بسیاری از مفسران در مقدمه تفسیر خود بر کارآیی و توانایی یک روش استدلال کرده و بر ضرورت به کارگیری آن در مرحله عمل تأکید کرده‌اند اما در هنگام یافتن غرض سوره از منطبق نمودن روش مزبور بر همه سوره‌ها عاجز مانده اند و در عمل طریق دیگری را پیش گرفته اند.
 
برای آنکه چالش های عملی در تعیین غرض سوره‌ها مشخص گردد و میزان کارآیی روش‌های نظری محک بخورد به بررسی تلاش های مفسران در یافتن غرض سوره شریفه «الملک» می پردازیم. علاوه بر آنکه با میزان کارآیی روش‌های موجود در تعیین غرض سوره‌ها آشنا می شویم به مهم‌ترین لغزشگاه های مفسران در این مسیر پی می بریم و صعوبت کشف مطلوب را از نزدیک لمس می نماییم.
 
مفسرانی که به تعیین اغراض سوره‌ها اهتمام داشته اند درباره غرض اصلی سوره «الملک» نظرات گوناگونی ابراز نموده اند و عناوینی همچون ربوبیت تامه الهی، مالکیت مطلق الهی، ایجاد حالت خشیت از خدا، غفلت زدایی و بیان تعالیم اسلامی را به عنوان غرض اصلی سوره مطرح کرده‌اند. همین اختلاف نظر نشانگر آن است که غرض سوره کاملا آشکار و واضح نبوده و فرایند کشف آن از پیچیدگی خاصی برخوردار بوده و نیازمند دقت و مهارت ویژه ای است؛ مثلا برخی مفسران اثر و نتیجه سوره را با «غرض» آن خلط کرده‌اند و آثار و خواص سوره را به عنوان غرض اصلی آن معرفی نموده اند و گفته اند هدف اصلی سوره‌هایجاد حالت خشیت از خدا و خضوع در برابر مقام ربوبیت است. برخی نیز از عناوین کلی و عمومی همچون «بیان تعالیم اسلامی» یا «غفلت زدایی» و یا «توحید به معنای عام» و یا حتی «اصول عقاید دینی» برای تبیین غرض اهداف و رسالت های کل قرآن شایسته تر است تا یک سوره خاص و به عبارت دیگر چنین عناوینی را برای هر سوره‌های می‌توان به عنوان هدف و غرض قلمداد کرد و در این صورت هیچ تفاوتی بین اغراض سوره‌ها نخواهد بود.
 
نه تنها در تعیین غرض سوره بلکه در روش دستیابی به آن نیز مفسران با مشکلات زیادی مواجه هستند و گاه چند مفسر از یک روش استفاده نموده اند اما به نتایج متفاوتی رسیده اند؛ مثلا اغلب مفسران برای یافتن غرض سوره «الملک» به سیاق آیات استناد نموده اند، اما هریک از زاویه بخصوصی بدان نگریسته اند به گونه‌ای که به نظر می رسد پیشداوری ها و پیش فرض های آن‌ها در تعیین غرض بیشتر نقش داشته است تا ظاهر آیات. همین امر تشخیص مدلول واقعی سیاق آیات را با مشکل مواجه می سازد.
 
نامشخص بودن میزان واقع نمایی روش‌ها برای برخی مفسران نیز مشکلاتی را پدید آورده است؛ مثلا برای تعیین غرض به مکی بودن سورة «الملک» یا فضائل آن استناد کرده‌اند در حالی که این ابزارها بیش از آنکه «تعیین کننده» غرض باشند، «محدودکننده» آن هستند و نمی‌توانند در فرایند تعیین غرض مورد استناد علمی قرار گیرند.
 
ضمن نشان دادن تلاش ها و لغزش های مفسران در تبیین موضوع اصلی سورة الملک، سعی می نماییم روش صحیح و علمی تعیین غرض سوره را نیز نشان دهیم و با استفاده از ابزارهای علمی به کشف و استخراج موضوع اصلی سوره اقدام نماییم.
 

گزارشی از تلاش های مفسران برای یافتن غرض «سوره ملک»

سورة شریفة «الملک» در ابتدای جزء بیست و نهم قرآن واقع شده و شصت و هفتمین سوره قرآن به شمار می‌رود. این سوره به اجماع مفسران مکی است و بعد از سوره «طور» و قبل از سوره «الحاقه» نازل شده است. از جهت ترتیب نزول هفتاد و هفتمین سوره قرآن محسوب می‌گردد. علامه طباطبایی بهترین دلیل بر مکی بودن این سوره را سیاق آیاتش میداند، زیرا تمامی آیات این سوره درباره مسائل اعتقادی بخصوص توحید و معاد است.
 
نام اصلی این سوره «الملک» است و گذشته از تواتر و اجتماعی که در کلیه قرآن‌ها بر آن وجود دارد در برخی از روایات نیز به همین نام خوانده شده است. از این رو باید گفت اسم منحصر به فرد این سوره «الملک» است و سایر اسم هایی که برای آن در روایات نقل شده در حکم صفات سوره است؛ مثلا بنا بر روایتی از ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم گیاه که در الدر المنثور نقل شده، این سوره «مجادله» نامیده شده است؛ زیرا از کسی که همراه آن باشد در قبر دفاع می‌کند. در روایات دیگر نیز آن را «المنجیة»، «الواقیة» و «المانعة» نامیده اند؛ زیرا قاری خود را از عذاب قبر نجات داده و هول و هراس قیامت را از او دور می‌کند. از این رو اگر قرار باشد با استناد و استمداد از «اسم سوره» نقبی به غرض و موضوع اصلی سوره بزنیم باید مفهوم «الملک» ما را به صفات الهی و مراتب توحیدی مندرج در سوره راهنمایی کند و از میان مراتب توحیدی، آن مرتبه و مقامی باید مد نظر باشد که التزام و اعتقاد به آن عقاب اخروی و خصوصا عذاب قبر را از انسان دور می‌کند.
 
در فضیلت و خواص سوره مبارکه «الملک» روایات متعددی در جوامع روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است که اکثر آن‌ها به تأثیر مثبت این سوره در ازدیاد ایمان و صفای قلبی خواننده و کاهش عذاب قبر او اشاره دارد؛ مثلا در روایتی که ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نقل می‌کند، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در فضیلت این سوره فرموده است:
 
من در کتاب خدا سوره‌های سراغ ندارم که سی آیه باشد و هرکس آن را در وقت خواب بخواند برای او سی حسنه نوشته شود و از او سی گناه پاک گردد و مقام او سی درجه افزایش یابد و خداوند فرشته ای را به سوی او فرستد که بال هایش را بر او بگستراند و از هر بلایی او را حفظ کند تا وقتی که بیدار شود مگر سوره‌های که از خواننده اش در قبر دفاع می‌کند و آن سوره تَبارَکَ الذِی بِیَدِهِ المُلکُ است.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص265-261، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵