انسان، موجودي است که در ميان تضادها رشد مي کند و استعدادهاي خود را شکوفا مي سازد و به کمال مي رسد. اگر تضاد و کشمکش در زندگي آدميان رخ ندهد و آدمي با آن درگير نشود، از تحرک و تلاش باز مي ماند. از اين رو، خدا انسان را عقل و هواي نفس آفريده است تا از طريق حاکم کردن عقل، هواي نفس را در اختيار خود گيرد و با آن به مبارزه برخيزد.
فلسفه خلقت شيطان و مهلت دادن خدا براي کمال انسان است. براي همين، خداي سبحان، اولاً به انسان عقل داد و ثانياً به او قدرت انتخاب بخشيد تا با شناخت حق و باطل و غير آنها و شناخت شيطان به عنوان مظهر باطل و ايستادگي در برابر او و شناخت غوايت و ضلالت در برابر رشد و هدايت، دست به انتخاب زده و از ميان آن دو، يکي را برگزيند و از اين طريق، سرنوشت خود را رقم زند و براي اين خداي سبحان از اين جهت انسان را تجهيز کند، از درون به او عقل عنايت کرد و از بيرون، وحي را از طريق پيامبران در اختيار او قرار داده است و آدمي بايد با استفاده آن، اولاً به شناخت دست يابد و ثانياً دشمن خود را بشناسد و ثالثاً راه صحيح را انتخاب کند.
آدمي همان طوري که راه کمال را به تدريج طي مي کند راه ضلالت و گمراهي و راه سقوط و انحراف را نيز به تدريج طي مي کند. از اين رو، قرآن کريم، مؤمنان را به خطر انحراف تدريجي و گام به گام توجه داده است و از آنها خواسته است از گام هاي شيطان پيروي نکنند: « يا ايها الذين امنوا لاتتبعوا خطوات الشيطان فانه يامر بالفحشاء و المنکر و لولا فضل الله عليکم و رحمته مازکي عنکم من احد ابدا و لکن الله يزکي من يشاء والله سميع عليم» ؛(1) اي کساني که ايمان آورده ايد، از گام هاي شيطان پيروي نکنيد هر کس پيرو شيطان شود، گمراهش مي سازد و وي را به فحشا و منکر فرمان دهد و اگر فضل و رحمت الهي بر شما نبود، هرگز احدي از شما پاک نمي شد؛ ولي خداوند هر که را بخواهد، ترک مي کند و خدا شنوا و داناست.
قرآن کريم، بارها مؤمنان را از پيروي گام هاي شيطان در مسائل فردي و اجتماعي باز داشته است؛ زيرا شيطان، دشمن آشکار انسان است و کار دشمن، آسيب رساني است و براي اهداف شوم خود، از راه هاي گوناگون بهره مي گيرد. البته شيطان به معناي وسيع کلمه، به هر موجود موذي و تبهکار و ويرانگر اطلاق مي شود. برخي از راه هاي شيطان عبارت است از:

1. تفرقه و اختلاف
 

تفرقه و اختلاف، از گام هاي شيطان براي تخريب جامعه اسلامي است.

2. فحشا و منکرات
 

يکي از گام هاي شيطان، دعوت به فحشا و منکرات است.
هر انسان با ايمان و پاکدامن را نمي توان به فساد کشاند؛ بلکه شيطان، گام به گام، او را به انحراف و فساد مي کشاند. براي مثال، گام اول را از راه معاشرت و دوستي با آلودگان برمي دارد و گام دوم را با شرکت در مجالس آنها و گام سوم را از تفکر در گناه و گام چهارم را با ارتکاب موارد مشکوک و متشابه و گام پنجم را با انجام گناهان صغيره و در نهايت، او را به دام گناهان کبيره مي اندازد.
انحرافات و تبهکاري به تدريج در انسان نفوذ مي کند. براي مثال، انساني که گرفتار اعتياد مي شود، در مرحله اول، ممکن است به صورت تماشاچي در محلي که در آن از مواد مخدر استفاده مي شود. در گام هاي بعد به صورت تفريحي و تفنني به مصرف آن دست مي زند و به بهانه اين که رفع خستگي کند يا به درمان بيماري بپردازد. در گام سوم، با مصرف اندک و به قصد صرف نظر کردن از آن در آينده، خود را به آن آلوده مي کند و در نهايت، گرفتار ديو اعتياد شده و زندگي خود را تباه مي سازد.

3. حرامخواري و دروغ و افترا
 

از راه هاي نفوذ شيطان، حرامخواري و دروغ است که مي توان آن را بزرگ راه شيطنت ناميد؛ چون از اين راه، بندگان شکم و اهل دنيا را مي فريبد. قرآن مي فرمايد:
«يا ايها الناس کلوا مما في الارض حلالاً طيباً و لاتتبعوا خطوات الشيطان انه لکم عدو مبين»؛(2) اي مردم از خوردني هاي حلال و پاکيزه زمين استفاده کنيد و از گام هاي شيطان پيروي نکنيد؛ زيرا او دشمن آشکار شماست.
گام هاي شيطان که در اين آيه مطرح است، گاه در واداشتن انسان به ترک حلال و ارتکاب حرام است، مانند اين که انسان را به دست کشيدن از حلال و خوردن چيز حرام و خبيث وا مي دارد و گاه در وادار کردن انسان به تشريع و بدعت است، به اين گونه که انسان را وادار مي کند تا قانوني وضع کند که برخي حرام هاي الهي را حلال يا برخي حلال هاي خدا را حرام کند.

4. زبان و کشمکش هاي زباني
 

زبان، يکي از بزرگ ترين نعمت هاي خداست؛ اما به لحاظ اين که با آن، گناهان زيادي انجام مي گيرد، از راه هاي نفوذ شيطان است. قرآن آورده است: «انما يأمرکم بالسوء و الفحشاء وان تقولوا علي الله ما لا تعلمون»؛(3)
شيطان، شما را به بدي و فحشا فرمان مي دهد و فرمان مي دهد که بر خدا چيزي را که نمي دانيد، بگوييد.
يعني شيطان گام به گام،انسان را به مسائلي چون غيبت، تهمت، سخنان تفرقه انگيز و ناسزاگويي و مانند آن وا مي دارد؛ زيرا او در کمين نشسته است تا با استفاده از زبان، به اهداف خود از جمله ايجاد شکاف و اختلاف، دست يابد.
به هر روي، راه شيطان، پر خطر و زيان بار است و رونده آن، همانند کسي است که عمداً در لبه پرتگاه قرار مي گيرد. هر کسي با اندکي توجه و گشودن چشمان خود، در مي يابد که شيطان با ايجاد اختلاف، القاي شبهات و وسوسه به گناهان، انسان را به طرف پرتگاه جهنم و دره نابودي ارزش ها مي کشاند.

پي نوشت ها :
 

1. سوره نور، آيه 21.
2. سوره بقره، آيه 168.
3. سوره بقره، آيه 691.
 

منبع: نشريه پاسدار اسلام، شماره 341.