چه دلیلی بر پیروی «ابن قتیبه» از مکتب خلفا وجود دارد؟ شاید «ابن قتیبه» گرایش پنهان شیعی داشته و «تهدید عمر مبنی بر به آتش کشاندن خانه حضرت زهرا (علیها السلام)» را به قصد طرفداری از مظلومیت حضرت علی (علیه السلام) و حضرت زهرا علیها السلام، در کتاب خود به ثبت رسانده است؟

پاسخ:

در تحلیل اندیشه های مذهبی «ابن قتیبه» توجه به نکات ذیل بسیار راهگشا می باشد
 

نکته یکم

حنبلیان او را ستوده اند. (1)
 

نکته دوم

وی شاگرد «ابن راهویه» و سخت تحت تأثیر عقاید او بود(2)
 

نکته سوم

درباره «ابن راهویه، متوفای ۲۳۸ هـ» می خوانیم:
در بغداد، در اجتماع محدثانی نامداری مانند أحمد بن حنبل… ، شرکت می کرد. خطیب بغدادی او را از اقران (نزدیکان) احمد بن حنبل دانسته..(3)
وی همچون احمد بن حنبل، متمایل به معانی حدیث و پیرو شلف بود.(4)
 

نکته چهارم

«احمد بن حنبل، متوای ۲۴۱ه » پیشوای مکتب فکری «اهل حدیث» و پایه گذار «فقه حنبلی» در میان اهل سنت می باشد.
 

فرازهایی از عقاید «اهل حدیث» بدین شرح می باشد

1- عقیده صریح و بی پروا به تجسیم و تشبیه خداوند!
۲- تقدیرگرایی به مفهوم جبری آن
٣- فضیلت خلفای چهارگانه به ترتیب زمان به خلافت رسیدن آنها
۴- عدالت همه صحابه!
۵- وجوب اطاعت از سلطان جائر؟
 
وی در کتاب «السنه» به تبیین اصول عقاید «اهل حدیث» پرداخته است. او در واقع توانست در قرن سوم هجری، اصولی را به عنوان عقاید اهل سنت پی ریزی کرده و به ترویج آنها بپردازد.
 
از دقت و تأمل در نکات فوق می توان دریافت که «ابن قتیبه » به واسطه استادش «ابن راهویه»، به شدت تحت تأثیر عقاید «اهل حدیث» بوده است؛ به گونه ای که تعصب مذهبی او، غیر قابل انکار است.
 
«ذهبی، متوفای ۷۴۸ هـ» و «ابن حجر عقلانی، متوفای ۸۵۲ هـ » از قول «دار قطنی، متوفای ۳۸۵ هـ » درباره «ابن قتیبه» می نویسند:«کان ابن قتیبة یمیل إلى التشبیه، منحرف عن العترة»(5)؛ «ابن قتیبه» به تشبیه، گرایش داشت و از اهل بیت علیهم السلام منحرف بود.
 

لازم به یادآوری است که

الف – «ابن تیمیة حرانی، متوفای ۷۲۸ هـ» بار دیگر مکتب فکری «احمدبن حنبل» را در قرن هفتم و هشتم هجری احیا نمود. او همچنین با نگارش کتاب «منهاج السنه» روح انکار فضائل اهل بیت علیهم السلام را نیز پرورش داد.
ب- «محمدبن عبدالوهاب نجدی، متوفای ۱۲۰۶ هـ» با احیاء افکار «ابن تیمیه»، فرقه وهابیت (سلفیگری) را بنیان نهاد.
 
«ابن حجر عسقلانی، متوفای ۸۵۲ هـ » درباره «ابن قتیبه» می نویسد: «و الذی یظهر لی أن مراد السلفى بالمذهب النصب فإن فی ابن قتیبة انحراف عن أهل البیت علیهم السلام»(6). نظر من این است که منظور «سلفی، متوفای ۵۷۶ هـ» از [سخنش مبنی بر اینکه اختلاف «حاکم نیشابوری»(7) با«ابن قتیبه» در خصوص] مذهب بوده است؛ ناصبی بودن ام ابن قتیبه  می باشد؛ زیرا «ابن قتیبه» از اهل بیت علیهم السلام انحراف دارد [؛ ولی «حاکم نیشابوری» چنین انحرافی ندارد. ]  

در یک جمع بندی می توان گفت

روح ناصبی گری و انحراف «ابن قتیبه» از اهل بیت علیهم السلام مورد تأیید بزرگان اهل سنت و شخصیت های برجسته ای همچون «ذهبی» و «ابن حجر عقلانی» می باشد. پس با توجه به شناختی که از گرایش فکری «ابن قتیبه» به دست آوردیم، نمی توان باور کرد که او به قصد طرفداری از اهل بیت علی به ثبت سندی حاکی از «تهدید عمر به احراق» مبادرت ورزیده باشد.
 
پی‌نوشت‌ها:
۱- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۴، ص ۴۵۲؛ به نقل از: lecomte,Ibn Qutayba,216
2- همان؛ به نقل از: «اسحاق موسی حسینی» در کتاب «ابن قتیبه» صص ۲۵ – ۲۶ و ص ۳۲.
3 – دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۴۵۰
4- همان؛ به نقل از: «ابن عبد البر، متوفای ۴۶۳ » در کتاب «الإنتقاء»، ص ۱۰۸.
5- میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۵۰۳؛ لسان المیزان، ج ۳، صص ۳۵۷ – ۳۵۸.
6- لسان المیزان، ج ۳، ص ۳۵۹.
7 – نویسنده کتاب «المستدرک علی الصحیحین».
 
منبع: راهنمای یاوران فاطمیه (مجموعه پرسش و پاسخ های پژوهشی)، به اهتمام: علی لباف، چاپ سوم، مرکز فرهنگی انتشارات منیر، 1390ش، صص 105-102