چرا قرآن برای بیان وقایع روز قیامت، گاه از فعل‌های ماضی(گذشته) استفاده می‌کند؟

در ادبیات عرب – و نیز برخی زبان‌های دیگر – با این‌که «فعل ماضی» به صورت پیش‌فرض بر «انجام فعل در زمان گذشته» دلالت دارد، اما در شرایط خاصی از حالت پیش‌فرض خود خارج شده و نشانگر زمان آینده خواهد بود، که به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم:
1. دعا: از آن‌جا که دعا نوعی خواهش و امر به شمار می‌رود که تنها برای آینده معنا خواهد داشت، اگر در آن از فعل ماضی نیز استفاده شود، معنای آینده از آن برداشت خواهد شد؛ مانند: «وفّقَکَ اللهُ»؛ خدا تو را موفق نماید و «غَفَرَ اللهُ لَکُم»؛ خدا شما را بیامرزد.
2. شرط: قرار گرفتن فعل ماضی در جمله شرطیه و بعد از ادات شرط، نیز می‌تواند در موارد بسیاری این فعل را دارای معنای آینده کند:
«وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها»؛[1] (و اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآی).[2]
3. صله «ما» مصدری: اگر فعل ماضی، صله «ما» مصدری قرار بگیرد و عامل در آن «ما» مصدری نیز فعل مستقبل باشد، این فعل ماضی که صله قرار گرفته نیز دارای معنای آینده خواهد شد؛ مانند: «أفعَلُ خیراً ما دُمتَ حیّا»؛ (تا هنگامی که زنده‌ام، کار نیک انجام خواهم داد).
4. ارتباط با ظروف مستقبل: برخی از آنچه به عنوان «ظرف» در ادبیات عرب شناخته شده‌اند، مانند «اذا» در درون خود معنای استقبال را دارند؛ از این‌رو در جملاتی مثل «سقیت إذا تغوّرت النّجوم‏»، فعل ماضی که در ارتباط با آن قرار گرفته است، بر معنای استقبال دلالت می‌کند.
5. منفی‌شدن با «إن» نافیه: فعل ماضی اگر بعد از «إن» نافیه قرار بگیرد، نیز دارای این ظرفیت خواهد شد که معنای آینده از آن برداشت شود:
«وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِه‏»؛[3] (و هرگاه منحرف گردند، کسى جز او نمی‌تواند آنها را نگاه دارد).
6. بعد از همزه تسویه: اگر فعل ماضی بعد از همزه‌استفهامی واقع شود که نشانگر مساوی‌بودن دو چیز است، ممکن است که معنای استقبال بگیرد؛ مانند «سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُم أَمْ أَنْتُمْ صامِتون»؛[4](تفاوتی نمی‌کند آیا به سوی حق دعوتشان کنید و یا آن‌که خاموش باشید).
7. بعد از کلّما و حیث و نیز حروف تحضیض(هلّا، الا، لوما، و لولا): اگر فعل ماضی بعد از این حروف قرار گیرد ممکن است که به معنای استقبال باشد:
«فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَة»؛[5] (چرا از هر گروهى از آنان، طایفه‌اى کوچ نمی‌کند)،
«کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها»[6] (هرگاه پوست‌هاى تنشان [در آن] بریان گردد [و بسوزد]، پوست‌هاى دیگرى به جاى آن قرار می‌دهیم).
8. صله برای موصول عام: اگر فعل ماضی، صله برای موصول عامی که مصداق آن مشخص نیست، قرار گیرد، ممکن است به معنای مستقبل باشد؛ مانند «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِم‏»؛[7] (مگر آنها که پیش از دست یافتن شما بر آنان، توبه کنند).
9. صفت برای نکره عام: اگر فعل ماضی، صفتی برای اسم نکره عام قرار بگیرد که مصداق مشخصی ندارد، می‌‌تواند دلالت بر معنای استقبال داشته باشد؛[8] مانند این حدیث نبوی: «نضّرَ اللهُ امرأً سَمِعَ مَقالَتی فَوَعَاهَا فَبَلَّغَهَا کَمَا سَمِعَهَا»؛[9] (خداوند، شاد کند کسى را که چیزى از ما می‌شنود و آن‌را همان‌گونه که شنیده، حفظ می‌کند و به دیگران می‌رسانَد).
10. موارد حتمی الوقوع: اگر متکلم سخن از اتفاق و واقعه‌ای به میان آورد که وقوع آن در آینده حتمی و تخلف ناپذیر است، (به این اعتبار که امری که در گذشته رخ داده، ممانعت از وقوعش محال است) زمان آن‌را نازل منزله زمان گذشته قرار داده و به جای فعل مضارعی که دلالت بر استقبال ‌کند، از فعل ماضی استفاده می‌کند.[10] به همین دلیل، بسیاری از افعال مربوط به وقایع روز قیامت که در قرآن به کار گرفته شده، به صورت فعل ماضی آمده است.[11] این نوع استعمال، نوعی استعاره نیز به شمار می‌رود.[12]
به عبارت دیگر و در مورد پرسش، خداوند از آن‌جایی که نظرش بر آن است که معاد و قیامت را به عنوان امری تخلف‌ناپذیر به مردم معرفی کند، از صیغه ماضی استفاده ‌کرده و با این روش از مردم می‌خواهد تا همان‌طور که در مورد واقعه‌ای که در گذشته رخ داده، اطمینان کامل و صد در صد دارند، در مورد قیامت که در آینده رخ خواهد داد نیز اطمینان داشته باشند.
 

---