وقف در طول تاریخ به عنوان یک سنت حسنه پویا و بازوی نیرومند برای توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جوامع اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. بهره‌گیری بهینه از منابع و توانمندی‌های این نهاد مردمی که نشاط گرفته از اعتقادهای دینی انسان است، می‌تواند کمک شایانی به ریشه کن کردن آسیب‌های اجتماعی کند. وقف در واقع عملی است که انسان به انتخاب خود و در کمال صحت و سلامت، اموال و دارایی خود را از مالکیت مجازی‌اش خارج می‌کند و به مالکیت حقیقی آن، یعنی خداوند بر می‌گرداند تا در راه رضای خدا، به هم نوعان خود ببخشد. انسان به وسیله وقف به تزکیه‌ی روح و روان خویش پرداخته و روحیه‌ی مال‌اندوزی و دنیاپرستی را از خود دور کرده است و از طریق وقف می‌تواند به حل بسیاری از معضلات جامعه‌ی خود کمک کند و همچنین از اختلافات طبقاتی موجود در جامعه جلوگیری کند. بی‌تردید اگر به مقوله‌ی وقف به‌طور همه‌جانبه نگریسته شود تأثیری عمده در تحول ساختار فرهنگی و توسعه‌ی کشور خواهد داشت.
 
یکی از معضلات جامعه مسئله شوم طلاق است. در اسلام این عمل به‌شدت نکوهش شده است. پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله فرمودند:«ما أحَلَّ اللّه ُ شیئا أبغَضَ إلَیهِ مِن الطَّلاقِ) خداوند چیزى را که نزد او منفورتر از طلاق باشد، حلال نکرده است. [۱] یا در روایتی دیگر آمده است؛ امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «تَزَوَّجُوا وَ لَا تُطَلِّقُوا فَإِنَّ الطَّلَاقَ یَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ» ازدواج کنید و طلاق ندهید که از طلاق عرش خدا به لرزه در می آید. [۲] در دین مبین اسلام فرامین زیادی برای تقویت بنیان خانواده داریم و پاداش های بسیاری برای فردی که از فروپاشی یک خانواده جلوگیری می کند در نظر گرفته شده است. به طور مثال می توان به این روایت اشاره کرد؛ مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام می فرمایند»: اصلاحٌ ذاتِ البَینِ اَفضَلُ مِن عامَّةِ الصَّلاةِ و الصّیامِ» اصلاح و سازش دادن میان مسلمانان از تمام نمازها و روزه‌های (مستحبی) بالاتر است. [3] وقفی که برای پیشگیری از طلاق انجام می‌شود، ثواب دو چندان دارد. هم صدقه جاریه هست و هم اصلاح بین دو نفر است که ائمه اطهار (علیهم السلام) بسیار به آن سفارش کردند.
 
فقر و مشکلات مالی، عدم توافق اخلاقی و ناسازگاری‌های جنسی، عدم علاقه، دخالت اطرافیان به خصوص خانواده‌ها، سوءظن، عدم تمکین، عدم پایبندی به مذهب، اعتیاد، زیاده‌طلبی و فزون‌خواهی، ناآگاهی و بی‌سوادی، سن کم، تفاوت فرهنگی، ازدواج مجدد و بیکاری از مهم‌ترین علل طلاق است. طلاق پیامدها و عواقب سوء فراوانی دارد که از آن جمله می‌توان بزه‌کاری کودکان و نوجوانان، فحشا، اعتیاد، فرار و ولگردی کودکان، افت تحصیلی، خودکشی زن یا شوهر و حتی کودکان، کاهش به میل ازدواج در اطرافیان به خصوص بچه‌های طلاق، افسردگی، مشکلات شخصیتی و سایر بیماری‌های روانی را نام برد. می‌بینید عواقب طلاق فقط شامل زوجین نمی‌شود بلکه موجب آسیب‌های اجتماعی فراوان می‌شود. سال‌هاست که در کشور ما موضوعاتی چون طلاق، اعتیاد به مواد مخدر، زنان خود سرپرست، فقر و آسیب‌های مرتبط با آن بر سر زبان‌ها است. مواردی که تأمل در آن هر انسانی را متأثر می‌کند و به دنبال راه چاره‌ای برای آن است. شاید کمتر در این نکته توجه کرده باشیم که  وقف این سنت دیرینه می‌تواند در راستای کاهش این آسیب‌های اجتماعی مؤثر واقع‌شده و گره‌های بزرگی را بگشاید. وقف درخت پرثمری است که می‌تواند یکی از میوه‌هایی آن کاهش آسیب‌های اجتماعی به ویژه طلاق باشد.
 
یکی از دلایل طلاق، فقر و مشکلات مالی است. وقف برای اشتغال‌زایی خانواده‌هایی که سرپرست خانواده با مشکل بیکاری روبه‌رو است بسیار نقش‌آفرین است. واقف می‌تواند با عمل خیرخواهانه خود یک کارگاه تولیدی را ایجاد کند و آن را وقف خانواده‌هایی که به دلیل مشکلات مالی در حال فروپاشی هستند، بکند. این یک کار خیر پایدار و به تعبیر روایات صدقه جاریه است؛ و یک سرمایه دنیوی تمام‌شدنی تبدیل می‌شود به یک سرمایه اخروی پایدار که نه تنها واقف، بلکه جامعه از آن بهره فراوان می‌برد.
 
یکی از دلایل دیگر طلاق، ناآگاهی زوجین نسبت به زندگی مشترک است که این آگاهی باید توسط متخصصان به آن‌ها داده شود. برخی از خانواده‌ها برای حل مسائل و مشکلات خود نیازمند مشاوره هستند. ولی به دلیل هزینه‌های بالای مشاوره توان پرداخت آن را ندارند. یک فرد خیر می‌تواند با وقف مرکز مشاوره، مشاوره رایگان در اختیار زوجین قرار بدهد و از وقوع خیلی از طلاق‌ها که متأسفانه آمار آن در جامعه کم نیست جلوگیری کند.
 
بی‌توجهی به آسیب‌های اجتماعی می‌تواند مشکلات زیادی را برای جامعه اسلامی ایجاد کند. ما در اسلام ظرفیتی به‌نام وقف داریم. اگر به درستی برای مردم تبیین شود و وقف‌های نوین به آن‌ها معرفی شود، خیلی از گره‌های اجتماعی باز می‌شود. گذشتگان ما وقف‌های اجتماعی متفاوتی داشته‌اند به طوری که برای مسائل خیلی معمولی وقف صورت می گرفته است. در گذشته، انسان‌های خیر و نیکوکار حتی از تأمین خوراک پرندگان و سگ‌های ولگرد غافل نبودند و برای این امور نیز موقوفه دایر کرده‌اند. ما نیز امروزه نباید نسبت به مشکلات اجتماعی بی‌تفاوت باشیم.
 
مسلماً گسترش فرهنگ وقف در جامعه و هدایت آن برای پیشگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی و کنترل آن‌ها وظیفه نخبگان دینی و اجتماعی جامعه است که با بیان ضرورت این امر می‌توانند افراد خیر را جهت این امر مقدس ترغیب کنند و از سوی دیگر وظیفه متولیان امور اوقاف و امور خیریه است که وقف‌های نوین متناسب با مشکلاتی که جامعه اسلامی با آن رو به رو است شناسایی کنند و خیرین را به این مهم توجه دهند.
 

سخن آخر

وقف با پویایی خود در طول تاریخ راهگشا مشکلات جامعه بوده است. گذشتگان وقف‌های متعددی در زمینه رفع آسیب‌های اجتماعی داشتند. امروزه جامعه ما درگیر آسیب‌های اجتماعی گوناگونی از جمله طلاق، اعتیاد، بزه‌کاری و…است. وقف درخت پرثمری است که می‌توان از میوه‌های آن در همه‌ی زمینه‌ها استفاده کرد.
 
متأسفانه طلاق آمار خوشایندی ندارد و پیامدهای آن نه تنها گریبان گیر زوجین، بلکه فرزندان و جامعه را نیز درگیر می‌کند. خیرین محترم با وقف‌هایی که می‌توانند برای پیشگیری طلاق انجام دهند، از جمله ایجاد کارگاه‌ها و تولیدی‌ها برای اشتغال خانواده‌هایی که به علت فقر و بیکاری در حال فروپاشی هستند یا وقف مراکز مشاوره برای مشاوره‌های قبل و بعد از ازدواج، از این معضل اجتماعی به شکل قابل‌توجهی جلوگیری کنند.
 
وظیفه اصلی در این امر مهم متوجه مبلغان دینی و سازمان اوقاف و امور خیریه است که موارد وقف اجتماعی را شناسایی کنند و به مردم معرفی و تبیین کنند.
 

پی‌نوشت:
۱- کنز العمّال: ۲۷۸۷۱. 
۲- مکارم الأخلاق، ص: 197.
3- نهج‌البلاغه، نامة ٤٧.