+چرا سوره هاي قرآن وحدت موضوعي ندارند؟

سوره عبارت است از يك مجموعه واحد، مجموعه‏ اى كه داراى كميّت و كيفيّت خاصّى شده است، چه از نظر مراد آيات و چه از نظر لحن آيات و چه از نظر سنخيت آيات.بنابراين، لازم است در بين آيات يك سوره، وحدت جامعى كه تمام آيات را فرا گيرد وجود داشته باشد. طبيعتا و قهرا يك سوره از نظر كلى داراى مقاصد خاصّ و مقدمات ويژه، و خاتمه مناسبى خواهد بود و در نتيجه هر سوره وحدت خاص خود را دارد و در نهايت هدفي دارد كه براي نيل به آن هدف موضوعات به ظاهر مختلف را در يك سوره جمع كرده است.
اين وحدت و انسجام، در تمام سوره‏ ها موجود است؛ اعم از اينكه كوچك باشند يا طولانى. و اگر هر سوره فى حدّ ذاته، داراى هدف و غرض عقلايى نباشد، كه براى آن هدف و تأمين آن، نازل شده باشد، پس بنا بر چه اساس و معيارى، مجموعه‏ اى از آيات داخل يك سوره و مجموعه‏ اى ديگر، سوره ديگر را تشكيل داده ‏اند؟
اين واقعيّت براى همگان معلوم است كه رسول خدا- صلى اللّه عليه و آله و سلم- دستور مى ‏دادند آياتى كه تدريجا بر او نازل مى‏ شد، در مواضع و جاى‏ هاى ويژه خود در ضمن «سوره ‏ها» قرار داده شود. و اين دستور طبق وحيى بود كه آن حضرت از جبرئيل- عليه السلام‏- دريافت مى ‏كرد. و جبرئيل- عليه السلام- نيز به نوبه خود از پيشگاه خداوند متعال اين دستور را به آن حضرت ابلاغ مى‏ نمود. بنابراين حتما هدف، انگيزه و مقصودى در اين دستور وجود داشت و خداوند متعال براى قرار دادن آياتى در ضمن سوره‏ اى و قرار دادن آياتى ديگر در ضمن سوره ‏اى ديگر، حكمتى را مدّ نظر داشت.
به عبارت ديگر هر يك از سور قرآنى، داراى يك جدول بزرگ و هيكل عظيمى است كه از اغراض و اهدافى كه در تمام آيات آن گسترده شده شكل مى‏ گيرد، و اين رابطه و هماهنگى به حدّى است كه به مجرّد تكميل آن، رسالت و هدفهاى مشخص سوره نيز خاتمه مى ‏يابد، تا به دنبالش رسالت و اهداف جديدى مطرح شود و سوره ديگرى، آن رسالت و پيام و اهداف را به دوش كشد.
اما متاسفانه برخي در بى‏ خبرى و ناآگاهى از اين نكته اساسى (موضوع و پيام كلى سوره‏ها) بسر برده و مى ‏برند. و چون با ديد سطحى چنان پنداشته ‏اند كه تجانس و سنخيت و پيوند و ارتباط طبيعى و متداول ميان موادى كه در سوره‏ هاى قرآن كريم راه يافته است، وجود ندارد، برآن شده‏ اند كه بگويند: قرآن كريم جز پيام ها و نظريات پراكنده و پريشانى كه از مطالبى متنوع تشكل يافته است، چيز ديگرى نيست. اين گروه پراكندگى مطالب قرآن كريم را چنين توجيه مى ‏كنند كه اين تنوع و پراكندگى، باعث كاهش ملال خاطر و مانع پديد آمدن حالت دلزدگى مى‏ گردد؛ چون مطالب يكپارچه و مربوط به هم، و سنخيّت و تجانس موضوعات، موجب ملال خاطر و عارضه دلزدگى در ادامه قرائت و خواندن مطلب مى‏ گردد. اما بايد دانست كه يك طرح و نقشه ‏پردازى واقعى و تعيين كننده حدود و مرزها براى «سوره» وجود داشته است‏.و اين طرح در رابطه با هر سوره‏اى از قرآن كريم، متشكل از ديباچه و موضوع و خاتمه مى ‏باشد. و اين طرح از سوى خدا به پيامبرش ابلاغ گرديده و دست هيچ بشرى براى ترتيب آيات در «سوره‏ ها» و چنان طرح و نقشه پردازى، دخالت نداشته است.
و همچنين بى هيچ ترديد و هيچگونه نزاع و اختلاف، روش قرآن كريم (با همين ترتيب چنين طرحى) در كنار هر كتابى، چه در ادبيات و چه در هر عرصه ديگر علمى، بى نظير مى ‏باشد. و تاكنون هيچ نوشتارى بدين نحو تأليف نشده و نخواهد شد.
اما اين اشتباه است كه وحدت موضوعي سوره را بدينگونه تفسير و تحليل كنيم كه سوره، بسان يك موضوع مستقل و يا مانند فصلى از يك باب و يا به منزله بحث خاصّى از يك كتاب مى ‏باشد؛ چرا كه مى‏ دانيم در اين جهت، امتياز بزرگى ميان روش ترتيب قرآن كريم و روش تأليف متداول، وجود دارد.[1] برخي معتقدند سوره‏ هاى قرآن از نظر سير بيان موضوع بر دو نوعند:
1- برخى از آنها گرچه گاهي نظراتى جانبى را مطرح كرده ‏اند، امّا به طور كلّى يك هدف دارند. اين نوع سوره‏ ها، بيشتر در ميان (مفصّلات) به چشم مى‏ خورد. البته نبايد فراموش كرد كه بعضى از سوره‏ هاى مفصّل، داراى دو موضوع اساسى است. سوره علق، از اين نمونه‏ هاست كه مطلب نخست آن تا (علّم الانسان مالم يعلم) ادامه دارد و مطلب بعدى تا پايان سوره.
2- دسته دوّم به يك هدف اكتفا نكرده ‏اند، بلكه يكجا چندين غرض را در كنار هم نشانده و از موضوعات گوناگونى بحث كرده است. اما بايد توجه داشت كه اين سوره ها هم در اصل يك هدف و نهايت كلّى را مدّ نظر دارند. اين خود، از شگفتي هاى اعجاز قرآن است كه ظهور و برجستگى خاصى نيز دارد.سوره نساء، از اين گونه سوره‏ هاست كه از آغاز تا پايان خود، صرفا به يك هدف كلّى نظر دارد. اين هدف عبارت است از: استقرار امنيت براى حكومت، در سايه قانونگذارى صحيح و ثابت‏.
بنابراين بايد دانست قرآن كتاب هدايت است و هدف كلى آن راهنمايى نوع بشر به راه فلاح و رستگارى مى ‏باشد. هر يك از سوره‏ ها با پيش كشيدن موضوعات مختلف، گوشه‏ اى از اين هدف كلى را محقق ساخته‏ اند؛ موضوعاتى كه در برآوردن هدف سوره، هماهنگى و اتفاق كامل دارند.[2] پي نوشت:
[1].تناسب آيات، محمدهادي معرفت، ترجمه عزت الله مولائي نيا، بنياد معارف اسلامي، قم،1373، ص19 و صص31-35
[2].محمد محمود حجازى، الوحدة الموضوعيّة فى القرآن الكريم ، دار الكتب الحديثة، قاهرة، 1360 ه. ق، ص 41 و 42؛ به نقل ازپژوهشى در نظم قرآن، عبد الهادى فقهى زاده‏، جهاد دانشگاهي، تهران،1374، ص: 162