چرا در وضو تنها اين چند عضو مورد توجه قرار گرفته اند؟

این سوال از دو منظر قابل پاسخ گویی می باشد:

الف: نقش معنوی شستشو و مسح این اعضا در نماز
بر اساس حديثي كه از امام رضا عليه السلام در خصوص چرايي شكل خاص وضو و اين كه چرا در وضو تنها اين چند عضو مورد توجه ويژه قرار گرفته اند مي توان گفت مهم ترين دليل توجه خاص به اين چند عضو در وضو آن است كه تمامي اين اعضا در نماز به كار گرفته مي شوند، چرا كه انسان به هنگام نماز با صورت سجده مي كند. با دست از ذات خداوند متعال درخواست مى‏ كند و با سر در ركوع و سجود به خدا رو مى‏ آورد و در نماز با پاها برمى‏ خيزد و مى‏ نشيند [1].

ب: فوائد جسمی شستشو و مسح اعضاي وضو
علاوه بر آثار معنوی گفته شده با پیشرفت دانش بشری نتایج جالبی در خصوص شستن و مسح این چند عضو خاص به دست آمده است که به یکی از موارد آن اشاره می نماییم.
امروزه، دانش نوروفیزیولوژی (Neurophysiology) و شاخه‌ های مختلف این علم از جمله نوروسایکولوژی (Neuropsycholugy) که به بررسی کارکرد سیستم عصبی می پردازد، به پیشرفت‌ های چشمگیری نایل آمده است.
از دیدگاه علم فیزیولوژی، مغز یک سیستم رایانه ای فوق العاده پیشرفته است و مانند رایانه دارای مسیرهای ورودی (راه‌های حسی)، بخش ذخیره اطلاعات (حافظه)، بخش تحلیل اطلاعات و نتیجه گیری (تفکر) و مسیرهای خروجی (راه های حرکتی) می باشد. اطلاعات دیداری، شنیداری، چشایی، لامسه و غیره از طریق راه های حسی وارد مغز شده در حافظه ذخیره می‌ شوند و یا مورد تحلیل قرار می‌ گیرند آن گاه فرامین خروجی از طریق راه‌ های حرکتی به اعضا منتقل می‌ گردند و اعضا را وادار به عمل می‌ سازند.
دسته ای از حواس هستند که در سرتاسر بدن وجود دارند و به عضو خاصی اختصاص ندارند، به این ها اصطلاحاً«حواس پیگری» گفته می شود. مانند لامسه، درد، حس‌ سرما و گرما، حس فشار، حس ارتعاش و امثال آن ها. برای این که این حواس ادراک شوند باید به منطقه ویژه‌ای از قشر خاکستری مغز به نام«قشر حسی» مخابره شوند. حس هر بخشی از بدن به قسمت خاصی از قشر حسی ارسال می‌ شود. به عبارت دیگر هر قسمت از قشر حسی به بخش معینی از بدن مرتبط است. پس در قشر حسی بخش‌ های متناظری با اعضا بدن وجود دارند و اگر نقشه آن ها را طراحی کنیم دقیقاً شکل یک آدمک به دست می‌آید که آن را«آدمک حسی» یا (Sensoy homonculus)نامیده اند. صورت و دست های این آدمک حسی بسیار بزرگ است، در حالی که تنه، ران‌ ها و ساق پاهای آن بسیار کوچک هستند. هم چنین کف پای آدمک نیز بزرگ است. در آدمک حسی، اعضایی که بزرگ تر هستند، حساسیت بیشتری دارند. به همین جهت است که حساسیت دست و صورت انسان، بیش از پا و تنه است. در صورت و دست تعداد گیرنده های حسی فراوان‌ تر است و این اعضا گر چه نسبت به کل بدن کوچک هستند؛ اما پیام های عصبی زیادی به قشر مغز مخابره می‌ کنند. لذا دقت حسی این بخش‌ ها بالاتر می‌ باشد و تصویر آن ها در آدمک حسی بزرگ است.
اگر ما، به نقشه دقیق آدمک حسی توجه کنیم، به راحتی درمی‌ یابیم که اعضا بزرگ آدمک حسی تقریباً همان اعضایی هستند که در هنگام وضو گرفتن، مرطوب می شوند و عبارتند از صورت، دست ها و پاها (از مچ تا انگشتان).
با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست ها، جلوی سر و روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می‌ شود و هوشیاری به سطح بالایی می‌ رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود 20٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی 5 برابر مساحت وضو) را می‌ شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی‌ شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود و مناطق دیگری از بدن شسته می‌ شدند، چنین اثری بدست نمی‌ آمد. پس وضو، با مرطوب کردن 20٪ از سطح بدن، تقریباً کارمرطوب کردن تمام بدن را انجام می‌ دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.
در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل‌ ترین عمل و کم ترین زحمت، بیش ترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای به جا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی‌ خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است [2].

پی نوشت:
[1] – عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 104 و ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى‏، أسرار الصلاة،، رضا رجب زاده، انتشارات پيام آزادى‏، 1378 شمسى، هشتم‏،ص 56
[2] – دکتر سید علی مرعشی، روزنامه اطلاعات، پنجشنبه 26 آذر 1377، شماره 21513، ص 7، در مقاله ای با عنوان : حکم قرآنی وضو و ساختمان مغز؛ مجله بشارت، مهر و آبان 1377، شماره 7
کتاب پرسش ها و پاسخ های نماز، سید حسن موسوی (مرکز تخصصی نماز)