نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي فصلت
سوره با سخني درباره ي قرآن آغاز مي شود، که آياتش با شيوايي رسايي، به روشني بيان شده است، اين شيوايي، براي داناياني که قرآن، آنان را به فرجامي نيک بشارت داده، سودمند مي باشد. همچنين قرآن، کساني را بيم مي دهد که به آيات اين کتاب گوش فرا نمي دهند. (آيات 1-4)
سرآغاز سوره، اين محورها را، که در پي مي آيند، خلاصه مي کند:
محور اوّل: انکار، رويگرداني و گردنکشي، که بيشتر مردم بدان گرفتارند، چندان که پنداشتند دلهايشان محجوب و مهجور است و هرگز هدايت نگردد. سياقِ آيات، عوامل به وجود آورنده ي اين حالت انحرافي را بيان مي کند و براي درمان آن نسخه اي مي پيچد.
قرآن ميان اين حالت، که در گمراهي ريشه دوانده و آنچه که مؤمنان بايد به انجام رسانند، سنجشي برقرار مي کند. اين مؤمنان، استقامت ورزيدند و بدون سستي و خستگي خداي را سپاس گزارده، تسبيح کردند، بنابراين فرشتگان بر آنان فرود آمدند.
بسا که اين سنجش، برجسته ترين ويژگي اين سوره باشد؛ در (آيه 5) گفتار منکران را مي خوانيم که گفتند: (… در گوشهاي ما سنگيني است و ميان ما و تو پرده اي است، پس تو کارِ خود انجام ده، ما نيز کار خود) و با اين گفتار خويش در پي آن بودند که با خودپسندي و غرور، رسالت الهي را به چالش کشند. امّا در (آيه 6) سخن پروردگار آمده است که: (پس مستقيماً به سوي او بشتابيد و از او آمرزش بخواهيد). خداوند، اين آيه را فرود آورده تا مؤمنان، خودپسندي و غرور منکران را به گونه اي به چالش کشند که بر پافشاري آنان، ستيزه جوييشان را درهم شکنند.
در (آيه 25) مي خوانيم: (و براي آنان دمسازاني گذاشتيم و آنچه در دسترس ايشان و آنچه در پي آنان بود، در نظرشان زيبا جلوه دادند و فرمان عذاب براي آنها واجب آمد…) قرآن در اين آيه، ميزان سيه روزي منکران را يادآور شده، چندان که فرمان عذاب، دامنگير آنان شد. در (آيه ي 30) مي خوانيم: (در حقيقت کساني که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ايستادگي کردند، فرشتگان بر آنها فرود مي آيند). در آيه ي نخست، سخن از دمسازاني بود، بدکردار و در آيه ي دوم از دوستاني مهربان سخن مي رود.
در آخرين سنجش، سياق (آيه 38)، از يک سو گردنکشي منکران را بيان مي دارد و از سوي ديگر روشن مي سازد آنان که در پيشگاه پروردگارند از نيايش او خسته نمي شوند.
براي درمان حالت رويگرداني از ياد خدا و انکار آيات او، که خداوند در (آيات 9-12) بدان اشاره کرد، پروردگار، منکران و رويگردانان را به آذرخشي بيم مي دهد که در دنيا آنان را همچون قوم عاد و ثمود، در بر مي گيرد (آيات 13-18) همچنين، آنان را از عذاب سوزان آخرت بيم مي دهد، در آن روز که اعضاي بدنشان بر ضدّشان گواهي دهند. (آيات 19-22)
سياق آيات به برخي از عوامل رويگرداني، اشاره مي کند، عواملي مانند: گمان بد به خدا، دمسازاني نابکار و انداختن سخنان بيهوده و لغو در قرآن (گمراه سازي). قرآن پي در پي منکران را از عذاب شديدي که در انتظار آنهاست، برحذر مي دارد، چندان که منکران به هنگام عذاب در پي جنيان و انسانهايي مي گردند که گمراهشان ساخته اند، تا آنها را لگدمال کنند. (آيات 23-29)
قرآن به کساني که خداي را ياد مي کنند و بر آن استقامت مي ورزند، بشارت مي دهد که راستي و پيروزي در دنيا و بهشت و خشنودي خدا در آخرت، بهره ي آنان است. (آيه 30)
محور دوم: محور دوم، يادکرد آيات خداوند در جهان درون و برون است، زيرا خداوند در اين محور، روشن مي سازد که هستي را در روزها يا مراحلي آفريده است، (آيات 9-12) سپس بيان مي دارد خورشيد و ماه از نشانه هاي اويند که نبايد در برابرشان کرنش کرد، بلکه بايد با کرنش و نيايش به آفريدگار آنها روي آورد، که زنده ساختن زمين، پس از مرگِ آن، از نشانه هاي اوست و هموست که مردگان را زنده مي سازد. (آيات 37-39) بر بنيان اين محور، دانستن هنگام رستاخيز، تنها منحصر به پروردگار است و اوست که مي داند ميوه ها از غلافهايشان چه بيرون مي آورند. (آيه 47) پروردگار به گوشه اي از حالات رواني انسان مي پردازد، از جمله اينکه او از دعاي خير خسته نمي شود، ليک اگر آسيبي به او رسد مأيوس و نوميد مي گردد، انسان هنگامي که نعمتي دريافت مي دارد، از شادي، توازن خود را از دست مي دهد و اگر آسيبي به او رسد دست به دعاي فراوان برمي دارد. (آيات 49-51)
قرآن بر اساس روش زيبايي که در ديگر سوره ها دارد، آياتي را مي آورد که برحق، گواهند، سپس آنها را به بيمهايي پيوند مي زند که در صورت رويگرداني، دامنگير آدمي مي شود، چه، بيان آيات، سودي به انسان منکر نمي بخشد، از اين رو ناگزير بايد زمين را پيش از پاشيدن بذر، آماده کرد. همچنين آيات سوره ي فصلت ميان دو موضوع در نوسان هستند، يکي بيم دادن به کساني که از آيات پروردگار رويگردان هستند و ديگري بيان آيات پروردگار در عالم درون و برون. براي نمونه پس از (آيه ي 39) که توجه انسان را به فسردگي زمين، پيش از بارش باران از سوي پروردگار جلب مي کند که چگونه زمين به جنبش درمي آيد و سرسبز مي گردد و پيش از (آيه ي 47) که علم پروردگار به زمان فرارسيدن رستاخيز را روشن مي سازد و اينکه او از ميوه هايي که از غلاف بيرون مي آيند، آگاه است، با (با آيات 40-46) روبه رو مي گرديم که به منکران آيات پروردگار بيم مي دهد، که آنان از چشم پروردگار پوشيده نيستند و کساني که به قرآن کفر ورزيدند، رستگار نگردند، چه، قرآن کتابي است ارجمند که باطل از پيش رو و از پشت سرش به سراغ آن نمي آيد. اين آيات، سپس برخي بهانه هاي منکراني را برمي شمرد که پيش و پس از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) بوده اند.
سخنان کوبنده و لحن شديد، از ويژگيهاي اين سوره است، به ويژه به آن هنگام که از رويگرداني و انکار آيات پروردگار سخن مي گويد. همچنين از ديگر ويژگيهاي اين سوره، جدايي شديدي است که ميان دو سوي کشمکش مي افکند؛ کساني که بر انکار پافشاري مي ورزند و آنان که بر راه راست، پايدارند.
منبع مقاله :
مدرسي، سيد محمدتقي؛ (1386)، سوره هاي قرآن: درونمايه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمي صابري، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي، چاپ اول.