وقتي كار نيكي انجام مي دهم حالت غرور به من دست مي دهد و كار خود را بزرگ مي بينم در اين مواقع چه كار كنم؟

شناسايي صفات مثبت و منفي خود و خودشناسي گام ارزنده اي در جهت خود سازي است و در واقع چنين بايد گفت كه اين شناخت به ما قدرت مي بخشد، قدرتي كه با صفات مثبت وجوديمان به جنگ صفات منفي برويم و با تقويت ابعاد مثبت خود آنها را از بين ببريم.[1] جستجو از موانع رشد نيز خودگام ديگري در جهت رشد است براي برطرف ساختن اين غرور به موارد ذيل توجه شود.
الف: غرور مثبت و منفي
غرور منفي از جهل ناشي مي شود[2] كه در آن انسان فريفته شهوات و شيطان مي شود. اغلب انسان ها به خود گمان نيك و خوب دارند و اعمال و افكار خود را درست مي پندارند و اين كار باعث خودخواهي، غرور و خودپسندي آنها مي گردد و خود را به هر كسي ترجيح و برتري مي دهند. وقتي انسان در خودشناسي دقيق نباشد به اين حالت (غرور) دچار مي شود يعني فرد بجاي اينكه در كنار اعمال، صفات و استعدادهاي مثبت خود، كارها و استعدادهاي منفي را نيز ببيند، تنها به صفات و اعمال خود فكر مي كند؛ اين باعث غفلت و غرور او مي گردد.[3]غرور مثبت (مباهات): غرور مثبت از علم ناشي مي شود و آن وقتي است كه انسان احساس كند به وظيفه و تكليف خود به نحو احسن عمل كرده است و در اين مسير شيطان و هواي نفس نتوانسته خدشه­اي به اخلاص عمل او وارد سازد اين حالت همراه با خضوع و احترام به ديگران است و انسان را دچار خودپسندي و عجب نمي­كند اگر هم به خود آفرين مي گويد به دليل موفقيت در مبارزه با نفس است.
2. خودشناسي دقيق
در خودشناسي و شناسايي اعمال و صفات مثبت و منفي خود دقيق باشيم آنها را روي كاغذ آورده و در دو جدول جداگانه بنويسيم و آنها را در كنار هم ديگر ببينيم هرگاه متوجه شديم كه اعمال و افكار و يا صفات خوب و مثبت حالت غرور و خودپسندي و تكبر در ما ايجاد مي كند تمركز خود را به صفات، اعمال بد و منفي متمركز كنيم. اعتدال در اين امر شايسته است تا باعث رشد گردد. عدم اعتدال در اينجا مساوي است با انحراف (غرور به علت تمركز افراطي بر صفات مثبت و يأس و نااميدي به دليل تمركز افراطي بر صفات منفي و يأس از اصلاح)
3. معني و حقيقت غرور
به حقيقت غرور توجه شود غروري كه باعث خود برتربيني، خودپسندي و تكبر مي گردد ما را يك گام از مسير كمال باز مي دارد؛ پس هر لحظه كه احساس غرور كرديم تمركز خود را از آن اعمال خير، تغيير دهيم مثلاً بگوئيم:
الف: با اين سن كارهاي خيرم نسبت به اعمال بدم ناچيز است.
ب: در برابر نعمت هاي خدا اين كار خير ناچيز است و چقدر من در برابر اين همه نعمت ناسپاس بوده ام كه تا به حال نتوانسته ام شكرگزار نعمت (هدايت، جسم و روح سالم، نعمت هاي دنيوي، پدر و مادر و…) باشم. اين جمله از بزرگان است كه مي فرمايند من آنچنان كه تو (اي خدا!) سزاوار عبادت بودي تو را نپرستيده ايم (ما عَبَدناك حق عبادتك و ما عرفناك حق معرفتك) و آن گونه كه سزاوار شناسايي بوده اي نشناخته ايم.[4]ج: به حقوق و وظائفي كه داريم توجه كنيم: وظيفه عبادت، كمك به ديگران، احترام به پدر و مادر و… .
4. راه هاي نرفته
راه هاي نرفته را در نظر بگيريم و متوجه باشيم كه كار نيك ما يك قدم از هزار قدم نرفته است. با خود بگوئيم: «از كجا معلوم مورد قبول باشد». و دعا كنيم كه مورد قبول واقع گردد. گاهي شيطان به كار نيك انسان چشم مي دوزد و گاهي قبل از عمل نيك مانع انجام آن مي شود با خود فكر كنيم چقدر بداست كه پس از سختي انجام كار نيك شيطان و هواي نفس آن را با غرور و خودپسندي فاسد كند؛ پس گنج عمل نيك خود را بايد از دزدان (شيطان و نفس) محفوظ بداريم. توجه داشته باشيم شيطان بيشتر در اين موقع (عمل نيك) سرمايه گذاري مي كند چون بيشتر مي ترسد كه كار به نتيجه برسد و همتش را بر خراب كردن آن مي گذارد. در همه كارها از شرّ شيطان به خدا پناه ببريم.
5. پيوسته ذكر خدا
حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «مؤمن دائماً در حال ذكر است». اين امر باعث مي شود كه انسان دائماً در حال توجه باشد. ما مي توانيم با حفظ حالت توجه و غفلت زدايي (مطالعه، دعا، شنيدن نصيحت و سخنراني، توسل به اهل بيت) از حالت غرور دوري كنيم و حتي انجام اعمال خوب خود را مديون خدا باشيم. اوست كه به ما قدرت و توفيق داد كه كار نيك انجام دهيم و همين نيز نياز به شكر دارد.
اين ابيات از سعدي براي چنين حالي خوب و کار ساز به نظر مي رسند:
بنده همان به كه ز تقصير خويش                  عذر به درگاه خداي آورد[5]ور نــه سـزاوار خداونــديــش      كس نتواند كه بجاي آورد
از دسـت و زبـان كـه بـر آيــد      كز عهدة شكرش بدر آيد[6]6. توجه به مقام بزرگان و اولياء
اگر در مورد عرفا و بزرگان مطالعه شود قطعاً رشد عرفاني و معنوي آنها و اعمال نيك و اثرات جاويد آنها باعث مي گردد كه خود را در مقايسه با آنها كوچك ببينيم و انگيزه بيشتري پيدا كنيم كه اعمال بيشتري با اخلاص فراوان انجام دهيم.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد علي سادات، اخلاق اسلامي، انتشارات سمت.
2. شيخ عباس قمي، خلاصه معراج السعاده، نشر مؤسسه در راه حق.
 
پي نوشت ها:
[1] . سادات، محمدعلي، اخلاق اسلامي، 1368، چاپ ششم، ص 368 (اقتباس).
[2] . محمدي ري شهري، محمد ميزان الحكمه، دورة چهار جلدي، ص 2235، چاپ اول، 1416، دارالحديث قم.
[3] . همان، ص 247، با تلخيص.
[4] . كليات سعدي، مقدمه و شرح حال از محمدعلي فروغي، سازمان انتشارات جاويدان، ص 69، (اقتباس)، بي تا.
[5] . گلستان سعدي، ص 68.
[6] . همان.