یمن کرد، ایّوب (56) یا ایّوب بن اوتر(57) یا اوئر(58) یا اوتن(59) را به الجزایره گسیل داشت.(60) حفص بن سالم را به خراسان فرستاد و دستور داد با جهنم بن صفوان، مؤسّس فرقه ی جهمیّه دیدار و در خصوص «ارجاء» با وی مناظره کند. حفص ملازم مسجد جامع تِرمُذ شد، شهرت یافت و با جهم بن صفوان سخن گفت؛ وی را قطع(یعنی مجاب و محکوم) کرد و او به قول حق برگشت اما چون حفص به بصره بازگشت، جهم هم به قول باطل خود بازگشت.(61) حسن بن ذَکوان را که از اصحاب حسن بصری و سلیمان بن ارقم بود به کوفه فرستاد و در کوفه مردم را به مذهب اعتزال دعوت کرد و خلق کثیری دعوتش را پذیرفتند.(62) و عثمان بن ابوعثمان الطّویل استاد ابوالهذیل را که در فضل و علم صاحب مقام و منزلت بود، به اِرمینیه(ارمنستان) روانه کرد. گویند چون به عثمان دستور داد به ارمنستان برود، او گفت نصف مالم را بگیر و دیگری را به جای من بفرست. واصل گفت:ای دراز، تو برو:شاید خدا برایت بسازد. عثمان، بزّاز بود، گفت رفتم و از کسبم هزار درهم سود بردم و اکثر اهل ارمنستان مرا پذیرفتند.(63.)

شاگردان واصل

جز افراد نام برده که از آنها با عنوان مبلّغان واصل نام برده شد، در کتاب ها عدّه ای هم، از جمله بشر بن سعید، ابوعثمان زعفرانی(64) وهیاج علاء سُلمی(65) صاحبان یا شاگردان واصل ثبت شدند. طبق برخی روایات، زید بن علی علیه السلام نیز در اصول از واصل علم آموخته است.(66) شاگردان واصل در شهر بصره در ترویج مذهب اعتزال و بسط و گسترش آن کوشیدند و در تفکر و تعقّل شهر شدند. طالبان علوم و معارف از اطراف و اکناف برای تعلم و تلمّذ به سوی آنها شتافتند، و بدین طریق، به عبارتی، مدرسه ی واصل را مدت ها پایدار و در کار نگه داشتند و به تعبیری دیگر، معتزله ی بصره را بنیان نهادند.

اوضاع سیاسی-اجتماعی عصر واصل

چنان که گذشت، واصل در سال 80 هجری در عهد خلافت عبدالملک بن مروان متولد شد و دوران خلافت نه تن از خلفای اموی را به ترتیب ذیل درک کرد:عبدالملک بن مروان(65-86 هـ)، ولیدبن عبدالملک(86-96 هـ)، سلیمان بن عبدالملک(96-99 هـ)، عمر بن عبدالعزیز(99-101هـ)، یزید بن عبدالملک بن مروان(101-105 هـ)، هشام بن عبدالملک(105-125 هـ)، ولید بن یزید بن عبدالملک(125-126 هـ). یزید بن ولیدبن عبدالملک معروف به یزید ناقص پسر شاهپور دختر فیروز پسر یزدگرد(125 هـ، پنج ماه و دوازده روز)، ابراهیم بن ولیدبن عبدالملک(126 هـ، هفت روز) و مروان بن محمد بن مروان(126-132هـ)معروف به مروان حمار، آخرین خلیفه ی بنی امیه.(67)
در این دوره که از اواخر خلافت عبدالملک بن مروان تا سال 132 هـ سال انقضای حکومت بنی امیه و آغاز خلافت بنی عباس است، جامعه ی پهناور اسلامی دستخوش تحوّلات و دگرگونی های سیاسی و مذهبی وسیع و گسترده و در عین حال رنج آور و آزار دهنده بوده است. شدّت تعصبات قبیله ای و اختلافات فرقه ای و آشوب ها و جنگ های داخلی که اغلب از جهل و نادانی و ظلم و جور بیش از حد خلفا و حکّام بنی امیّه نشأت می گرفته، امت اسلامی را شدیداً آزرده و نگران می ساخته است که ورود در آن از حوصله مقاله ما خارج است. خواننده علاقه مند می تواند به کتب تاریخ(برای نمونه، مروج الذّهب مسعودی، و تاریخ الخلفاء سیوطی) مراجعه کند.(68)
البته در این دوره تاریک، عدّه ای از اعلام زندگی می کرده اند که نورانیّت و روحانیّت فرهنگی و مذهبی و احیاناً فعالیت سیاسی برخی از آنها در آگاهی توده ها، پیشرفت فرهنگی، برقراری صلح، آرامش جامعه و آسایش مردم و در جلوگیری از ظلم و ستم حاکمان ظالم و خودکامه ی اموی تأثیر داشته است. ما کمی بعد که از معاصران واصل سخن می گوییم، از آنها نام خواهیم برد.
واصل در عهد خلافت عبدالملک بن مروان دوران کودکی خود را می گذرانیده و به اقتضای سن اوضاع سیاسی و اجتماعی عصرش را به درستی درک نمی کرده است. امّا در عهد خلیفه های دیگر اموی در سن رشد و کمال به سر می برده و از تحولات و دگرگونی های جامعه مطلع شده و مسلماً در تربیت و رشد فکری و عقیدتی وی مؤثر بوده است.

برخی از معاصران واصل

1- ابوهاشم، عبدالله بن محمد بن حنفیّه(و:98 هـ)
2- حسن بن محمد بن حنفیّه(و:101 هـ)
3- حسن بصری(22-110 هـ)
(چنان که گذشت، واصل پیش این سه کس درس خوانده است).
4- فرزدق هَمّام بن غالب(و:110 هـ)، شاعر مشهور عرب
5- جعدبن درهم(و:پیش از 120 هـ)، از پیشوایان قدریّه
6- حماد بن سلیمان(و:120 هـ)، استاد ابوحنیفه
7- زید بن علی بن حسین علیه السلام(80 -122 هـ)، امام شیعه زیدیّه(چنان که گذشت، زید از شاگردان واصل بوده است).
8- غیلان دمشقی(و:125 هـ)، نخستین قدری و شاگرد فقه درس حسن بصری.
9- یحیی بن زید بن علی(98- 25 هـ)
10- کُمَیت بن زید اسدی(60- 126 هـ)، شاعر بنی هاشم
11- ابوحنیفه نعمان بن ثابت(80 -150 هـ)، مؤسّس فقه حنفی
12- مالک بن انس(93- 179 هـ)، مؤسّس فقه مالکی
13- ابویوسف یعقوب بن ابراهیم بن حبیب انصاری(113-182 هـ)، قاضی نامدار، شاگرد برازنده و حافظ آثار ابوحنیفه و یکی از بنیان گذاران فقه حنفی
14- محمد بن حسن شیبانی(131-182 هـ)
15- سفیان بن عُیینه(107-198 هـ)، استاد شافعی
16- مسلم بن خالد ریحی، استاد شافعی و شاگرد غیلان دمشقی

وضع علمی و فرهنگی جامعه اسلامی در عصر واصل

چنان که مذکور افتاد، واصل در دوره اموی زندگی کرد. جامعه اسلامی این دوره از نظر علمی و فرهنگی با عهد پیامبر صلی الله علیه و آله و خلفای راشدین فرق چندانی نداشت. مسلمانان در این دوره جهت فهم قرآن و سنّت پیامبر و استخراج و استنباط احکام عملی اسلام، به آموختن لغت، صرف و نحو و فصاحت و بلاغت زبان تازی اهتمام ورزیدند.
در این دوره، آنچه مورد توجه جامعه اسلامی و دستگاه خلافت واقع شد، علمی بود که در مقام عمل لازم و مفید باشد، البته بیشتر اعمال دینی از قبیل نماز، روزه، زکات و.. و گاهی هم امور دنیایی همچون کیمیا، طب و حساب؛ چنان که خالدبن یزید(و:85 هـ) که حکیم آل مروان نامیده شد، از مشتغلان به فلسفه یونانی خواست تا برای وی کتاب هایی در صنعت کیمیا ترجمه کنند(69) و عمر بن عبدالعزیز (و:110 هـ) چون کتاب کنّاش (70) را در طبّ خزاین دولت یافت، پس از چهل روز تفکر و تدبر و استخاره و استشاره، بالاخره به ترجمه ی آن دستور داد.(71) به روایتی هم در عهد هشام بن عبدالملک (و:125 هـ)کتاب الدیوان در حساب که کاربرد عملی داشت به زبان عربی ترجمه شد.
حاصل اینکه در این دوره که دوره زندگی واصل و فعالیت فرهنگی اوست. امّت اسلامی به مسایل فلسفی محض احساس نیاز نمی کرده و تا آنجا که اطلاع حاصل است، در این دوره هیچ کتاب فلسفی و مابعدالطبیعی به زبان عربی برگردانده نشده و واصل از فلسفه ی یونانی و غیریونانی آگاه نبوده است شهرستانی هم نوشت که واصل از فلسفه یونان آگاهی نداشته است.(72)

نظر واصل به بنی امیّه

بیشتر معتزله به بنی امیّه نظر خوبی نداشتند. برابر نوشته ابن المرتضی، اکثر آنها از معاویه و عمرو بن عاص بیزاری می جستند.(73) حسن بصری هم که استاد واصل و به روایتی بنیان گذار معتزله کلامی بوده، به شدت از معاویه انتقاد می کرده است(74). جاحظ هم معاویه را شایسته خلافت نمی دانست، او را غاصب می شناساند و به تکفیرش می پرداخت و در مقابل، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را مستحق خلافت و شهید راه حق می شناخت.(75) ابوسهل بشر بن معمّر(مُعتَمِر) هلالی که رییس معتزله ی بغداد شناخته شده، از عمرو و معاویه بیزاری می جسته است؛ (76) به روایتی، ثُمامة بن اشرس نُمیری(و:213 هـ) مأمون را تحریض می کرده است که معاویه را در منابر لعن کنند.(77) آنجا هم که ابن راوندی از معتزله خرده می گیرد که آنها به برائت از عمرو و معاویه اجماع کرده اند، خیاط آن را ردّ نمی کند و می گوید:«هذا قولٌ لانبرََّء المعتزله منه و لا نعتذر من القول به».(78) در مقابل، معتزله به علویان البته علویان زیدی- گرایش داشتند. زیدیه هم به معتزله و مخصوصاً به واصل احترام می گذاشتند و از وی حمایت می کردند. چنان که ابن المرتضی نوشته است:
وقتی که واصل از بصره وارد مدینه شد، زیدبن علی، پسرش یحیی بن زید، و عبدالله بن حسن و برادرانش به دیدار وی شتافتند و مقدمش را گرامی داشتند.(79)
در گذشته گفتیم که واصل استاد زید بود و زید اکثر اصول معتزله را قبول داشت. ابن المرتضی نوشته است:«زید بن علی لایُخالِف المعتزلة إلّا فی المنزلة بین المنزلتین».(80) مهم تر اینکه واصل در خطبه ای که در ملاقات زید و حضرت صادق علیه السلام با وی ایراد کرد، به امامت و خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام-البته در مرتبه چهارم-اعتراف کرد.(81)

انتساب به خوارج

معتزله، عموماً و واصل، خصوصاً به خوارج نسبت داده شده است. در آینده خواهیم گفت که برخی آنها را «مَخانیث» خوارج نامیده اند. به احتمال قوی، علت این انتساب موافقت آنها با خوارج در تخلید و تأیید اصحاب کبایر در آتش است ولی حق این است که نه واصل خارجی است و نه واصلیّه؛ زیرا چنان که در آینده خواهیم گفت، آنها برخلاف خوارج مرتکب کبیره را صریحاً تکفیر نمی کنند و ریختن خونش را روا نمی دانند، بلکه در این دنیا او را از زمره ی مسلمانان می شمارند و به سبب علی علیه السلام جسارت نمی ورزند و عثمان را صریحاً خطاکار نمی شناسند و خلاصه، با اینکه مانند خوارج به خلود مرتکب کبیره در آتش قایل اند، خارجی نیستند. از سخنان قاضی عبدالجبار هم بر می آید که واصل با خوارج وحدت عقیده نداشته، با این گروه در مسایل مختلف به محاجّه و مناظره می پرداخته و بر آنها غالب می آمده است.(82)

انتساب زیدیّه به واصل

در گذشته گفتیم که زیدبن علی بن حسین علیه السلام مؤسّس و امام زیدیّه، از شاگردان واصل بوده است. شهرستانی نوشته است:«فاقتبس منه الاعتزال و صارت اصحابُهُ کلّهم معتزله»(83):(زید اعتزال را از واصل اقتباس کرد و به تمام اصحاب زید معتزله شدند) و به روایت نشوان حمیری، معتزله هم خود را به زید منتسب می کرده اند.(84)
از برخی منابع هم استفاده می شود که زید و پسرش یحیی و سایر زیدیّه ی عصر واصل به حمایت از وی برخاسته اند.(85) کمی پیشتر گفتیم که زید فقط در منزله بین المنزلتین مخالف معتزله بوده است. حاصل اینکه گرایش و انتساب زیدیه به واصل مسلم است اما انتساب واصل به زید یعنی شیعه ی زیدی بودن وی پنداری بیش نیست. زیرا زید و زیدیّه همه با اینکه خلافت ابوبکر و عمر و حتی عثمان را «لمحصلةٍ» قبول دارند ولی با وجود این، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را افضل صحابه و به خلافت شایسته تر از دیگران می شناسند و به جواز تقدیم مفضول بر فاضل قایل اند.(86) من در این مقام، نقل نص ذیل را از قاضی عبدالجبار که از اعلام زیدیّه است، مناسب یافتم:
إعلم أنَّ الامامَ النبیّ صلّی الله علیه علی بن ابی طالب، ثم الحسن، ثمّ الحسین، ثمّ زیدبن علی، ثمّ مَن صار بسیرتهم و عند المعتزلة أنَّ الإمام بعد رسول الله صلّی الله علیه، ابوبکر، ثم عمر، ثمّ عثمان، ثمّ علی علیه السّلام ثمّ من اختارته الامّة و عقدت له ممّن تَخلَّق بأخلاقهم و سار بسیرتهم، و لهذا نراهم یعتقدون بامامة عمربن عبدالعزیز لما سلک طریقتهم.(87)
درصورتی که در آینده خواهیم گفت که نظر واصل و واصلیّه در خصوص علی علیه السلام و فرزندان آن حضرت به درستی معلوم نیست، اما با وجود این، گویا واصل از سوی برخی منتسب به تشیّع یعنی شیعه ی زیدی بودن شده است.(88) جاحظ در مقام توجیه این نوع انتساب ها نوشته است:
در صدر اول شیعی نمی گفتند، مگر به کسی که علی علیه السلام را بر عثمان مقدم می داشت و عثمانی نمی گفتند مگر به کسی که عثمان را بر علی علیه السلام مقدّم می دانست.(89)
واصل بن عطا در آن زمان منسوب به تشیّع شد. زیرا علی علیه السلام را مقدّم بر عثمان می دانست.

ارتباط واصل با نصاری

گفتنی است که برخی از پژوهندگان معاصر، بدون ارائه ی سند و شاهدی مدعی شدند که واصل بانصاری ارتباط داشته است؛ آقای دکتر نادر البیرنصری نوشته است:
واصل ارتباط با نصاری داشت ولی چون در سرّ ثالوث اقدس یعنی سرّ خدایی واحد در سه اقنوم، نوعی شرک برای خدا دریافت، با تمام نیرو به ردّ آن پرداخت تا به اندیشه خدایی رسید که در غایت بساطت بوده و منزّه و متمیّز از تمام مخلوقات است.(90)

نظریه شیعه ی امامیّه درباره ی واصل و واصلیّه

با اینکه شیعه امامیه در اغلب مسایل عقیدتی و عقلی با معتزله اتفاق نظر دارند، ولی با وجود این، به معتزله و خصوصاً به شخص واصل نظر خوبی ندارند. در برخی مسایل از جمله مسئله ی «منزلة بین المنزلتین» و به ویژه موضوع «امامت» با آنها به سختی مخالف اند و واصل و پیروانش را ضالّ و مضلّ و مبتدع می شناسند. کراچکی از آنها به زشتی نام برده و عقایدشان را منافی عقول و ضدشریعت رسول دانسته و نوشته است:«اخباری در مذمت آنها از اهل بیت وارد شده و جعفربن محمد صادق آنها را لعن کرده است»(91) و سیدمحمدباقر خوانساری، مؤلّف روضات الجنات درباره واصل نوشته است:
رییس اصحاب الضّلال و قسّیس اربارب الاعتزال واصل بن عطاء المدنی
التّابعی المعتزلی المکّنی بابی حذیفه الغّزل علی وزن بقّال».(92)
گفتنی است که سیدمرتضی او را متظاهر به عدل شناخته(93) ولی حاج شیخ عباس قمی او را اُعجوبه ی عصرش معرفی کرده است.(94)

رابطه واصل با ائمه ی معصوم شیعه اثناعشریّه

واصل با سه تن از امامان شیعه معاصر بوده است:1- علی بن الحسین، زین العابدین(38- 95 هـ) 2- محمد بن علی، باقرالعلوم(57-114 هـ) 3- جعفر بن محمد، الصادق(83-148 هـ) علیهم السلام.
در تواریخ از نحوه ی ارتباط واصل با این بزرگان مطلب قابل ذکری ثبت نشده است. او در زمان امامت حضرت زین العابدین کودک و نوجوان بوده و آن شایستگی را نداشته است تا با وی به مصاحبه و محاوره بپردازد و از فیض محضر آن حضرت برخوردار شود. در زمان امام باقر در سن کمال بوده، و قاعدتاً باید به محضر امام رسیده باشد ولی تا آنجا که اطلاع حاصل است، این توفیق را نیافته و از نظر امام نسبت به وی اطلاعی به دست نیامده است. جز آنچه در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که حضرت باقر برادرش زید را ملامت کرده که چرا از واصل علم آموخته است، (95) امّا در عصر حضرت صادق او در کمال شهرت بوده و پیروانی داشته است. طبق روایت ابن المرتضی در طبقات المعتزله واصل وارد مدینه شده و حضرت صادق با یارانش به دیدن وی رفته اند امّا امام او را مذمّت کرده است که باعث تفریق کلمه میان مسلمانان می شود و بر ائمه طعن می زند و لذا وی را دعوت به توبه کرده است. او نیز به امام اسائه ی ادب کرده و آن حضرت را به حب دنیا متهم ساخته است.(96)

پی نوشت ها :

1- شهرستانی، ملل و نحل، ج1، ص46؛ سیدمرتضی، الأمالی، ج1، ص 113.
2- بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 117.
3- جارالله، المعتزله، ص 113.
4- این تعبیر از ابن راوندی است :ر.ک. به:خیّاط، الإنتصار، ص 242.
5- بغدادی، همان جا.
6- قاضی عبدالجبار، فضل الإعتزال و طبقات المعتزله، ص 234.
7- اشعری، مقالات الاسلامیین، ج1، ص 17.
8- ابن خلّکان، وفیات الأعیان، ج6، ص 7؛ مبرّد، الکامل فی اللّغه و الادب، ج3، ص 922.
9- جارالله، هما جا.
10- عسکری، الأوایل، ص 255.
11- ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص 29-28؛ عسکری، همان، ص257؛ یاقت حموی، معجم الادباء، ص 343.
12- ابن خلّکان، همان جا؛ مبرد، همان جا.
13- ابن المرتضی، همان، ص 29؛ ابن خلّکان، همان، ج6، ص 11؛ یاقوت حموی، همان جا.
14- ابن المرتضی، همان، ص 16-15، کعبی بلخی، «باب ذکر المعتزله من مقالات الاسلامیین»، ص 90.
15- ر.ک. به:الغرابی، تاریخ الفرق الاسلامیة، ص 69
16- همایی، غزالی نامه، ص 57؛ مطهری، خدمات متقابل ایران و اسلام، ص 134.
17- قاضی عبدالجبار، همان، ص 235، درس خواندن و اصل نزد ابوهاشم مورد اتفاق است اما در خصوص تلّمذ وی نزد حسن:ر.ک. به:نشار، نشأة الفکر الفلسفیة فی الاسلام، ص 383؛ طاش کبری زاده، مصباح السعادة، ج2، ص 33.
18- کعبی بلخی، همان جا؛ قاضی عبدالجبار، همان، ص 235-234.
19- همان جا، ابن المرتضی، همان، ص 29.
20- قاضی عبدالجبار، همان، ص 235.
21- همان جا.
22- ابن المرتضی، همان جا:قاضی عبدالجبار، همان، ص 234.
23- ابن المرتضی، همان، ص31؛ کعبی بلخی، همان، ص 67؛ حمیری، الحورالعین، ص 209.
24- ابن المرتضی، همان، ص 29.
25- قاضی عبدالجبار، همان، ص 238.
26- عسکری، همان، ص 256.
27- قاضی عبدالجبار، همان، ص 239.
28- کعبی بلخی، همان جا.
29- زنادقه، جمیع زِندیق(به کسر ز، سکون نون و کسر دال) است. زندیق کسی را گویند که قابل به دو صانع است:نور و ظلمت و نیز به کسی گویند که به خدای تعالی ایمان ندارد. تهانوی، کشّاف اصطلاحات الفنون، ج1، ص 617.
30- دَهریّه، فرقه ای از کفّار که قایل به قدم دهرند و حوادث را به دهر نسبت می دهند. و دهر در اصل مدت عالم است، از آغاز وجودش تا پایانش، همان، ج1، ص 480.
31- سُمَنیّه:(به ضم سین و فتح میم) منسوب به سومَنات. عدّه ای از بت پرستان اند که قایل به تناسخند و می گویند راه علم فقط حسن است. همان، ج1، ص 702.
32- مانویّه:اصحاب مانی بن فاتک حکیم که در زمان شاهپوربن اردشیر ظهور کرد و بهرام پسر هرمز، پسر شاهپور وی را کشت. او بعد از عیسی بن مریم(علیه السلام) بود. دینی آورد که بین مجوسیّت و نصرانیّت بود، نبوت مسیح را پذیرفت ولی نبوت موسی(علیه السلام) را قبول نداشت. شهرستانی، همان، ج2، ص 49.
33-قاضی عبدالجبار، همان، ص 234؛ ابن المرتضی، همان، ص 30.
34- عسکری، همان، ص 255.
35- ابن المرتضی، همان، ص 34.
36- اشاره دارد به آیه ی«وَ إن أحداٌمن المشرکین استجارک فَأجِرْه حتّی یَسْمَعَ کلامَ اللهِ ثمّ أبْلغه مأمَنَه» سوره ی توبه (9)آیه 6.
37- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، مجلّد اول، ج2، خطبه 36، ص 281.
38- ابن ندیم، الفهرست، قاهره، ص 251.
39- ابن خلکان، همان جا.
40- ابن المرتضی، همان، ص 35.
41- همان جا.
42-بدوی، مذاهب الاسلامیین، ج1، ص 83.
43- بلبع، ادب المعتزله، ص 208.
44- ابن عبد ربّه، عقدالفرید، ج2، ص 381-380.
45- شهرستانی، همان، ج2، ص 47.
46- قاضی عبدالجبار، همان، ص 235.
47-همان، ص 244؛ بلبع، همان، ص 199.
48- ابن المرتضی، همان، ص 30.
49- ابن خلکان، همان، ج6، ص 8-7؛ یاقوت حموی،همان، ص 245.
50- همان جا.
51- ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ص 183.
52- حمیری، همان، ص 208.
53- ابن ندیم، همان، 1343 ش، ص 293.
54- قاضی عبدالجبار، همان، ص 237
55- حمیری، همان جا.
56- ابن المرتضی، همان، ص 32.
57- حمیری، همان جا.
58- کعبی بلخی، همان، ص 68.
59- قاضی عبدالجبار، همان جا.
60- همان جا.
61-ابن المرتضی، همان، ص 32؛ حمیری، همان جا؛ قاضی عبدالجبار، همان، ص 341، 251.
62- همان جا
63- کعبی بلخی، همان، ص 66؛ ابن المرتضی، همان، ص 42.
64- ملطی شافعی، التنبیه و الرّد، ص 43.
65- نشار، همان، ص 384.
66- شهرستانی، همان، ج1، ص 155؛ ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیه، ج2، ص 484.
67- مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجواهر، ج3، ص 241-165.
68- مسعودی، همان جا؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 238-200.
69-ابن ندیم، همان، قاهره، ص 352.
70- خلاصه، ملخص و مجموعه ی یادداشت های طبی؛ کتابی است در طبّ، این کتاب را ماسرجویه، طبیب اسرائیلی بصری، برای عمربن عبدالعزیز ترجمه کرده است قفطی، تاریخ الحکماء، ص 324.
71- ابن ندیم، همان جا.
72- شهرستانی، همان، ج1، ص 46.
73- ابن المرتضی، همان، ص 8.
74-همان، ص 23.
75- جاحظ، الرسایل الکلامیّه، ص 241-242؛ دانشنامه جهان اسلام ، جهانگیری، آرای کلامی جاحظ، ص 215.
76- ابن المرتضی، همان، ص 53.
77- الغرابی، همان، ص 97(المنیه و الامل، ص 20).
78- خیاط، همان، ص 153- 152.
79- ابن المرتضی، همان، ص 33.
80- همان جا.
81- همان جا.
82- قاضی عبدالجبار، همان، ص 235.
83- شهرستانی، همان، ج1، ص 155.
84- حمیری، همان، ص 186.
85- ابن المرتضی، همان جا.
86-حمیری، همان، ص 181.
87- قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ص 758-757.
88- حمیری، همان جا.
89- همان، ص 180
90- البیرنصری، فلسفة المعتزله، ج1، ص 54.
91- کراچکی، کنزالفوائد، ج1، ص 126-125.
92- خوانساری، روضات الجنات، ج8، ص 188.
93- سیدمرتضی، الأمالی، همان جا.
94- قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار، ج2، ص 658.
95-شبیبی، الفکر الشیعی و النّزعات الصوفیه حتی مطلع القرن الثانی عشر هجری، ص 132؛ از تفسیر علی بن ابراهیم، طبع تهران 1311 ش، ص 416 نقل کرده است. من به طبع مزبور دسترسی نیافتم و در چاپ های دیگر هم این مطالب دیده نشد. اما ابن خلدون، در تاریخ خود (ج3، ص 172) آن را آورده است
96- ابن المرتضی، همان جا.

منبع مقاله :
جهانگیری، دکتر محسن؛ (1390)، مجموعه ی مقالات «1»:کلام اسلامی، تهران:مؤسسه ی انتشارات حکمت، چاپ اول