سنت حسنه وقف ظرفیت جاری و ارزشمندی است که از دیرباز در زمینه‌های مختلف گشایش گر و حمایتگر بوده است و در شرایط کنونی جامعه نیز بهره‌گیری هدفمند و هوشمندانه از این ظرفیت برای التیام آسیب‌های اجتماعی و ترمیم جراحات این حوزه امری مؤثر است. در زمان‌های گذشته بیشتر موقوفات برای ساختن مساجد و امامزاده‌ها و نیز خدمت‌رسانی به زائران و نمازگزاران اختصاص داشتند و شمار زیادی از وقف‌ها برای مجالس روضه امام حسین (علیه‌السلام) بوده است که یکی از نیکوترین نیات واقفان در وقف است، ولی باید به این نکته توجه کنیم یکی از دلایل قیام امام حسین (علیه‌السلام) برای مبارزه و جلوگیری از فسادهای اجتماعی زمانه خود بود. امروزه جامعه با آسیب‌های اجتماعی زیادی از جمله اعتیاد، طلاق، کودکان کار و…. روبه رو است.
 
یکى از مشکلات بزرگ اجتماعى که همواره انسان دچار آن بوده و هم اکنون با تمام پیشرفت‌های صنعتى و مادى که وجود دارد، فاصله طبقاتى است. به این معنى که فقر و بیچارگى و تهیدستى در یک طرف و تراکم اموال در طرف دیگر قرار گیرد. عده‌ای آن قدر ثروت می‌اندوزند که حساب اموالشان مقدور نیست وعدۀ دیگر آن قدر از فقر و تهیدستى در رنجند، به‌طور ى که تهیه لوازم ضروری زندگى از قبیل غذا و مسکن و لباس ساده براى آنان ممکن نیست. بدیهى است جامعه‌ای که قسمتى از آن بر پایه غنا و ثروت و بخش مهم دیگر آن بر فقر و گرســـنگى بنا شـــود قابل‌دوام نبوده و هرگز به ســـعادت واقعى نخواهد رسید. در چنین جامعه‌ای اضطراب و نگرانى و بدبینى و دشـــمنى اجتناب‌ناپذیر اســـت. حتی در بین کودکان نیز شاهد نتایج فاصله طبقاتی هستیم، بعضی کودکان به دلیل ثروت زیاد والدین و عدم تربیت صحیح پرتوقع و مسئولیت گریز می‌شوند و در آینده قادر نیستند زندگی مستقلی را تشکیل بدهند. ولی در مقابل در جامعه کودکانی داریم که به دلیل فقر مالی والدین یا نبود آن‌ها، حتی قادر به رفع نیازهای ضروری خود از جمله تحصیل نیستند. گسترش عدالت اجتماعی یکی از مصادیق مهم وقف در جامعه اسلامی است چرا که موقوفات می‌توانند فاصله طبقاتی را کاهش داده و به گسترش عدالت در جامعه کمک کند.
 
وقف باید با توجه به نیازهای جامعه شکل جدیدی به خود بگیرد. مقام معظم رهبری در این زمینه می‌فرمایند: «تبلیغ دین با شیوه‌‌های مختلفی از گذشته انجام شده و امروز هم انجام می‌شود اما آنچه نیاز است، تبلیغ دین به‌نحو مدرن و امروزی است، اینکه امروز نیاز است که تبلیغ دین متناسب با شیوه‌های جدید که نسل امروز جامعه به‌خصوص جوانان و مخاطبان ما آن را می‌پسندند، باشد؛ وقف هم همین‌طور است و باید متناسب با نیازهای جامعه‌ امروز باشد».[1]  
وقف می‌تواند مصارف گوناگونی را متناسب با نیازهای جامعه اسلامی تأمین کند، مشروط بر اینکه جایگاه و ابعاد آن به خوبی برای مـردم تبیین شـود و ضمانت اجرای حقوقی لازم برای عملی شدن  مقاصد واقفان لحاظ شود. در هر حال، گزافه نیست اگر بگوییم هـیچ نیـازی از نیازهـای حیـاتی جامعه اسـلامی نیست که نتوان با وقف آن را علاج کرد. کودکان کار یکی از آسیب‌های اجتماعی است که متأسفانه تاکنون هیچ  وقفی به‌طور مستقل برای حل مشکلات آن صورت نگرفته است.
 
کودکان کار کودکانی هستند که پیش از رسیدن به سن قانونی کار، ناگزیر وارد بازار کار می‌شوند و درآمد خانواده وابسته به کار آنان است. منظور از کار کودک آن نوع کاری است که مانع از تحصیل و برخورداری وی از امکانات اولیه رشد فردی و اجتماعی می‌شود و معمولاً با بهره‌کشی همراه است.[2] کــار زودهنگام مانع رشد طبیعی در عرصه اجتماعی، روانی و حتی جـسما‌نی کودک شده و باعث می‌شود از آموزش و بازی محروم گردد.[3]  
متون دینی به حقوق کودک بسیار اهمیت داده است ازاین‌رو بعد از انقلاب اسلامی یکی از قوانینی که امام خمینی به آن توجه نمودند مربوط به بچه‌های کار است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران طبق ماده 79 قانون کار، اشتغال کودکان کمتر از پانزده سال ممنوع است و کار‌فرمایان متخلف از این قانون، با کیفر جزای نقدی و در صورت تکرار تخلف، با حبس مجازات می‌شود. [4] ولی متأسفانه هر روز و شب در سطح خیابان‌ها شاهد کودکان کاری هستیم که مشغول به گل فروشی، دست‌فروشی، دود کردن اسپند و پاک کردن شیشه خودروها هستند و از محیط گرم خانواده و ادامه تحصیل محروم هستند.
 
کار زودهنگام مانع رشد طبیعی در عرصه اجتماعی، روانی و حتی جسما‌نی کودک شـده و باعث می‌شود از آموزش و بازی محروم گردد. کودکان کار می‌توانند عاملی برای افزایش آسیب‌های اجتماعی باشند؛ خیابان بدترین جا برای کودکان است، چراکه با انواع مشکلات اجتماعی مانند دزدی، اعتیاد و… آشنا می‌شوند و نسبت به دیگران آسیب‌پذیر‌تر خواهند بود که این خود در آینده زمینه‌ساز بروز مشکلات جدی‌تر برای آن‌ها خواهد شد. در حال حاضر که آسیب‌های اجتماعی در حال گسترش هستند و در حال تبدیل شدن به معضلی فراگیر در جامعه اسلامی هستند و با توجه به محدودیت منابع مالی و امکانات دولت در مبارزه با آسیب‌های اجتماعی، تشویق خیرین به وقف برای پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی می‌تواند بسیار راهگشا باشد و بار سنگینی از دوش دولت و جامعه بر زمین نهد.

موارد وقف برای کودکان کار، اگر به درستی برای واقفان تبیین شود سبب روی آوردن آن‌ها در این زمینه می‌شود. از جمله وقف‌هایی که در زمینه کودکان کار می‌توان انجام داد، وقف مراکزی برای نگهداری آن گروه از کود‌کان خیابانی که خانواده‌ای‌ ندارند. همچنین برای کار این کودکان مراکزی را در نظر بگیریم تا پس از رسیدن به سن قانونی کار، جذب این مراکز شوند. به منظور ارتقای سطح آگاهی این کودکان نیز می‌توان نسبت به حرفه‌آموزی و اشتغال، سوادآموزی و ارائه آموزش‌های بهداشتی و تربیتی به این کودکان اقدام کرد تا به عنوان یک شهروند فعال و مفید در خدمت جامعه باشند. کودکانی که والدینشان بضاعت مالی ندارند و برای گذراندن زندگی نیاز به کار کردن فرزندان کوچک خود دارند. موقوفه‌های در نظر گرفته شود تا از درآمد حاصل از آن خانواده‌هایشان تحت حمایت مالی قرار بگیرند.
 
وقف‌های دیگری که برای این کودکان می‌شود انجام داد وقف مدارس برای کودکان کار است. تا بتوانند به صورت رایگان در این مدارس به تحصیل بپردازند. البته باید علاوه بر تحصیل مهارت‌هایی هم به این کودکان آموزش داده بشود تا بعد از رسیدن به سن قانونی برای کسب درآمدهای زندگی خود با مشکل مواجه نشوند.
 

سخن آخر

با توجه به ظرفیت ارزشمند وقف می‌توان از آن در راستای موضوعات نوپدید اجتماعی و مهار و کنترل آسیب‌ها بهره برد که این نیازمند فرهنگ‌سازی و تشریح این مهم برای واقفان است.
 
سال‌ها است که در ایران موضوعاتی چون کودکان کار، طلاق، اعتیاد به مواد مخدر، زنان خود سرپرست و آسیب‌های مرتبط با آن بر سر زبان‌ها است؛ که توجه به کارکردهای وقف می‌تواند بسیاری از مشکلات اجتماعی را حل کند. هر چه نقش اوقاف و امور خیریه در حل مشکلات و چالش‌های اجتماعی پررنگ تر دیده شود گرایش به وقف نیز در مردم تقویت می‌شود.
 
خیرین محترم با وقف مدارسی مخصوص کودکان کار یا ایجاد مراکزی برای نگهداری کودکان کاری که والدین ندارند و حمایت مالی از والدین کودکان کاری که مشکل مالی دارند، می‌توانند در رفع آسیب‌های اجتماعی قدم بزرگی بردارند. مشکلاتی که بر اثر کودکان کار به وجود می‌آید فقط مختص به خودشان نیست؛ زیرا خیابان محیط مناسبی برای رشد و تربیت کودکان نیست و با آسیب‌های اجتماعی مختلفی مثل اعتیاد، بزه‌کاری و تحقیر روبه رو هستند و اثرات منفی بر روی شخصیت این افراد در بزرگ‌سالی می‌گذارد؛ و این آسیب‌ها برای همه افراد جامعه مشکل ایجاد می‌کند.
 
 امید است با تبیین و مشخص کردن موارد وقف در زمینه کودکان کار شاهد سرمایه‌گذاری واقفان در این حیطه باشیم.

 
پی نوشت:
1- بیانات رهبر انقلاب در دیدار با مسئولان سازمان اوقاف، 23 اسفند سال 1390.
2- سایت ستاد حقوق بشر قوه قضائیه، کودکان کار و خیابان؛ ‌چالش‌ها و راهکارها
3- همان
4-جهانگیر منصوری، ایران قوانین و احکام، ماده 52 و 53، تهران 1384.