انعکاس عقاید محمد بن عبد الوهاب در میان علماى اسلامى

کتابها و رساله‏هایى که معاصران محمد بن عبد الوهاب و علماى متاخر از عامه در رد عقاید یا به عنوان نصیحت او نوشته‏اند، خیلى بیشتر از آن است که در اینجا ذکر شود از جمله در کتاب «التوسل بالنبى و بالصالحین‏» تالیف: ابى حامد بن مرزوق نام چهل و دو کتاب در این باره ذکر گردیده است که در اینجا فهرستوار نقل مى‏کنیم:
۱- شیخ محمد بن سلیمان کردى شافعى استاد محمد بن عبدالوهاب در تقریظى که به رساله سلیمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب) نوشته، او را ضال و مضل خوانده است.
۲- استاد دیگر وى، عبدالله بن عبداللطیف شافعى کتابى در رد محمد بن عبدالوهاب نوشته و آن را «تجرید سیف‏الجهاد لمدعى‏الاجتهاد» نامیده است.
۳- «الصواعق والرد فى عشرین کراسا» تالیف: علامه عفیف الدین عبدالله بن داود حنبلى. بر این کتاب علماى بصره و بغداد و حلب و احساء و بلاد دیگر تقریظهائى نوشته‏اند و محتویات کتاب را تایید کرده‏اند و این کتاب را محمد بن بشیر قاضى راس‏الخیمه تلخیص کرده است.
۴- علامه محقق «محمد بن عبدالرحمن بن عفالق‏» حنبلى در رد پسر عبدالوهاب کتاب بزرگى نوشته و آن را «تهکم‏المقلدین بمن ادعى تجدیدالدین‏» نامیده است و در آن اقوال و نظریات محمد بن عبدالوهاب را به بهترین وجه رد کرده است.
۵- رساله‏اى که علامه احمد بن على قبانى بصرى شافعى نوشته است.
۶- رساله عبدالوهاب بن احمد برکات شافعى احمدى مکى.
۷- رساله شیخ عطاء مکى موسوم به «الصارم الهندى فى عنق النجدى‏» .
۸- رساله شیخ عبدالله بن عیسى مویسى.
۹- رساله شیخ احمد مصرى احسائى.
۱۰- یکى از علماى بیت‏المقدس رساله‏اى نوشته، موسوم به «السیوف الصقال فى اعناق من انکر على الاولیاء بعد الانتقال‏» .
۱۱- السیف الباتر لعنق المنکر على الاکابر» تالیف: سید علوى بن احمد الحداد.
۱۲- رساله شیخ محمد بن شیخ احمد بن عبداللطیف احسائى.
۱۳- «تحریص الاغبیاء على الاستغاثه بالانبیاء و الاولیاء» تالیف: علامه عبدالله بن ابراهیم میر غنى، مقیم طائف.
۱۴- سید علوى بن احمد الحداد گفت که در مکه در مقام ابراهیم شیخ محمد صالح زمزمى شافعى را دیدم که در این باره کتابى جمع‏آورى کرده است.
۱۵- همان سید علوى مذکور گفت که در طائف طاهر حنفى را دیدم که کتابى بنام «الانتصار للاولیاء الابرار» در این باره تالیف کرده بود.
۱۶- باز همان سید گفت که جوابهاى علماى بزرگ از مذاهب اربعه از اهل حرمین شریفین و احساء و بصره و بغداد و حلب و یمن و دیگر شهرهاى اسلامى، چه به نثر و چه به نظم، بى‏شمار بود که همه آنها را مردى از آل ابن عبدالرزاق از حنبلیهاى بحرین است، نزد من آورد که چون در سفر بودم استنساخ آنها برایم ممکن نشد، اما همه آنها را مطالعه کردم.
۱۷- همان سید علوى گفت: شیخ محدث صالح فلانى مغربى با یک کتاب پرحجم که در آن نامه‏ها و رساله‏ها و جوابها جمع‏آورى شده بود، پیش ما آمد، همه آنها از علماى مذاهب اربعه: حنفى; مالکى; شافعى و حنبلى در رد محمد بن عبدالوهاب بود.
۱۸- هنگامى که محمد بن عبدالوهاب جمعى را که سرهایشان را نتراشیده بودند، بى‏رحمانه کشت. علامه سید منعمى قصیده‏اى در رد او سرود که مطلع آن این است:
افى حلق راسى بالسکاکین والحد حدیث صحیح بالاسانید عن جدى
۱۹- علامه سید عبدالرحمن یکى از علماى بزرگ احساء نیز در رد او قصیده‏اى طولانى دارد که تعداد ابیات آن بالغ بر ۶۵ بیت است، سروده که با بیت زیر آغاز مى‏شود:
بدت فتنه کاللیل قد غطت الافقا و شاعت فکادت تبلغ الغرب و الشرقا
۲۰- مصباح الانام و جلاء الظلام، فى رد شبه البدعى النجدى، التى اضل بها العوام، تالیف: علامه سید علوى بن حداد.
۲۱- الصواعق الالهیه فى الرد على الوهابیه، تالیف: شیخ سلیمان بن عبدالوهاب نجدى.
۲۲- رساله در رد رساله ابن عبدالوهاب، تالیف علامه محقق شیخ‏الاسلام تونس، شیخ اسماعیل التمیمى مالکى (متوفى ۱۲۴۸) .
۲۳- رساله علامه محقق شیخ صالح کواش تونسى.
۲۴- رساله علامه محقق سید داود بغدادى حنفى.
۲۵- شیخ ابن غلبون اللیبى در رد قصیده صنعانى که در آن ابن عبدالوهاب را مدح کرده، به همان وزن قصیده‏اى سروده که تعداد ابیات آن ۴۰ بیت است که مطلع آن این است:
سلام على اهل الاصابه والرشد ولیس على نجد و من حل فى نجد ۲۶- سید مصطفى مصرى بولاقى نیز در رد قصیده صنعانى، قصیده‏اى سروده که مجموع ابیات آن ۱۲۶ بیت است و قصیده مزبور با بیت زیر آغاز مى‏گردد:
بحمد ولى الحمد لا الذم استبدى وبالحق لا بالخلق للحق استهدى
۲۷- سید طباطبائى بصرى نیز در رد قصیده صنعانى، قصیده‏اى گفته که صاحب کتاب «سعاده‏الدارین‏» ابیاتى را در کتاب خود آورده است. و همین قصیده‏ها سبب شد که صنعانى از عقیده خود برگشت و در رد قصیده خود قصیده دیگرى سرود و گفت: «رجعت عن القول الذى قلت فى النجدى…» .
۲۸- کتاب «سعاده‏الدارین فى الرد على الفریقین الوهابیه: و مقلده الظاهریه‏» تالیف: علامه شیخ ابراهیم سمنودى منصورى، در دو جلد چاپ شده است.
۲۹- زینى دحلان مفتى مکه (متوفى ۱۳۰۴) در رساله‏اى موسوم به «الدرر السنیه فى الرد على‏الوهابیه‏» عقاید وهابیان را رد کرده است.
البته سید احمد زینى دحلان مفتى مکه علاوه بر رساله «الدرر السنیه‏» فصلى را هم در کتاب معروف «الفتوحات‏الاسلامیه‏» زیر عنوان «فتنه‏الوهابیه‏» به همین موضوع اختصاص داده و در آن به شیخ محمد و عقاید او سخت تاخته است. وى در همین کتاب، قسمتى از سخنان محمد بن سلیمان کردى را نیز که در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب و خطاب به وى مى‏باشد، ذکر کرده است (۱) .
۳۰- «شواهد الحق فى التوسل بسیدالخلق‏» تالیف: شیخ یوسف نبهانى که این کتاب، هم در رد ابن تیمیه و هم در رد محمد بن عبدالوهاب است.
۳۱- «الفجر الصادق فى الرد على منکرى التوسل و الکرامات و الخوارق‏» تالیف: علامه عراق جمیل افندى صدقى زهارى.
۳۲- «اظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبى والولى الصدوق‏» تالیف: شیخ مشرقى مالکى جرائرى.
۳۳- مرحوم علامه مفتى فاس شیخ مهدى وازتانى رساله‏اى در جواز توسل نوشته که در آن محمد بن عبدالوهاب را رد کرده است.
۳۴- «غوث العباد ببیان الرشاد» تالیف: شیخ مصطفى حمامى مصرى.
۳۵- «جلال الحق فى کشف احوال اشرار الخلق‏» تالیف: شیخ ابراهیم حلمى قادرى اسکندرى.
۳۶- «البراهین الساطعه‏» تالیف: علامه شیخ سلامه غرامى (متوفى ۱۳۷۹) .
۳۷- «النقول الشرعیه فى الرد على الوهابیه‏» شیخ حسن شطى حنبلى دمشقى.
۳۸- رساله‏اى نیز در تایید مذهب صوفیه و رد معترضین آنها.
۳۹- رساله‏اى در حکم توسل به انبیاء و اولیاء نوشته شیخ محمد حسنین مخلوف.
۴۰- «المقالات الوافیه فى الرد على الوهابیه، تالیف: شیخ حسن خزبک.
۴۱- «الاقوال المرضیه فى الرد على الوهابیه‏» تالیف شیخ عطا الکسم دمشقى از فقهاى حنفى.
۴۲- علامه شیخ عبدالعزیز قرشى علجى مالکى احسائى در رد ابن عبدالوهاب قصیده‏اى گفته که ۹۵ بیت است و مطلع آن این است:
الا ایها الشیخ الذى بالهدى رمى سترجع بالتوفیق حظا و مغنما
و من یک سماه‏النفیس لربه سعى النصر فى مسعاه ایان یمما (۲)
گذشته از اینها، کتابهاى دیگرى در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب تالیف یافته که یک یک عقاید او را مطرح و با دلیل رد کرده‏اند از جمله :
۴۳- کتاب «الاصول الاربعه فى تردید الوهابیه‏» تالیف: خواجه محمد حسن جان صاحب سرهندى مجددى (به زبان فارسى) خواجه در این کتاب به نقل ازکتابها و رساله‏هاى طرفداران وهابیت در هند و برخى از رساله‏هاى دیگر، گوید که: عقاید وهابیان متجاوز از ۲۵۰ مورد است و قسمتى از آنها را ذکر کرده است (۳) . سپس در مقام رد آنها بر آمده است.
۴۴- «تطهیر الفؤاد من دنس الاعتقاد» تالیف: شیخ محمد نجیب مطیعى حنفى از بزرگان علماى ازهر.
۴۵- کتاب «ضیاءالصدور لمنکرالتوسل باهل القبور» تالیف: ظاهرشاه میان سیان بن عبدالعظیم سیان مدینى.
۴۶- «المنعه الوهبیه فى الرد على الوهابیه‏» تالیف: داود بن سلیمان بغدادى نقشبندى.
۴۷- «اشدالجهاد فى ابطال دعوى الاجتهاد» تالیف: شیخ داود موسوى بغدادى که همراه با کتاب منحه‏الوهبیه به چاپ رسیده است.
۴۸- «کشف النور عن اصحاب القبور» تالیف: عبدالغنى افندى نابلسى.
۴۹- «سیف الابرار على الفجار» تالیف: محمد عبدالرحمن حنفى (به زبان فارسى) .
۵۰- «سیف الجبار المسلول على الاعداء الابرار» تالیف: شاه فضل رسول قادرى (به عربى و فارسى) .
۵۱- «مدارج السنیه فى رد على الوهابیه‏» به کوشش عامر قادرى، معلم دارالعلوم کراچى.
۵۲- «کشف النقاب عن عقاید ابن عبدالوهاب‏» تالیف: سید علینقى هندى.
۵۳- «ازهاق الباطل فى ردالفرقه‏الوهابیه‏» تالیف: امام الحرمین محمد بن داود همدانى.
۵۴- «اللمعات الفریده فى المسائل المفیده‏» تالیف: سید ابراهیم رفاعى.
۵۵- رساله «الاوراق البغدادیه فى الحوادث النجدیه‏» تالیف: سید ابراهیم راوى رفاعى.
۵۶- «صالح الاخوان فى الرد على من قال على المسلمین بالشرک والکفران‏» نوشته: داود بن سلیمان بغدادى.
۵۷- «علماء المسلمین و الوهابیون‏» تالیف: حسین حلمى بن سعید استانبولى.
۵۸- «فصل الخطاب فى الرد على محمد بن عبدالوهاب‏» تالیف: شیخ سلیمان، برادر محمد بن عبدالوهاب (۴) .
۵۹- «فصل الخطاب فى رد ضلالات ابن عبدالوهاب‏» تالیف: احمد بن على بصرى مشهور به قبانى (۵) .
۶۰- «الوهابیه فى نظر علماء المسلمین‏» تالیف: احسان عبداللطیف بکرى.
۶۱- «البراده من الاختلاق فى الرد على اهل الشقاق و النفاق فى الرد على الفرقه الوهابیه الضاله‏» شیخ على زین‏العابدین سودانى.
۶۲- «التوسل‏» تالیف: شیخ علامه مفتى محمد عبدالقیوم قادرى هزاروى.
۶۳- «الدوله‏المکیه بالماده الغیبه‏» تالیف: احمد رضا، خان صاحب قادرى.
۶۴- «البصائر لمنکرى التوسل باهل المقابر» تالیف: شیخ حمدالله داجوى هندى.
در این موقع علماء شیعه نیز در نقد آراء ابن عبدالوهاب دوشادوش علماء اهل سنت تلاشهاى فراوانى نموده و کتابهاى ارزشمندى نوشته‏اند از جمله:
۶۵- «الآیات البینات فى قمع البدع و الضلالات‏» تالیف: شیخ محمد حسین کاشف‏الغطاء بن حسین (متوفى ۱۳۷۳) .
۶۶- «منهج‏الرشاد» تالیف: شیخ جعفر کاشف‏الغطاء (متوفى ۱۲۲۸) و اولین کتابى است که از طرف علماء شیعه بر رد عقاید محمد بن عبدالوهاب نوشته شده (۶) نویسنده محقق این کتاب را در پاسخ به مساله‏اى که یکى از امراء آل سعود به نام «عبدالعزیز بن سعود» براى او فرستاده بود، نوشت و در آن رساله قسمت عمده عقاید محمد بن عبدالوهاب جمع‏آورى شده بود.
۶۷- «الآیات الجلیه فى رد شبهات الوهابیه‏» تالیف: شیخ مرتضى کاشف‏الغطاء (متوفى ۱۳۴۹ه) .
۶۸- «البراهین الجلیه فى دفع شبهات الوهابیه‏» تالیف: سید محمد حسن قزوینى (متوفى ۱۳۸۰ه) چاپ نجف، مطبوعات النجاح، ۱۳۴۶ه. این کتاب تحت عناوین زیر به فارسى برگردانده شده است:
۱- فرقه وهابى و پاسخ به شبهات آنها، ترجمه على دوانى، چاپ وزارت ارشاد اسلامى.
۲- نقدى بر اندیشه وهابیها، ترجمه حسن طارمى، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
۶۹- «ازاحه‏الوسوسه عن تقبیل الاعتاب المقدسه‏» تالیف: شیخ عبدالله بن محمد حسن مامقانى (متوفى ۱۳۵۱ه) در نجف به ضمیمه کتاب «مخزن‏المعانى‏» چاپ شده است.
۷۰- «دعوى الهدى الى الورع فى الافعال والفتوى‏» تالیف: شیخ محمد جواد بلاغى (متوفى ۱۳۵۲ه) طبع نجف، ۱۳۴۴ و نیز «انوارالهدى‏» چاپ نجف در سال ۱۳۴۰ه از همین مؤلف.
۷۱- «الرد على الوهابیه‏» تالیف: شیخ محمد على غروى اردوبادى، که در سال ۱۳۴۵ه چاپ شده است.
۷۲- «الرد على الوهابیه‏» تالیف: سید حسن صدر کاظمى (متوفى ۱۳۵۴ه) طبع بغداد ۱۳۴۴ه.
۷۳- «کشف الارتیاب فى اتباع محمد بن عبدالوهاب‏» تالیف: علامه سید محسن امین شامى (متوفى ۱۳۷۳ه) این کتاب گرانقدر که مکرر چاپ شده است، از جامعیت‏خاصى برخوردار است که هم تاریخچه و هم عقاید و افکار آنها را به صورت بسیار گسترده و مشروح مطرح کرده و مورد نقد و بررسى علمى قرار داده است. و در سال ۱۹۶۲م توسط فرزند فاضل مؤلف تجدید چاپ و فصلهاى تازه و پاورقیهاى مفیدى بر آن افزوده شده است. این کتاب به وسیله سید ابراهیم سید علوى و تهرانى و سید حسن افتخارزاده به‏طور جداگانه ترجمه و تلخیص شده است.
۷۴- «هذه هى الوهابیه‏» تالیف: شیخ محمد جواد مغنیه (متوفى ۱۴۰۰ه) در این کتاب وهابیگرى آن‏طور که در کتابهاى آنهاست، مورد بحث قرار گرفته است و تناقض و اختلال سخنان و افکار آنان را خاطرنشان ساخته است و این کتاب توسط: سید ابراهیم سید علوى به نام «این است آئین وهابیت‏» به فارسى ترجمه شده و به وسیله انتشارات غدیر تهران چاپ شده.
۷۵- «الدعوه‏الاسلامیه‏» تالیف: محمد خنیزى نجفى، این کتاب در رد کتاب «الصراع بین الوثنیه والاسلام‏» به تالیف: عبدالله قصیقى نویسنده وهابى مصرى است که وى آن را در رد «کشف الارتیاب‏» نوشته است و تاکنون چند مجلد آن چاپ شده است.
۷۶- «التبرک‏» تالیف: شیخ على احمدى میانجى، چاپ مؤسسه البعثه، تهران. این کتاب محور و موضوع اصلى خود را پیرامون تبرک جستن صحابه و تابعین به آثار پیامبر صلى الله علیه وآله و صالحان اختصاص داده است و در این نوشته ثابت‏شده است که تبرک جستن به آثار رسول خدا صلى الله علیه وآله به خلاف ادعاى وهابیان نه تنها شرک نیست، بلکه نشانه ایمان و یقین نیز هست.
۷۷- «المواسم والمراسم‏» تالیف: سید جعفر مرتضى عاملى که در تهران چاپ شده و درباره مشروعیت اقامه مراسم جشن در اعیاد و سوگوارى و حزن در ماتم.
۷۸- «صفحه عن آل سعودالوهابیین و آراء علماء السنه فى الوهابیه‏» به قلم: سید مرتضى رضوى.
۷۹- «وهابیان‏» نوشته على اصغر فقیهى، از انتشارات صبا، تهران. بررسى و تحقیق‏گونه‏اى درباره عقاید و تاریخ فرقه وهابیت است که تاکنون سه مرتبه چاپ شده است.
۸۰- «آئین وهابیت «تالیف: شیخ جعفر سبحانى، این کتاب مکرر چاپ شده است.
مؤلف کتاب غیر از «آئین وهابیت‏» کتابهاى دیگرى نیز در رد وهابیت نوشته که از جمله «مع‏الوهابیین فى خططهم و عقائدهم‏» ، «الوهابیه فى المیزان‏» و «اخیرالردود لآخرها» در رد وهابیت نوشته است.
غیر از اینها، کتابها و رساله‏هاى دیگرى نیز توسط علماى شیعه و سنى در رد وهابیت نوشته شده است که ذکر این تعداد در اینجا کافى است. ولى ناگفته پیداست وهابیان متعصب غالبا حاضر نیستند حتى یک صفحه از این کتابها را مطالعه کنند، اعم از آنچه از سوى علماى اهل سنت نوشته شده باشد یا علماى شیعه. آنها نه تنها این کتابها را کتب ضلال مى‏پندارند، بلکه مطالعه بسیارى از آثار اسلامى، حتى کتب فقهى که از سوى علماى اهل سنت نوشته شده، راموجب کفر مى‏شمارند زیرا آنها همه مردم را جز خودشان کافر و مشرک خیال مى‏کنند و طبعا آثار آنها را آثار ضلال و گمراهى مى‏پندارند.

پي نوشت :

۱) الفتوحات الاسلامیه ج‏۲، ص ۲۶۰.
۲) التوسل بالنبى، از صفحه ۲۴۹ تا ۲۵۴.
۳) الاصول الاربعه، ص ۶.
۴) ایضاح المکنون، ج‏۲، ص ۱۹۰.
۵) الذریعه: ج‏۲۳، ص ۱۸۶- آقاى فقیهى اشتباها نسبت این کتاب را به شیخ محمد حسین کاشف‏الغطاء داده (وهابیان، ص ۱۹۵) .
۶) مدرک قبل.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی سبطین
/س