چرا وقتي ما شروع به خواندن نماز مي‌كنيم، فكر و ذهنمان مي‌رود به مشكلات زندگي تا آخر نماز ولي پس از نماز فكرمان از اين مطلب بيرون مي‌آيد و هر چه قدر سعي مي‌كنيم كه حضور قلب داشته باشيم، فكر و ذهنم مشغول مشكلات زندگي مي‌شود؟ راهنمايي فرماييد.

قبل از پرداختن به اصل پاسخ شما، به عنوان مقدمه لازم است به اين نكته اشاره كنم كه در انسان به طور فطري دو گرايش عمده وجود دارد. يكي گرايش به سوي خوبي‌هاست و كمالات انساني و ديگري ميل به زشتي‌ها و انحرافات اخلاقي. اين دو گرايش هميشه در نهاد و سرشت انسان وجود دارند و دايم در حال درگيري و كشمكش مي‌باشند. فطرت الهي انسان و نيز پيامبران و امامان ـ عليهم السّلام ـ زمينة گرايش انسان به سوي معنويت و سعادت را فراهم مي‌سازند. امّا هواي نفس، حبّ دنيا و شيطان در تلاشند كه انسان را از راه سعادت منحرف كنند. شيطان گرچه هميشه در كمين انسان است امّا در لحظاتي كه انسان مي‌خواهد با خدا رابطه برقرار كند يا كار خيري انجام دهد، بيشتر وارد فعاليت مي‌شود و سعي مي‌كند در آن لحظات حساس و معنوي ذهن انسان را به امور دنيوي مشغول كند. نماز خواندن يكي از آن موارد است. زماني كه انسان مي‌خواهد نماز بخواند، شياطين دور او را مي‌گيرند تا نگذارند نماز برگزار شود. در قلب انسان وسوسه مي‌كنند كه هنوز زود است و براي نماز وقت زيادي مانده. فعلاً خسته‌اي قدري استراحت كن،‌الان گرسنه‌اي قدري غذا بخور، بعداً نماز را خواهي خواند. بعد از اين كه مشغول نماز شد و خواست نماز با حضور قلب بخواند، شيطان او را وسوسه مي‌كند و توجه افراد را از نماز و اطاعت خدا منصرف مي‌نمايد، و به چيز ديگري مشغول مي‌دارد. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: وقتي بنده‌اي مشغول نماز و ذكر خدا مي‌شود شيطان مي‌آيد و در قلب او وسوسه مي‌كند و مي‌گويد: به ياد فلان چيز باش، فكر فلان كار را بكن، اين قدر وسوسه مي‌كند تا انسان را از فكر نماز و ياد خدا بيرون ببرد و به شك اندازد به طوري كه نداند چند ركعت نماز خوانده است».[1] در حديث ديگر آمده است: وقتي انسان مشغول نماز شد، شيطان مي‌آيد سد راهش مي‌شود و تحريكش مي‌كند تا از نماز دور گردد.
در اين موقع جنگ و نزاع ميان نمازگزار و شيطان بر پا مي‌شود.[2] شيطان در حال نماز قلب و ذهن را به اين سو و آن سو مي‌كشد و با افكار و خاطرات گوناگون مشغول مي‌سازد. نقشه مي‌كشد و باعث مي‌شود كه انسان دربارة مسايل زندگي و مطالب گذشته و آينده فكر كند. و چه بسا موضوعاتي را كه به كلي فراموش كرده در حال نماز به ياد مي‌آورد و ذهنش مشغول آنها مي‌شود. هنگامي به خود مي‌آيد و متوجه مي شود كه نمازش تمام شده است. اگر هم در اين بين لحظه‌اي به ياد نماز افتاده شيطان فوراً ذهن او را به مسايل ديگر مشغول مي‌كند. به همين جهت آن مكاني را كه براي نماز انتخاب مي شود، «محراب» مي‌گويند. محراب يعني مكان حرب و جنگ؛ چون شيطان موقع نماز در آن مكان مي‌آيد و وسوسه مي‌كند تا انسان را از ياد خدا منحرف كند،[3] و از سويي انسان كوشش مي‌كند با او مخالفت كند.
گاهي شيطان غالب مي‌شود و توجه انسان را از  نماز و ياد خدا بيرون مي‌برد و گاهي انسان با اراده و قوت قلب در برابر وسوسه‌هاي شيطان مقاومت مي‌كند. اين در مورد افراد معمولي مانند من و شما است، افرادي هم هستند كه اصلاً در برابر شيطان مقاومت ندارند و هميشه شيطان بر آنها غالب است. در مقابل، عده‌اي ديگر آنچنان از ارادة قوي و ايمان پايدار برخوردارند كه نقشه‌هاي شيطان هيچ گاه دربارة آنها تأثيرگذار واقع نمي‌شود.[4]با توجه به اين كه ما شديداً در معرض فريب و وسوسة شيطان قرار داريم و در بسياري موارد تجربه كرده‌ايم كه شيطان ما را فريب داده و از ياد خدا غافل كرده است، ‌بايد كاري كنيم كه شيطان نتواند در ما نفوذ كند و در هنگام نماز ذهن و فكر ما را به مسايل دنيوي مشغول سازد. براي مصونيت از شرّ شيطان و اين كه شياطين نتوانند در هنگام نماز ذهن و فكر ما را به مسايل دنيوي مشغول كند، بايد به خدا پناه ببريم.
در روايت آمده است كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ در هنگام تلاوت سورة حمد و هنگام نماز مي‌فرمود: «اعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم».[5] در روايت ديگر آمده است كه: «شخصي نزد رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ شرفياب شد و سؤال كرد در هنگام نماز چگونه ذهن و فكرم را از وسوسة شيطان و ياد امور دنيوي دور نگه دارم؟» حضرت فرمود هنگام نماز بگو: «بسم الله و بالله، توكّلت علي الله، اعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم.»[6] البته بايد توجه داشت كه منظور فقط گفتن جملة‌ فوق به زبان نيست. بلكه افزون بر گفتن جملة ‌بالا، بايد قلب انسان نيز متوجه خدا باشد و از ته دل به خدا توكل كند. تنها در اين صورت است كه ديگر شيطان بر او دست رسي ندارد و نمي‌تواند ذهن و فكرش را در هنگام نماز به امور دنيوي مشغول كند.
گرچه اين كار در ابتدا ممكن است قدري سخت باشد، و انسان نتواند از اول تا آخر نماز ذهن و فكرش را فقط متوجه خدا نمايد. امّا يقين داشته باشيد كه در اثر تمرين و تكرار امكان پذير است. شما اگر خود را عادت دهيد كه با وسوسه‌هاي شيطان مقابله كنيد و در هنگام نماز توجه خود را فقط به معاني جملات و كلماتي كه بر زبان مي‌آوريد متمركز نماييد، كم كم شيطان نااميد مي‌شود و نمي‌تواند در حال نماز ذهن شما را به امور دنيوي مشغول سازد.
براي ايجاد تمركز و حضور قلب در نماز به اين نكات نيز توجه داشته باشيد:
1. اگر نماز فرادا يا نماز مستحب مي‌خوانيد، بهتر است جاي خلوتي را انتخاب كنيد كه سر و صدا و مزاحمت نباشد. در منزل جاي خلوتي را انتخاب كنيد و هميشه در آن جا نماز بخوانيد، در حال نماز فقط به محل سجده نگاه كنيد. و اگر به جماعت نماز مي‌خوانيد به موضع سجده نگاه كنيد و هنگامي كه امام جماعت حمد و سوره را بلند قرائت مي‌كند به قرائت او خوب گوش دهيد.
2. يكي از عوامل مؤثر در ايجاد حضور قلب ياد مرگ است. اگر انسان به فكر مردن باشد و توجه داشته باشد كه نه وقت مرگ معلوم است، و نه شرايط آن و هر لحظه ممكن است مرگ اتفاق بيفتد. در اين صورت نمازش را با غفلت نمي‌خواند. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: نماز واجب را در وقتش بخوان، مانند كسي كه نماز وداع مي‌خواند و مي‌ترسد كه بعد از اين توفيق نماز خواندن نيابد و در هنگام نماز به محل سجده نگاه كن… بدان كه تو در محضر كسي هستي كه تو را مي‌بيند ولي تو او را نمي‌بيني».[7]3. آماده سازي خود و فراهم كردن مقدمات حضور در مقام و ربوبي، بدين صورت كه كارهاي روزمره را كم كرده و به فكر نماز هم باشيد، نيم ساعت يا يك ربع قبل از نماز مقدمات نماز را مهيا ساخته و در محراب خويش حاضر شويد. متأسفانه بعضي نمازگزاران آنقدر خود را مشغول كارهاي روزمره و مشكلات آن مي كنند، كه به طور طبيعي در هنگام نماز هم فكرشان درگير آنها خواهد شد.
4. آرام سازي خود، بدين صورت كه قبل نماز كه مي خواهيد خود را براي راز و نياز آماده سازيد، در جاي خلوت و در سجادة خود نشسته فشارهاي روحي و رواني و تفكرات دنيوي را كم كنيد، و روح و روان خود را براي مناجات با خدا آرام سازيد. همچنين براي نماز و راز و نياز با خدا تفكر كنيد.

نكتة آخر:
مهمترين نكتة ديگر را كه مي توان تذكر داد، اين است كه بايد محبت غير – حب دنيا و شهوت و… را از خانة دل بيرون كرده و فقط محبت خدا را سكني دهيم؛ و در اين صورت است كه به حضور قلب واقعي در نماز دست خواهيم يافت.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. صالحي حاجي آبادي . نعمت الله . شيطان در كمين گاه . انتشارات ميثم تمار . چاپ دوم . 1380 .
2. بديعي . محمد . حضور قلب در نماز . انتشارات تشيع . چاپ اول . 1377 .
3. امام خميني . آداب نماز . موسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني . چاپ سوم . 1372 .
4. فهري . سيد احمد . پرواز در ملكوت . نهضت زنان مسلمان . چاپ اول . 1359 .
5. عزيزي . عباس . سيماي نماز در آثار علامه استاد حسن زادة آملي . انتشارات صلاة . چاپ اول . 1381 .

پي نوشت ها:
[1] . تويسركاني . محمد نبي . لئالي الاخبار . ج 4 . ص 28 . مكتبه العلامه . 1372 .
[2] . همان .
[3] . همان .
[4] . مجلسي . محمدباقر . بحار الانوار . ج 63 . ص 265 . مكتبة الاسلاميه .
[5] . مكارم شيرازي . ناصر . تفسير نمونه . ج 11 . ص 401 . دار الكتب الاسلاميه .
[6] . حر عاملي . وسايل الشيعه . ج 5 ، ص 345 . مكتبة‌الاسلاميه .
[7] . مجلسي . محمدباقر . بحار الانوار . ج 84 . ص 233 .