«کلیسا» از واژه یونانی «Ecclesia» و به معنای «انجمن شهروندان» است و در عهد جدید، در اصل، به معنای «جمهور مؤمنان به مسیح» به کار رفته است که معادل کلمه‌ی «امت» در اسلام است. این کلمه بعدها برای اشاره به «محل اجتماع مؤمنان»، نیز به کار رفت که معادل کلمه‌ی «مسجد» در اسلام است. در بحث‌های الهیاتی منظور از کلیسا، همان جماعت مؤمنان مسیحی یا به عبارتی «امت مسیحی» است؛ (1) بنابراین اگر گفته شود فرقه‌ای خاص خارج از کلیسا هستند به این معناست که آنها بیرون از امت مسیحی بوده و عنوان مسیحی بر آنها صدق نمی‌کند.
کلیسا (به معنای محل اجتماع) از ابتدا دارای ساختمان، مقامات و سازمان امروزی نبود مسیحیان اولیه، مکان خاصی برای تجمع نداشتند و در محل‌هایی مانند خانه‌های مسیحیان، معبد بزرگ اورشلیم، تالار عمومی مدارس و یا کنیسه‌ها -البته تا زمانی که اجازه ورود به آنها را داشتند- تجمع می‌کردند. آنان در این تجمع‌ها دعا می‌خواندند، مزامیر داوود تلاوت می‌کردند و سخنان و کارهای عیسی (علیه السلام) را برای یکدیگر بازگو می‌کردند. این جلسات در روز یکشنبه منعقد می‌گردید؛ زیرا مسیحیان معتقد بودند مسیح در روز یکشنبه از میان مردگان برخاسته بود. (2) جلسات در دو نوبت صبح و شامگاهان برگزار می‌شد. جلسه صبح شامل موعظه، قرائت کلام مقدس، دعاها و سرودها بود و جلسه‌ی شامگاهی از «ضیافت محبت» (3) و «عشای ربانی» (4) تشکیل می‌شد. (5)
در این دوره، اجتماع مسیحیان هنوز وابسته به سنت‌های یهودی بود و از آنجا که در رأس هر جماعت یهودی بزرگانی قرار داشتند، احتمالاً اجتماع مسیحی در اورشلیم نیز برای خود بزرگانی داشت؛ (6) اما به علت وعده‌ی عیسی (علیه السلام) برای بازگشت قریب‌الوقوع، (7) مسیحیان در انتظار بازگشت خودِ مسیح و برقراری سلطنت الهی او بودند و این امر وجود تشکیلات کلیسایی را غیرضروری می‌ساخت. (8)
اما به تدریج که از شور و انتظار برای بازگشت قریب‌الوقوع مسیح کاسته شد، نیاز به ایجاد نظم و انتظام در این اجتماع نوپا بیشتر احساس می‌شد. در اواخر قرن اول، جوامع مسیحی در هر جا که بودند برای تنظیم امور خود شورایی از متقدمان تشکیل دادند. مشایخ و بزرگان کلیساهای محلی، افرادی را برای توزیع صدقات در بین نیازمندان تعیین می‌کردند. این رسم به تدریج عمومی شد و هر اجتماعی گروه کارگزاران کلیسایی خود را داشت.
بدین‌ترتیب، سازمانی که از صاحب‌منصبان کلیسایی که وظیفه‌اش اداره کلیسای محلی و آموزش مردم بود، پدیدار گشت. (9)
در کلیساهای اولیه، دو و یا احتمالاً سه مقام وجود داشت:

1. شبان، کشیش و اسقف:

این سه نام برای اشاره به یک مقام هستند. (10) که سرپرستی و اداره کلیسا را بر عهده داشت.

2. شمّاس:

به معنای خادم. (11) کار شماس کمک به محتاجان و نیازمندان و رفع نیازهای مادی مؤمنان بود؛ در مقابلِ کشیش که نیازهای معنوی مؤمنان را رفع می‌کرد.

3. زنان شمّاس یا خادمه:

اینان به رفع حوایج زنان سالمند، مریض و نیازمند می‌پرداختند.
تا اواخر قرن اول، نحوه‌ی سازماندهی و مقامات کلیسایی در همه کلیساها به یک شکل نبود. حدود سال 110 میلادی در انطاکیه، نظامی متشکل از سه مقام به وجود آمد که در کلیساهای سراسر امپراتوری معمول گشت: اسقف، پرسبیتر، شمّاس. (12)

پی‌نوشت‌ها:

1. توماس میشل: کلام مسیحی؛ ص 91.
2. متی، 1:28.
3. این مراسم را «ضیافت محبت» نیز نامیده‌اند. معمولاً در مراسم عصر گاهی، غذایی به رایگان، بین تمامی حضار تقسیم می‌شد. این عمل را پیروی از این دستور عیسی می‌دانستند که «وقتی که چاشت یا شام دهی، دوستان یا برادران یا خویشان یا همسایگان دولتمند خود را دعوت مکن، مبادا ایشان نیز تو را بخوانند و تو را عوض داده شود؛ بلکه چون ضیافت کنی فقیران و لنگان و شلّاق و کوران را دعوت کن که خجسته خواهی بود؛ زیرا ندارند که تو را عوض دهند و در قیامت عادلان به تو جزا عطا خواهد شد» (لوقا، 14: 12-14)
4. ر. ک به: عشای ربانی، سؤال «هفت آیین مقدس کدام‌اند؟» از فصل پنجم.
5. ارل کرنز؛ سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ؛ ص 60.
6. هانس کونگ؛ تاریخ کلیسای کاتولیک؛ ص 55.
7. «آن‌گاه عیسی (ع) به شاگردان خود گفت: … زیرا که پسر انسان خواهد آمد در جلال پدر خویش به اتفاق ملائکه خود و در آن وقت، هر کسی را موافق اعمالش جزا خواهد داد. هر آینه به شما می‌گویم که بعضی در اینجا حاضرند که تا پسر انسان را نبینند که در ملکوت خود می‌آید، ذائقه موت را نخواهند چشید» (متی، 16: 24-28).
8. جلال‌الدین آشتیانی؛ تحقیقی در دین مسیح؛ ص232.
9. جُوان اُگریدی؛ مسیحیت و بدعت‌ها؛ ص 196.
10. هنری تیسن؛ الاهیات مسیحی؛ ص 305.
11. همان، ص 306.
12. هانس کونگ؛ تاریخ کلیسای کاتولیک؛ ص 67.

منبع مقاله :
حقانی فضل، محمد، (1393)، تاریخ مسیحیت از دین عیسی (ع) تا دین روم (جلد اول)، تهران: کانون اندیشه جوان، چاپ اول