چرا مرد ها بیشتر مورد خطاب هستند؟

قرآن پژوهان، خطاب های قرآن را به دو دسته تقسیم کرده اند:

1. خطاب ویژه مرد یا زن؛ مانند: «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ
أَوْلادَهُنَّ… »
(بقره (2)، آیه 233.) و «کُتِبَ
عَلَیْکُمُ الْقِتالُ… » (بقره (2)، آیه 216.) .

2. خطاب مشترک که دو گونه است: گاهی با عنوان فراگیری مانند واژه «ناس»، «انسان» و
«مَنْ» عموم انسان ها را خطاب می کند؛ مانند: «یا أَیُّهَا
النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ
لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ » (بقره (2)، آیه 21.) و «یا
أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ
خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثِیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا
اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ
رَقِیباً » (نساء (4)، آیه 1.) و… گاهی نیز در ظاهر از لفظ مذکر استفاده می
کند؛ ولی اشاره به همگان دارد؛ مثل: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ
آمَنُوا » (نساء (4)، آیه 136.) ، «یا أَیُّهَا
الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتاب » (نساء (4)، آیه 47.) ، «لَقَدْ
کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ » (احزاب (33)، آیه 21.)
و… .

درباره شیوه اخیر باید به نکاتی توجه کرد:

یکم. دستورها و معارف قرآنی در مورد مرد و زن یکسان است؛ گرچه صیغه های آن مذکر
است. این مسئله به جهت قاعده ادبی «تغلیب» است. در زبان هایی مانند عربی – که برای
مرد و زن، دو گونه فعل (مذکر و مؤنث) وجود دارد – در مواردی که جمع مورد نظر باشد،
صیغه مذکر به کار می رود. بنابراین «یا ایها الذین آمنوا »
هم شامل زنان می شود و هم مردان. از این رو تاکنون هیچ مفسر و یا آشنا به زبان و
ادبیات، نگفته است که مجموع خطاب های قرآن اختصاص به مردان دارد.

دوم. این گونه سخن گفتن در میان انسان ها، معمول است و اختصاص به قرآن ندارد؛ به
خصوص در مقام قانون گذاری، از الفاظ و ضمایر مذکر استفاده می شود؛ ولی معنای عموم
اراده می گردد.

سوم. خطاب کمتر قرآن به زنان، برخاسته از نگرش آن به رعایت حرمت زنان است و نشان از
غیرت خداوند دارد. طبیعی است که سخن گفتن مؤدبانه و عفیفانه با زنان و کمتر بردن
نام آنها، یکی از راه های حفظ حرمت آنان است. این به معنای عقب نگه داشتن نیمی از
انسان ها نیست؛ زیرا این گونه سخن گفتن، نشانگر نوعی احترام و ارج نهادن به مقام
شامخ ایشان است. همین شیوه در میان خانواده های محترم و با شخصیت معمول است که در
میان دیگران، زنان را کمتر به طور مستقیم مورد خطاب قرار می دهند.

صالح قنادی ghanadi@porseman.org