وقف تعاريف گوناگوني دارد،اما تعريف مشهور وقف که مطابق قانون اساسي جمهوري اسلامي نيز است، عبارت از حبس کردن اصل مال و واگذاري منفعت است.کلمه وقف در فرهنگ اسلامي، مترادف با کلمه انفاق و صدقه است. کلمه صدقه به مفهوم عام هرنوع هبه، هديه و بخشش است. وقف با ارزش عملي است که به خاطر مصالح خلق و رضايت خالق بدون منت به ديگران واگذار شود. در سوره آل عمران، هدف از انفاق، تزکيه نفس و رسيدن به نيکي ذکر شده است. با نزول اين آيه، کساني چون ابوطلحه انصاري به فکر صدقه دادن و وقف کردن بهترين اموال خود افتادند. وقف مي تواند به عنوان يک سيستم پويا و بازوي نيرومند با ايجاد و حفاظت و بهره برداري مناسب در جهت تحقق عدالت اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي به کار آيد. هدف عمده و اصلي در فرهنگ وقف، گسترش معنويت، خيرخواهي، غير خواهي، ايثار و فداکاري است. بايد بدانيم واقف با وقف خود، جدا از خدمات مادي مي تواند در فرهنگ سازي براي يک جامعه نيز مؤثر باشد.
رفع مشکلات يک جوان و هموار کردن راه تحصيل و پيش رفت او خدمت به فرهنگ و انديشه يک جامعه محسوب مي شود. فقر يکي از مؤثرترين عوامل انحطاط جامعه است. فقر در جامعه اسلامي جلوي رشد مادي و معنوي را مي گيرد. وقف يکي از راه هاي کنترل تراکم ثروت محسوب و با بهره مند شدن همگان از امکانات رفاهي، زمينه تکامل در ابعاد مختلف نيز فراهم مي شود.
شهيد صدر در اين باره مي گويد:« مسئوليت دولت و نظام اسلامي به جز تأمين نيازهاي حياتي و ضروري افراد، اين است که يک سطح زندگي، متناسب با شرايط و مقتضيات روز را براي افراد تضمين کند و آن ها را به يک حد واحد از رفاه عمومي برساند».

راه هاي وقف
 

1. نفس استقلال و رشد پولي، طبق موازين شرعي موجب رفاه عمومي و زدودن محروميت و فقر از سطح جامعه خواهد شد.
2. هدف مند کردن وقف ها و اطلاع رساني به واقفان براي وقف هاي مهم که در مبارزه با فقرزدايي و رشد معنوي جامعه تأثير به سزايي دارد.

نمونه هايي از وقف هاي هدف مند در دوران مختلف
 

1. در عصر سلاجقه( 711- 429 ه.ق) که اصفهان مقر حکومت بود، وزير دانشمند ملک شاه، خواجه نظام الملک، بناهاي زيادي را وقف کرد که يکي از آن ها مسجد جامع فعلي شهر و مدرسه نظاميه است.
2. در دوران تيمور، اماکن مذهبي و عمومي فراواني ساخت و براي آن ها موقوفاتي جهت مصارف جاري آن قرار داد، حتي براي بيت المقدس و مشهد هم موقوفاتي قرار داد که درآمد آن براي بيت المقدس و مشهد صرف شود.
3. رشيد الدين فضل الله، وزير فرزانه ايلخانان( مغول) مجموعه بناهايي براي عمران و آبادي ولايت ها بنا کرد و براي هربنايي،موقوفاتي قرار داد، مثل ربع رشيدي که محله اي در تبريز بود و سي هزار خانه، 1500 دکان، 24 کاروان سرا، تعدادي مسجد، مدرسه، حمام، باغ و چند کارخانه شعربافي( پارچه بافي)، کاغذسازي، رنگرزخانه و دارالضرب داشت.
متأسفانه مصيبتي که گريبان گيرموقوفات شده، تخريب وقف و استفاده نا به جا از وقف است.پس از قتل رشيدالدين،ربع رشيدي با خاک يکسان شد و امروزه جز مخروبه اي چيزي نمانده است.
4. دردوره عثماني، ساختن مجموعه هاي شهري منطبق با سنت وقف رايج است. اين مجموعه هاي عام المنفعه شهري، دور مسجد،مدرسه ،حمام ،ميدان و مراکز فعال شهري راه اندازي مي شد.موقوفاتي را هم مطابق با نياز و مصارف اين مراکز در نظر مي گرفتند.
5. درعصر صفويه توجه به امور موقوفات بيشتر بود. در اين دوره به ويژه شاهان صفوي، خود امور موقوفه را تقويت مي کردند و اموال زيادي را به اماکن مورد احترام مانند آستان مبارکه حضرت رضا(ع) و حضرت معصومه(س) و آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيلي مي بخشيدند. شاهان خود مشوق امورخيريه و وقف بودند. دو بنا در کنار بازار شهر اصفهان بود که يکي دارالشفا و ديگري کاروان سراي مسگران در زمان شاه عباس صفوي بود. بدين ترتيب خاندان صفويه در طول تاريخ ايران به عنوان پرچم دار وقف شناخته شده اند.
6. در دوره قاجار، تأسيس مدرسه دارالفنون و ايجاد مدارس علميه از اقدامات واقفان براي حفظ و نشرمذهب بوده است.
منبع:نشريه انتظار نوجوان، شماره 59
/ن