چرا در آية 67 ، 78، 82 از سورة كهف كلمة «تستطيع» را به سه گونه بيان مي كند؟

جهت روشن شدن مطلب بايد به تجزيه و تركيب كلمة «تستطيع» بپردازيم.
كلمة «تستطيع» به لحاظ صرفي، فعل مضارع، مفرد مذكر مخاطب، از باب افتعال (ثلاثي مزيد فيه) مي باشد و ريشه آن «استطع ـ يستطع ـ استطاعة مي باشد. و در آيات ياد شده به معني مشاركت در صبر مي باشد، يعني حضرت خضر ـ عليه السّلام ـ به حضرت موسي ـ عليه السّلام ـ فرمودند كه شما نمي توانيد همراه من دوام بياوريد و صبر كنيد. امّا موقعيت اين كلمه به لحاظ تجزيه و تركيب در آيه « قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا » تستطيع در آيه 67 از سوره کهف فعل مضارع صيغة مفرد مذكر مخاطب مي باشد و به لحاظ تركيبي حرف ناصبه «لن» بر او وارد شده است فقط نصبش داده و شكل ظاهري كلمه را تغيير نداده است.
ولي در آية شريفه 78 «ما لم تستطع» به خاطر ورود حرف «لم» كه از حروف جازمه است مجزوم گشته و حرف «ي» حذف شده و كسرة «ط» بر آن دلالت دارد. فلذا شكل كلمه تغيير يافته و به شكل تستطيع درآمده است.
در آية 82 « وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا »آيه ياد شده در اصل «تستطع بوده، ولي بر اساس قواعد صرفي «تاء» با «طاي» مؤلف ادغام شده و حرف «ي» به خاطر ورود «لم» كه از حروف جاذمه است حذف شده و از آنجا كه حروف جازمه به معني نفي مي باشد و بعضي وقتها معني مضارع را به معني ماضي تبديل مي كند. حضرت خضر ـ عليه السّلام ـ در آخر داستان به حضرت موسي (ع) فرمود:ذ اين تأويل همان كارهايي است كه تو در گذشته به آنها صبر نمي كردي. بنابر اين، فعل مضارع، معني ماضي مي دهد. و اين از اثرات حروف جازمه مي باشد.[1]

 
پي نوشت:
[1]. ر.ک: طباطبايي، محمد رضا، صرف ساده، قم، انتشارات دارالاعلم، چاپ سي و نهم، 1375 ش.