اغلب شرايط موجود و تغيير و تحولاتي كه در خانوادهها پيش آمده، محصول ارتباط با دنياي غرب و با تأثير پذيري از الگوهاي كشورهاي بيگانه است. امروزه خانوادهها با دو سري از مسائل در برابر فرزندانشان مواجه هستند:
الف: در جنبهي مثبت: تغيير و تحولاتي كه در چند سالهي اخير در جامعه ما رخ داده، برخي آثار مثبتي بر خانوادهها گذاشته كه عبارتند از: 1. آزادي دختران و پسران در انتخاب همسر آينده كه اسلام نيز با آن موافق است. 2. كاسته شدن از ميزان وابستگيها به خانواده به ويژه در بعد اقتصادي 3. حذف شدن مسئلهي طبقه در خانواده و بيرون آمدن از حالت ازدواج درون طبقهاي و فاميلي، 4. فراهم شدن زمينه براي كار و تحصيل جوانان در عرصههاي مختلف 5. امكان ارتباط با دنياي خارج و استفاده از تجارب مثبت آنان در زمينهي صنعت و تكنولوژي.
ب: در جنبهي منفي: در اين جنبه از عوارض بسياري ميتوان نام برد، مانند: كم رنگ شدن روابط عاطفي در خانواده، آزادي بيش از اندازه براي جوانان، ترويج فرزند سالاري، افزايش سنّ ازدواج و …
از ميان نهادهاي موجود در عرصهي حيات اجتماعي، خانواده از نقش و اهميت خاصّي برخوردار است. در اسلام خانواده، مهمترين نهاد معرفي شده و هر يك از والدين و فرزندان وظايفي ويژه بر عهده دارند. در شرايط كنوني جامعهي ما، به شدّت اين نياز احساس ميشود كه به مباني تربيتي اسلام و چارچوبي كه اسلام براي خانواده در نظر گرفته توجّه جدي شود.
اما در نظر داشته باشيد که جوانان جامعه ما، از خانواده ها بيرون آمده اند. خانواده هايي که والدين ارکان اصلي آنها و عهده دار تربيت جوانان فردا هستند. بنابراين در به وجود آمدن اين شرايط والدين بي تأثير نيستند. برخي از مشكلات پيش آمده، به خاطر رعايت نكردن يك سري اصول و وظايف تربيتي است. اگر والدين درست به وظايف خود عمل کنند، بخش عظيمي از اين مشكلات قابل پيشگيري هستند.
بنابراين، نمي توان تنها فرزندان را مقصر دانست چرا که اينها نمي توانند از دنيايي ديگر آمده باشند هم چنان که نمي توان تنها وسايل ارتباط جمعي مانند تلويزيون و … را عامل به وجود آمده چنين وضعيتي دانست؛ بخشي از مشكلات هم مربوط ميشود به محيط تربيتي و آموزشگاهي. با اين مقدمه، اينك ميپردازيم به ديدگاه اسلام و اين كه حدّ شرعي خدمات دهي، به فرزندان از نظر اسلام در چه حدّي و تا كجاست؟
گسترهي خدمات دهي و مسئوليت والدين در قبال فرزندان از نظر اسلام
در نگرش اسلامي، وظيفهي والدين در قبال فرزندان بسيار وسيع و گسترده است. گسترهي خدمات دهي والدين و نقش و مسئوليتي كه در قبال فرزندان دارند، در دورهي كودكي بيش از هر دورهي ديگر است.[1] در اين دوره والدين در واقع معماران شخصيت فرزندانشان هستند. نيازهاي عاطفي و تربيت اخلاقي فرزندان، بيش از هر موضع ديگري اهميت دارد. در دورهي نوجواني كه فرزند تا حدودي به استقلال دست مييابد، و كمتر به والدين وابسته است، نقش والدين در تأمين نيازهاي زيستي فرزندان كمرنگتر شده و بيشتر وظيفه دارند تا رفتار فرزندانشان را از دور و به طور غير مستقيم كنترل و هدايت نمايند.
مهمترين وظايف والدين در مورد جوانان و نوجوانان عبارتند از:
1. مراقبت و كنترل: يعني رفتارها و عملكردهاي فرزندان به شکل مستقيم و غير مستقيم کنترل شوند. توجه داشته باشيد که کنترل تنها به شکل مستقيم با تذکرات مکرر نتيجه معکوس دارد.
2. مشورتدهي و راهنمايي: والدين بايد تجارب خود را به فرزندان منتقل كنند و آنها را در انتخاب شغل، رشتهي تحصيلي، انتخاب دوست، انتخاب همسر و … راهنمايي نمايند.
3. فراهم كردن زمينهي تحصيل: يكي از وظايف والدين در اين سنّ، فراهم كردن زمينهي تحصيل فرزندان است.
4. تأمين نيازهاي عاطفي و تا حدودي زيستي فرزندان: والدين بايد شخصيت فرزندانشان را مورد احترام قرار داده و به آنها احترام بگذارند، رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: اكرموا اولادكم؛[2] فرزندانتان را گرامي بداريد، اين عام است و اختصاص به دورهي كودكي فرزند ندارد. بسياري از نابهنجاريهاي اخلاقي و بزهكاري جوانان و نوجوانان به خاطر بيتوجّهي والدين به نيازهاي عاطفي آنها است. به ويژه جوان و نوجوان در اين دوره به احترام زيادي نياز دارد و احترام يک نياز است. تجربه نشان داده است که بخش قابل توجهي از بزهکاري هاي نوجوانان و جوانان به دليل تأمين نشدن اين گونه نياز هاست.
5. فراهم كردن زمينهي ازدواج فرزندان: يكي از وظايف والدين در سنّ جواني آنان، فراهم نمودن زمينهي ازدواج آنهاست. پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ در اين باره ميفرمايد: من حق الولد علي والده ثلاثه: يحسِّنُ اسمه و يعلّمَهُ الكتابه و يزوّجه اذا بلغ؛[3] سه حق از حق اسلامي است كه فرزند بر پدر دارد: اول آنكه براي او نام خوبي برگزيند، به وي خواندن و نوشتن بياموزد، و وقتي به حدّ بلوغ رسيد وسايل ازدواجش را فراهم آورد.
در صورتي که در قبال فرزندان سبک تربيتي صحيح در طول 15-20 سال رعايت شود، همانند باغباني دانا و بامهارت که گلهاي زيبا و بدون آفت توليد مي کند، پدران و مادران هم مي توانند جواناني بدون آفت تربيت نمايند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علي رضا اعرافي و همكاران، اهداف تربيت از ديدگاه اسلام، سمت، 1376.
2. محمّد رضا قائمي مقدم، روشهاي آسيب زا در تربيت از منظر تربيت اسلامي، انتشارات پژوهشكده، چاپ اول، 1382.
3. رضا فرهاديان، پايههاي اساس ساختار شخصيت انسان، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1376.
پي نوشت ها:
[1] . سيد علي حسيني زاده، نگرشي بر آموزش با تأكيد بر آموزشهاي ديني، مؤسسة پژوهشي حوزه و دانشگاه، 1382، ص 19 – 15.
[2] . محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ج 104، 1365، ص 95.
[3] . همان، ج 74، ص 85.