چکیده:
هر انسانی که به دنیا می‌آید دارای فطرت پاک و خداجویی می‌باشد، اگر آن را در مسیر صحیح قرار بدهد و محیط پیرامون هم سالم باشد باعث می‌شود در مسیر خوش بختی و سعادت گام بردارد اما اگر نه محیط و نه تربیت سالم نباشد باعث تیره روزی و شقاوت او خواهد شد.
خداوند برای اینکه انسان مسیر خود را شناخته و در آخرت بهانه‌ای نداشته باشد دین اسلام را فرستاد و در آن تمام دستوراتی که برای هدایت بشر لازم است را قرار داد. اسلام آیینی است که برنامه صحیح تربیتی خود را حول محور تعدیل غرایز و خواهش‌های نفسانی انسان پایه گذاری کرده است و او را از دنبال کردن راه شیطان بر حذر داشته است تا با عمل به این فرامین بتوانند جامعه خود را به آن جامعه ایده آل نزدیک کنند که اگر عقل و دین زن و مرد بازیچه هوس‌بازی قرار گیرد آن جامعه، جامعه‌ی گندیده‌ای می‌شود که دیگر بوی انسانیت از آن به مشام نمی‌رسد.
یکی از این دام‌های شیطان که باعث سقوط انسان می‌شود چشم چرانی است. چشم چرانی مانند اسلحه‌های آتشین است اما با این تفاوت که اسلحه‌های باروتی فقط به زندگی دنیایی انسان خاتمه می‌دهد اما چشم چرانی سلاحی است که پرتاب گلو له‌های آن بی صدا است و دو سرای انسان را نابود می‌کند.
حال در این مقاله بر آن شدیم که به توضیحی پیرامون چشم و نگاه‌های انسان و به بررسی اثرات سوء عادت زشت چشم چرانی و خاستگاه‌هایش و زیان‌های بنیان بر افکنش بپردازیم.
از خداوند متعال بهره‌مندی از دریای هدایت و رحمت بی‌کرانش را تمنا می‌کنیم؛ باشد تا از این رهگذر، شیطان و نیرنگ‌هایش را دریابیم؛ رشته‌هایش را پنبه سازیم و گره‌هایش را بگشاییم؛ از دوستی و همراهی با او سخت بپرهیزیم و در زمره دشمنان شیطان جای گیریم.
کلید واژه:
چشم، نگاه، انواع نگاه، چشم چرانی، آثار چشم چرانی
مقدمه:
خداوند متعال هنگامی که انسان را خلق کرد برای اینکه بتواند به آن هدف اصلی آفرینش دست پیدا کند نعمت‌هایی را هم با او خلق کرد که دسته‌ای از این نعمت‌ها بیرون از انسان و دسته‌ای همراه با اوست و هر کدام از این نعمت‌ها برای خود ارزش و مقامی دارد که آدمی باید آن‌ها را شناخته و سعی کند که بتواند شکر آن‌ها را به جا آورد.
از جمله این نعمت‌ها، نعمت چشم است. چشم انسان بزرگ‌ترین منبع دریافتی انسان است. چشم انسان از شگفتی خاصی برخوردار است که با تفکر و تعقل در آن درمی یابیم که خداوند متعال نعمت بسیار بزرگی را به ما عطا کرده است و به راستی از دست دادن چنین نعمتی، دنیا را بر انسان تاریک می‌کند، و موجب نابودی ابزار مهم شناخت و درک حقایق می‌شود.
لذا برای اینکه بتوانیم شکر این نعمت را به جا بیاوریم باید این نعمت الهی را شناخته و راه صحیح مصرف کردن آن را هم بشناسیم، اما افسوس که در بسیاری از مواقع درک نعمات الهی را نکرده و آن‌ها را در راه غیر مستقیم و نامشروع خرج می‌کنیم. راه انحرافی که چشم و نگاه‌های انسان دچار آن می‌شود مرض چشم چرانی است. مرضی که اگر انسان اعم از مرد و زن در آن غوطه‌ور شوند باعث انحرافات بعدی شده و انسان را به ورطه نابودی می‌کشاند.
حال ما در این مقاله که در پیشه رو دارید سعی کرده‌ایم که از چشم و نگاه انسان و همچنین از آفت بد چشم چرانی صحبت کنیم تا خوانندگان عزیز با مطالعه آن بتوانند از این نعمت الهی به طور صحیح برخوردار شوند.
گوشزد و تذکر کاستی‌های شکلی و محتوایی این تحقیق، مزید امتنان و تقدیر خواهد بود، باشد که مورد عنایت صاحبمان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قرار گیرد.

چشم نعمت بزرگ الهی:

اگر انسان به اطراف خود و تمام آنچه که در اطرافش هستند بنگرد و در مورد آن‌ها تفکر کند به قدرت و عظمت خدا پی می‌برد. یکی از نعمت‌هایی که آدمی باید در آن تفکر کرده و به اسرار آن پی ببرد چشم است. چشم از جمله نعمت‌ها و امانت‌هایی است که در مسیر زندگی و تکامل انسان بسیار به او کمک می‌کند و در قبال آن مسئول هستیم که بعضی از این نعمت استفاده نکرده و باعث شده که پرده‌ای روی آن را بگیرد. تفکر در خلقت چشم انسان را با عجایب آن آشنا می‌کند اینکه چشم از هفت طبقه و سه رطوبت تشکیل شده که اگر هر کدام از آن‌ها تغییری پیدا کند در دید انسان اختلال ایجاد می‌کند، مژه‌هایی که در بالا و پایین چشم قرار دارد محافظ چشم از موذی‌ها به داخل چشم است.1
چشم وسیله‌ی زیبایی انسان است. انسان با یک چشم نمی‌تواند فاصله و عمق و مسافت اشیا را به خوبی درک کند. چشم وسیله شناسایی افراد است. اگر گوش و لب و دهان افراد پوشیده باشد شناخته می‌شوند ولی اگر نواری روی چشم قرار گیرد و چشم پوشیده شود، افراد شناخته نمی‌شوند. چشم راه اثرگذاری در دیگران است. تأثیرپذیری شاگردی که در برابر چشم استاد است و او را می‌بیند با شاگرد غیرحضوری تفاوت دارد. 2
اگر به ساختمان پیچیده چشم بنگریم و دقت کنیم به این پی می‌بریم که بزرگ‌ترین دوربین‌ها و بهترین آن‌ها هم با دستگاه چشم قابل مقایسه نیست، دوربین‌ها که چه برای عکاسی و چه برای فیلم‌برداری استفاده می‌شود بسیار سنگین و مدام باید هم تنظیم شوند و هم اینکه فیلم‌هایشان را عوض کنیم اما چشم انسان بسیار سبک و احتیاجی هم به تعویض فیلم و تنظیمات ندارد. پروردگار عالم برای چشمی که خلق کرده و از ظرافت خاصی برخوردار است محافظ‌هایی را قرار داده است که از آسیب‌ها در امان باشد محافظ اول اشک است چون چشم از پیه تشکیل شده باید این پیه در آب شور باشد که این اشک شور می‌باشد. محافظ‌های بعد به ترتیب مژه، پلک، ابروها و خطوط پیشانی می‌باشد که از ورود عرق به چشم جلوگیری می‌کند. آخرین محافظ، بینی و استخوان‌های اطراف چشم هستند که چشم را در درون خود چون صدفی قرار داده، از آن حفاظت می‌کنند. 3

آیات مربوط به چشم و نگاه کردن:

لزوم مراعات عفت چشم:

قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یحَْفَظُواْ فُرُوجَهُم ذَالِکَ أَزْکیَ لهَُم إِنَّ اللَّهَ خَبِیر به ما یَصْنَعُونَ *4
به مؤمنان بگو چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و عفاف خود را حفظ کنند این برای آنان پاکیزه‌تر است خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است!

چشم در قیامت:

رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تجَِرَةٌ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَوةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَوة یخََافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَرُ* 5
مردانی که نه تجارت و نه معامله‌ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی‌کند آن‌ها از روزی می‌ترسند که در آن، دل‌ها و چشم‌ها زیر و رو می‌شود.

چشم از نعمات الهی:

وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیًْا وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَرَ وَ الْأَفِْدَة لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *6
و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی‌دانستید و برای شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را بجا آورید!

مسئولیت چشم:

وَ لَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کل أُوْلَئکَ کاَنَ عَنْهُ مَسُْولًا * 7
از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند.

علم الهی به خیانت چشم:

یَعْلَمُ خَائنَةَ الْأَعْین وَ مَا تخُْفِی الصُّدُورُ * 8
او چشم‌هایی را که به خیانت می‌گردد و آنچه را سینه‌ها پنهان می‌دارند، می‌داند.

روایات در باب چشم و نگاه کردن:

نگاه زیاد:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آ له) إیَّاکُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ یَبْذُرُ الْهَوَی وَ یُوَلِّدُ الْغَفْلَة؛ 9
پیامبر خدا صلی الله علیه و آ له فرمودند: از نگاه‌های زیادی بپرهیزید، زیرا که آن تخم هوس می‌پراکند و غفلت می‌آورد.

مهار کردن چشم:

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام مَنْ أَطْلَقَ نَاظِرَهُ أَتْعَبَ خَاطِرَهُ مَنْ تَتَابَعَتْ لَحَظَاتُهُ دَامَتْ حَسَرَاتُهُ؛10
امام علی علیه‌السلام فرمودند: کسی که مهار چشم خود را رها کند زندگی‌اش را به زحمت می‌اندازد، و کسی که نگاه‌هایش مدام باشد حسرت‌هایش زیاد گردد.

نگاه‌های مفید:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) النَّظَرُ إِلَی الْعَالِمِ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْوَالِدَیْنِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْأَخِ بِوُدِّهِ [یَوَدُّهُ] فِی اللَّهِ عِبَادَةٌ؛ 11
پیامبر خدا صلی الله علیه و آ له فرمودند: نگاه کردن به عالم عبادت است، نگاه کردن به پیشوای دادگر عبادت است، نگاه مهرآمیز به پدر و مادر عبادت است و نگاه کردن به برادری که به خاطر خدا دوستش داری عبادت است.

زنای چشم:

قَالَ النَّبِیُّ (ص) لِکُلِّ عُضْوٍ مِنِ ابْنِ آدَمَ حَظٌّ مِنَ الزِّنَاءِ الْعَیْنُ زِنَاهُ النَّظَر؛ 12
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: برای هر عضوی از اعضای آدمی بهره‌ای از زناست، زنای چشم نگاه کردن است.

نگاه بعد از نگاه:

قال ابو عبد اللَّه علیه‌السلام: النّظرة بعد النّظرة تزرع فی القلب الشّهوة و کفی بها لصاحبها فتنة؛ 13
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: نگاه بعد از نگاه بذر شهوت در دل می‌کارد و این خود برای به گناه کشیدن صاحبش کافی است.

تقسیم بندی مختلف چشم از منظر قرآن:

بر اساس حالت‌های مختلفی که بر چشم انسان عارض می‌شود خداوند چشم را به گونه‌های مختلفی در قرآن بیان کرده است که ما هم در اینجا این تقسیم بندی را بیان می‌کنیم:
1- اولین نوع از این گروه چشم‌ها، چشم حس است. همان طور که از اسمش پیدا است ادراکات انسان فقط در محدوده حس است و هر آنچه را که نمی‌بیند و آن را حس نکند را انکار می‌کند. این نوع از افراد که دارای هم چین چشمی هستند نه قائل به مبدأ فاعلی هستند و نه مبدأ غایی.
آن کس که جهان را بر اساس چشم حس می‌شناسد و مطابق با معیارهای حسّی ایمان می‌آورد، اگر ابزار شناخت و حس او عوض شود، دست از عقیده خود برمی‌دارد و همچون قوم بنی‌اسرائیل می‌شود؛ یعنی زمانی که عصا به صورت مار درآمد به حضرت موسی (علیه‌السلام) ایمان آوردند ولی چون گوساله سامری را مشاهده کردند، گوساله‌پرست شدند. آن چه آنان از مار شدن عصا و صدای گوساله دریافت می‌کردند تنها یک امر حسی بود که با چشم ظاهر مشاهده می‌کردند. 14
2- نوع دیگر از چشم، چشم یقین است. چشمی که اگر انسان موفق شود که این نوع از چشم را بدست آورد باعث دیدن کل کمالات عالم و موفق به دیدن کمال آفرین می‌شود و در همین دنیا می‌بیند آنچه را که دیگران با چشم ظاهری یا همان چشم حسی نمی‌توانند ببینند. حصول معرفت حق با چشم یقین، انسان را به سرور و شادی دایم می‌رساند و چون زمام و عنان خویش را به دست دوست ببیند، نگران نیست؛ همچون حضرت زینب (علیهاالسلام) که در پاسخ ابن زیاد که گفت: «دیدی خدا با برادرت چه کرد؟» با دیده یقین و با کمال صلابت فرمود: «همه چیز را زیبا دیدم.»
حضرت زینب (علیهاالسلام) این سخن را در پی دیدن صحنه‌هایی بر زبان می‌راند که تاریخ، صحنه‌ای به تلخی و جان‌گدازی آن‌ها نه دیده است و نه خواهد دید، اما او با شهود ملکوتی خود، پروردگار هستی را دیده و زمام عالم و آدم را در دست او می‌بیند و آثار جمیل محض را با جمال می‌نگرد و زیبایی شهادت را با چشم دل مشاهده می‌کند. 15
3- چشم سفید سومین نوع از چشم است که در ظاهر انسان به نظر می‌آید اما در طول جریانات زندگی بر اثر غم و اندوه و گریه اندک اندک بینایی خود را از دست داده که در زبان عربی به آن (عین بیضاء) می‌گویند ولی مرحوم علامه طباطبایی (ره) در المیزان این مطالب را رد می‌کند.
4- در آن هنگام که انسان در یک غمی به سر می‌برد ناگهان برایش خبر خوشحالی می‌آورند باعث می‌شود که اندوه از دلش رفته و شادی در چشمانش نمایان شود که به این حالت چشم روشن می‌گویند، همچون سرگذشت حضرت موسی (علیه‌السلام) که وقتی به دامان پرمهر و محبّت مادر برمی‌گردد، دیده مادر به جمال ملکوتی او روشن می‌شود و حزن و اندوهش برطرف می‌گردد: (فَرَدَدْناهُ الی اُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عین‌ها و لاتَحْزَن …)16
5- وقتی انسان به چیزی علاقه بسیاری داشته باشد و برای رسیدن به آن هم بسیار ذوق و شوق داشته باشد اما ناگهان متوجه شوند که نمی‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد غمناک شده و از شدت ناراحتیشان گریه می‌کنند که به این چشم اشک بار می‌گویند، مانند آن کسانی که در جنگ تبوک به پیش پیامبر آمدند و چون پیامبر ابزار جنگی در پیش خود نداشتند جواب رد به آنان گفتند و آن‌ها با چشم اشک بار برگشتند. این گروه از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) به قدری شیفته و عاشق جهاد بودند که نه تنها از معاف شدن، خوشحال نشدند، بلکه همچون کسی که بهترین عزیزانش را از دست داده است، در غم این محرومیت، اشک می‌ریختند.17
6- چشمی که از ترس خدا و عذاب الهی گریه کند و بر اثر آن دل نرم و خاشع گردد را چشم خاشع می‌گویند. خشوع از حالات قلب و باطن انسان است اما نشانه‌های آن در چشم انسان ظاهر می‌شود از این‌رو ست که انسان می‌تواند از راه چشم و از کیفیّت نگاه افراد، باطن آنان را دریابد و از نیّت و حالت آنان آگاهی پیدا کند. قرآن مجید در مواردی، به ویژه در خصوص قیامت، خشوع را به چشم نسبت می‌دهد: (أَبْصارُها خاشِعَةٌ)؛ (از ترس، چشمانشان به زیر افکنده می‌شود) 18
7- از دیگر انواع چشم کسی است که دارای چشم زیبا باشد و این چشم در صورت کسی ارزنده است که درون پاک و با ایمانی داشته باشد؛ لذا قرآن مجید در مورد همسران بهشتی، روی زیبایی چشمان آن‌ها تأکید کرده است، در چندین آیه از قرآن مجید از همسران بهشتی به (حورالعین) تعبیر شده است. 19
8- در روز قیامت بر اعمال و رفتار انسان‌ها گواهانی وجود دارند که شهادت آن‌ها غیر قابل انکار است، یکی از این گواهان چشم انسان است که در تمام صحنه‌ها همراه انسان بوده و در روز محشر به سخن در آمده و بر اعمال انسان، گواهی می‌دهد (حتّی اِذا ما جاءوُها شَهِدَ عَلَیْهِم سَمْعِهِم و اَبْصارُهُم و جُلُودُهُم به ما کانوا یَعْمَلونَ)؛ (چون در روز قیامت همگی در پیشگاه خداوند حاضر شوند، چشم و گوش و پوست بدن‌ها بر گناهی که مرتکب شده‌اند گواهی می‌دهند) 20
9- اکثر مردم بر این اعتقاد هستند که بسیاری از چشم‌ها اثر خاصی دارد که وقتی به چیزی نگاه کند یا از بین می‌رود یا می‌شکند و اگر آدم باشد هم یک اتفاقی برای او به وجود می‌آید که از این چشم تعبیر به چشم شور شده است. در نهج‌البلاغه آمده است: (العَیْنُ حقٌّ و الرُّقی حقٌّ)؛ (چشم‌زخم حق است و توسل به دعا برای رفع آن نیز حق است) 21 این حالت، ناشی از نوعی حسد است و انسان حسود وقتی چیزی را مشاهده می‌کند که در نظرش بسیار شگفت‌آور باشد، حسدش تحریک شده و با همان نگاه، زهر خود را می‌ریزد.
10- در قرآن بیان کرده است که گروهی از انسان‌ها که نفاق دل آن‌ها را فرا گرفته است و نوری ندارند که راه الی الله را طی کند و در تاریکی محض به سر می‌برند چشم اینان کور است و سرگردان هستند. (و تَرَکَهُم فی ظُلُماتٍ لایُبْصِرون)؛ این‌گونه افراد هم از نوری که راه را فرا رویشان روشن می‌کند محروم هستند و هم از دیده بینا.22
11- نوع دیگری از چشم که مخصوص افراد لجوج و مستکبر است چشم حقارت می‌باشد. این افراد همه چیز را در مال و ثروت می‌بینند و به افراد صالح و مؤمن و مستضعف در جامعه با دیده حقارت نگاه می‌کنند و عامه مردم را جزو اراذل و اوباش می‌پندارند.
12- در روز قیامت و عالم محشر به خاطر عذاب‌های هولناکی که موجود است کافران و گناه‌کاران از شدت ترس، گردن‌های خود را برافراشته و به سوی آسمان بلند کرده و حتی پلک‌هایشان بی‌حرکت می‌ماند و گویی چشمانشان می‌خواهد از حدقه بیرون بیاید و آنچنان وحشتی سراسر وجودشان را فرا می‌گیرد که چشمانشان از حرکت می‌ایستد و خیره خیره به آن صحنه نگاه می‌کنند که به این حالت چشم خیره و بی‌حرکت می‌گویند. (انّما یُؤَخِّرُهُم لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فیِهِ الابْصارُ مُهْطِعینَ مُقْنِعی رُؤُسِهِم لایَرْتَدُّ اِلَیْهِم طَرْفُهُم…)؛ (خداوند کیفر آنان را به تأخیر می‌اندازد تا آن روزی که چشم‌ها خیره و حیران می‌شود. در آن روز سخت، ستمکاران، هراسان سر به طرف بالا می‌برند و چشم‌ها بی‌حرکت و دل‌هایشان مضطرب خواهد بود) 23

نگاه و آداب آن: 24

حال که مختصر مطالبی را در مورد چشم و انواع آن بیان کردیم در این قسمت از مقاله می‌خواهیم به مسئله نگاه و آداب آن و مسائل مبتلا به آن صحبت کنیم. خداوند در قرآن کریم هم به مردان مؤمن و هم به زنان مؤمنه سفارش می‌کند که از بعضی از نگاه‌های خود که غیر مجاز است چشم پوشی کنند. 25 اهل بیت علیه‌السلام هم در این رابطه سفارشاتی را کرده‌اند مثلاً حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: نگاه اوّل مانعی ندارد؛ ولی ادامه‌ی نگاه اشکال دارد؛ زیرا سبب فتنه می‌شود. 26
باید بدانیم هر آنچه را که خدا خلق کرده است خوب و نیکو است، این ما بندگان هستیم که گاهی اوقات در راه غیر مشروع صرف می‌کنیم. چشم هم از جمله نعمت‌هایی است که برای حیات انسان بسیار لازم و ضروری است این مطلب را باید از آدم‌های نابینا پرسید که برای زندگی کردن بسیار رنج می‌برند اما متأسفانه ما انسان‌هایی که از این نعمت الهی برخورداریم ارزش آن را ندانسته و در بیراهه از آن استفاده می‌کنیم.

نگاه‌های سازنده:

انسان می‌تواند با نگاه‌هایی که انجام می‌دهد هم عاقبت به خیر شود و هم خدای ناکرده بدبخت و سرنوشت شومی را برای خود رقم بزند. در اینجا این سؤال پیش می‌آید که چه چیزهایی باعث می‌شود که نگاه انسان سازنده شود؟ در اینجا مواردی را به طور فهرست‌وار بیان می‌کنیم که جمع شده از آیات و روایات است:
1- نگاه به قرآن 2- نگاه به امام 3- نگاه به رهبر عادل 4- نگاه به کعبه 5- نگاه به عالم 6- نگاه به سادات 7- نگاه به دریا 8- نگاه به طبیعت 9- نگاه به ماه 10- نگاه به آینه 11- نگاه به آیات خلقت الهی 12- نگاه به غذا 13- نگاه به عیوب خویش 14- نگاه عبرت آمیز 15- نگاه مهرآمیز نسبت به والدین، فرزندان، همسر، برادر دینی و محرومان.

نگاه‌های ممنوع:

انسان همیشه دچار خطا و انحراف است و هیچ انسانی در هیچ موقع از دسترس شیطان دور نیست مگر انسان‌های مخلص، حال با این نکته
می‌خواهیم بدانیم که چه نگاه‌هایی است که ممنوع می‌باشد و انسان به واسطه این نگاه‌ها به گناه می‌افتد که به طور فهرست‌وار بیان می‌کنیم:
1- نگاه آلوده (نگاه به نامحرم) 2- نگاه به داخل خانه دیگران 3- نگاه ترس آور 4- نگاه مسخره آمیز 5- نگاه حسودانه 6- نگاه به نوشته دیگران
هرکدام از این نگاه‌های ممنوع یک نوع عاقبتی را برای خود دارد و باعث می‌شود که انسان به گناه کشیده شود و انسان به سقوط کشیده شود، ما در این مقاله یکی از این نگاه‌های ممنوع را می‌خواهیم توضیح دهیم و آن هم نگاه آلوده (نگاه به نامحرم) می‌باشد، که این نگاه سرمنشأ بسیاری از گناهان می‌باشد و خیلی سریع انسان را به ورطه‌ی نابودی می‌کشاند.
در دین مقدس اسلام نگاه‌هایی که شخص (اعم از مرد یا زن) با قصد لذت بردن یا بدون آن به بدن نامحرم به جز قسمت‌هایی را که خود شرع جایز دانسته یعنی صورت و دست‌ها تا مچ برای خانم‌ها و قسمتی از پاها برای مردان که اگر در این قسمت‌ها هم با قصد لذت باشد را حرام می‌داند.
برای روشن‌تر شدن موضوع، اقسام نگاه‌های ممنوع و حرام را ذکر می‌کنیم:
نگاه به چهره آرایش کرده زن، نگاه به زیور آلات زن، نگاه به عکس بی حجاب زن آشنا، نگاه با ریبه (ترس افتادن به حرام)، نگاه به بدن مرد نامحرم (به جز صورت و دست‌ها)، نگاه به تمام بدن زن نامحرم (به جز صورت و دست‌ها تا مچ)، نگاه هوس آلود (هرچند به صورت و دست‌ها و یا به بدن هم جنس).

نگاه آلوده، زمینه فتنه: 27

اکثر آنچه که ما انسان‌ها روزمره به وسیله آن اطلاعات و تجربه بدست می‌آوریم و زندگی‌مان به آن وابسته است نگاه‌هایمان می‌باشد. انسان در انتخاب هر آنچه که به نوعی با زندگی او در ارتباط است مثل انتخاب همسر، شغل، خانه، دوست و صدها موضوع دیگر، در مرحله اول با چشم استفاده می‌کند و انتخاب همه‌ی این‌ها با نگاه اولمان پیوند دارد. چشم و نگاه آدمی، از مهم‌ترین عناصر مؤثر در تصمیم گیری است و منشأ اغلب نفرت‌ها، اشتیاق‌ها و انتخاب‌ها، نگاه است آدمی نمی‌تواند از تأثیر شنیده‌ها و دیده‌هایش بر مغز جلوگیری کند. این اثر گذاری به وسیله مغز انسان صورت می‌گیرد و آدمی به هیچ طریقی نمی‌تواند این اثر گذاری را انکار کند. به همین علت است که در قرآن کریم، اهل ایمان از نگاه ناسالم و شنیدن چیزهای ناروا پرهیز داده شده‌اند، البته انسان در مقابل هر شنیدن و هر دیدنی، مسئولیت دارد.
مسئله نگاه کردن اگرچه یک مسئله زودگذر و سطحی به نظر می‌آید اما اگر در راهی که شرع آن را بیان کرده است به کار نرود باعث می‌شود که آدمی به گناه بی افتد و این نگاه را نگاه حرام می‌گویند. منظور از نگاه حرام یعنی همان چشم چرانی کردن. چشم چرانی فتنه‌ای است که باید بگوییم متأسفانه گروهی از مردم یک جامعه به آن مبتلا هستند. برای اینکه به یاری خدا بتوانیم با این خوی زشت مبارزه کنیم در ابتدا لازم است که با مفهوم چشم چرانی آشنا شویم و بعد آثار و عواقب و زمینه‌های بروز آن را بیان کنیم و سپس راهکارهای عملی برای کنترل آن را مطرح کنیم.

مفهوم چشم چرانی:

چشم چرانی حالتی است که انسان به صحنه‌ی شهوت انگیز به طور خیره به قصد بر انگیختن قوه جنسی نگاه کند که در مقابل چشم پوشی کردن انسان می‌آید. در یک جامعه که انسان زندگی می‌کند مجبور است با دیگران چه مذکر و چه مؤنث ارتباط داشته باشد که در ابتدا هم این ارتباط به صورت کلامی و با حرف زدن شروع و انجام می‌گیرد، اما به این نگاه‌ها چشم چرانی نمی‌گویند، نگاه‌هایی که انسان آن را ادامه می‌دهد و باعث می‌شود که قوه و غریزه جنسی‌اش تحریک شود را چشم چرانی می‌گویند. فردی که چشم چرانی می‌کند به خاطر این است که نگاه و خیال او با هم یکی شده و با این خیال به هوسرانی می‌پردازد. نگاه و تخیّل را هیچ گاه نمی‌توان از یکدیگر جدا ساخت و بیننده، هرچند پاک‌دامن باشد و نگاه هوس آلود نکند، نمی‌تواند ذهن را از این تخیّلات غیر ارادی برهاند. وقتی که انسان به یک چهره‌ی زیبا و شهوت انگیز خیره شود و هوس آلود به او نگاه کند باعث تحریک قوه‌ی شهوانی شده و با خود به خیال پردازی می‌پردازد، در این حالت ذهن انسان از حالت عادی خارج می‌شود و دیگر از تفکر در اموری که به تکامل او کمک می‌کند باز می‌ماند. این حالت ذهنی و خیال پردازی که بر اثر نگاه اول به وجود می‌آید نخستین و مهم‌ترین عامل برای انجام گناه است، به خصوص در دوران جوانی و بحران غرایز. در این حالت چشم آدمی که لطیف‌ترین اعضا و مهم‌ترین وسیله برای شناختن است به ابزاری برای گناه کردن تبدیل می‌شود و باعث تباهی انسان می‌شود.

دو نکته در مورد تساوی ممنوعیت چشم چرانی برای مرد و زن: 28

نکته اول: عده‌ای از مردم فکر می‌کنند که چشم چرانی نکردن مخصوص به مردهاست و فقط مردها هستند که باید نگاه خودشان را کنترل کنند، اما این یک اندیشه غلط است. در قرآن مسئله چشم چرانی نکردن را هم به آقایان و هم به خانم‌ها خطاب داده است و اگر جایز است برای هردو هست و اگر جایز نیست برای هردو جایز نیست یعنی در همان حد که مرد ممنوع است، زن هم ممنوع است. ولی معمولاً خیال می‌کنند که نه، فقط مرد است که نباید چشمش به زن بیفتد یا از روی تلذّذ نباید نگاه کند ولی زن اگر چشمش به مرد افتاد یا هر جور ورانداز کرد (تلذّذ و ریبه) اشکالی ندارد زیرا او زن است که به مرد نگاه می‌کند!
نکته دوم: اینکه بعضی از مردم خیال می‌کنند که اگر مردی به تمام بدن مرد دیگر نگاه کند حرام و گناه است اما در مورد زنان این حکم نمی‌کند اما این خلاف شرع و واقعیت است یعنی هیچ جوازی مبنی بر اینکه زن به بدن زن دیگر حتی قسمت‌های ممنوع شده نگاه کند وجود ندارد، حتی مادر هم به دختر خودش محرم نیست، دختر هم به مادر محرم نیست، خواهر هم به خواهر محرم نیست و اگر این کار انجام شود این هم خود نوعی چشم چرانی کردن است و باعث گناه فرد است.

عوامل و زمینه‌های بروز چشم چرانی: 29

انسان هر کاری که انجام می‌دهد یک سری زمینه و عوامل باید برای انجام دادن آن برایش فراهم باشد، چشم چرانی هم از جمله صفات ناپسندی است که وقتی عوامل انجام دادن آن فراهم باشد باعث می‌شود که انسان دچار وسوسه شده و به این رذیله اخلاقی دچار شود، زمینه‌هایی که با فراهم بودن آن‌ها هیچ انسانی از انجام دادن آن در امان نیست مگر انسان‌های پاک و مخلصی که دارای ایمان بالایی باشند، لذا در اینجا ما دو عامل مهمی که منجر به چشم چرانی انسان می‌شود را بیان می‌کنیم اما این‌ها تمام عوامل نیست و ممکن است که دیگر عواملی هم باشد که منجر به این کار از طرف انسان می‌شود:
اولین و مهم‌ترین عامل که منجر به چشم چرانی می‌شود خودنمایی زنان و عرض اندام از طرف آنان است. در وجود انسان‌ها اعم از مرد و زن یک نوع کشش و گرایش به طرف جنس مخالف وجود دارد مخصوصاً این خصلت در مردها بیشتر از زنان است، عشوه گری از طرف زنان و چشم چرانی از طرف مردها منجر به فساد در اجتماع می‌شود. هنگامی که زنان با تجملات و آرایش‌های فجیع و لباس‌های نامناسب در اجتماع حضور پیدا می‌کنند باعث می‌شود که جوانانی که دارای نگاه‌های هرزه هستند نظاره گر آنان شوند، خویشتن داری نکرده و در دام فساد گرفتار آیند، بالا رفتن سن ازدواج و تماشای فیلم‌های مهیج و شهوت انگیز و دیدن زنان بد حجاب و نیمه عریان در کوچه و خیابان که خود از ارمغان‌های زیان بار تمدن غرب بوده بر فشار طبیعی جنسی جوانان افزوده و آتش غریزه آنان را شعله‌ور کرده و منجر به تضعیف عفت و اخلاق گردیده، چه بسا که تمام ارزش‌های اخلاقی و اسلامی و اجتماعی را نادیده می‌گیرند.

دومین عاملی که باعث چشم چرانی انسان می‌شود محرومیت جنسی است. هنگامی که انسان از غریزه جنسی محروم باشد باعث می‌شود در هنگام رویارویی با نامحرم، عصب چشم و عصب جنسی یکی شده و منجر به چشم چرانی آدم شود و باعث می‌شود انسان از این حالت لذت برده و تحریک شود.

عوامل و زمینه‌های بروز چشم چرانی: 31

هر کاری را که انسان انجام می‌دهد به تبع آن یک سری آثاری را با خودش برای او به وجود می‌آورد، حال اگر انسان فعل خوب و پسندیده انجام دهد آثاری که به وجود می‌آید عاقبت به خیری و نشاط برای او به همراه دارد، کار و عمل ناپسند هم به همین نحو است با خود یک سری آثاری را دارد که باعث می‌شود سرنوشت انسان را به تباهی بکشد و او را خسر الدنیا و الاخرة کند، چشم چرانی هم از جمله گناهانی است که وقتی با چشم انجام می‌شود در روح و جسم انسان به خصوص جوانان اثر خودش را می‌گذارد و گاهی اوقات انسان برای اینکه بتواند به آنچه که با چشم دیده است برسد زندگی و آینده خود را به مخاطره می‌اندازد و موجب تباهی خود می‌شود با این بیان می‌توان گفت که آثار منفی چشم‌چرانی بسیار است اما ما آثاری را به عنوان نمونه بیان می‌کنیم تا با این آثار به طور خلاصه آشنا شویم:
آثاری که در جسم انسان دارد از جمله: 1- دشواری در تنفس 2- درد اطراف قلب 3- تپش قلب 4- ضعف و خستگی عمومی 5- سردرد 6- بی خوابی و کم اشتهایی

آثاری که در روح انسان دارد از جمله:

1- نگاه کردن به صحنه‌هایی که شهوت انگیز است شهوت حیوانی انسان را تحریک می‌کند و تخم شهوت را در دل به وجود می‌آورد.
2- هنگامی که چشم انسان چیزی را می‌بیند آن را طلب می‌کند و اگر به آن نرسد همیشه اندوه و حسرت دائمی با خود دارد.
3- هنگامی که شیطان از درگاه الهی طرد شد به عزت خدا قسم خورد که همه را از راه مستقیم منحرف کند مگر انسان‌های مخلص، حال باید بدانیم که هر حرکت ضد اخلاقی که انجام دهیم در دام شیطان گرفتار می‌شویم و چشم چرانی کردن هم انسان را در دام شیطان گرفتار می‌کند.
4- از دیگر آثار چشم چرانی کردن این است آدمی که این خصلت را دارد هیچ گاه آرامش و آسایش در زندگی ندارد چون ذهن و دل او مدام دنبال صحنه‌هایی است که می‌بیند.
5- انسانی که چشم چران است در روز قیامت خداوند چشمان او را پر از آتش می‌کند و میخ آهنین در چشمان او فرو می‌کند و به صورت میمون وارد محشر می‌شود، 6- حسرت 7- رسوایی در دنیا 8- 7- عدم اعتبار و آبرو نزد دیگران 9- غضب الهی 10- قساوت قلب 11 –زمینه انجام گناهان کبیره 12- تأسف و اندوه 13- کم شدن علاقه به همسر 14- زمینه‌سازی برای طلاق و جدایی 15- آثار سوء بهداشتی 16- قبول نشدن نماز

درمان زمینه‌های بیماری چشم چرانی: 32

برای انجام هر کاری یک سری مقدماتی وجود دارد مثلاً کشتن مرغ زمینه ذبح گوسفند و نحر کردن شتر است، انجام دادن گناهان صغیره هم زمینه می‌شود برای گناهان کبیره. چشم چرانی و نگاه به نامحرم خود باعث گناهان بزرگ دیگری می‌شود، خلوت کردن با نامحرم، دوست بد، کتاب بد، فیلم بد مقدمه غرق شدن در دریای گناه است؛ لذا در اسلام از زمینه‌ها و مقدمات گناه نیز جلوگیری شده است؛ لذا باید انسان مقدماتی را که با آن می‌شود گناه انجام داد را نابود و از خود جدا سازد، این جداسازی‌ها در پنج عنوان به صورت فهرست‌وار بیان می‌شود:
1- جداسازی و دور کردن ابزار و وسیله‌ای که انسان با آن می‌تواند گناه انجام دهد.
2- جداسازی و دور کردن رفیق بد که باعث گناه آدم می‌شود.
3- جداسازی و دور کردن انسان از شرکت در محل گناه.
4- جداسازی و دور کردن انسان از زمان انجام گناه، که نیاز به برنامه ریزی صحیح دارد.
5- جداسازی انسان و دلّال گناه. یعنی ریشه مفاسد را بخشکانیم.

درمان بیماری چشم چرانی:33

در قسمت قبل بیان کردیم که اگر زمینه انجام گناه را از بین ببریم مانع از انجام دادن گناه می‌شود، حال در این قسمت به درمان خود بیماری چشم چرانی می‌پردازیم، چون انسانی که به این عمل ناپسند مبتلا است دیگر راهکارهای مربوط به زمینه گناه برایش مفید نیست لذا باید راهکارهایی را که برای خود بیماری چشم چرانی درمان شود ارائه کنیم.
درمان بر دو دسته تقسیم می‌شود: 1- درمان فردی 2- درمان اجتماعی
حال مراحل درمان فردی را بیان می‌کنیم و باید با خود عهد ببندیم که در عمل کردن به برنامه بسیار سختگیر باشیم:
1- بعد از نماز صبح هر روزی با خداوند پیمان ببندید که در امروز نگاه با قصد به نامحرمی نیندازد که این کار هم فقط با استعانت خود خدا انجام می‌شود.
2- در طول روز مدام مراقب وسوسه‌های نفس و شیطان باشید و با تجاوزهایش برخورد داشته باشید.
3- در آخر شب، کارهایی را که در آن روز انجام داده‌اید را با خود مرور کنید و تمام مواردی را که اطاعت و یا مخالفت کرده‌اید را یادداشت کنید.
4- در یادداشت‌های که برداشته‌اید، اگر اطاعت خدا را انجام داده‌اید خدا را شکر کنید و اگر نافرمانی او را انجام داده‌اید استغفار الهی را انجام بدهید این برنامه را باید تا مدتی ادامه دهید.
5- داشتن مطالعه پیوسته پیرامون عاقبت گناه و عذاب‌هایی که به آن گناهان می‌رسد، مطالعه در مورد قیامت و عوالم پس از مرگ داشته باشیم.
6- یاد خدا، که بهترین نوع آن نماز است. اگر مراقب نمازهای خود باشیم و سعی کنیم که در اول وقت بخوانیم باعث می‌شود جلوگیری کند از تمام فحشاها و کارهای بد، داشتن تضرع دائمی، توبه و استغفار نسبت به گناهان.
7- از دیگر کارهایی که می‌تواند جلوگیری از چشم چرانی بکند روزه گرفتن است، چون به واسطه روزه قوه شهوانی کم شده و میل آدم نسبت به نگاه به نامحرم کاسته می‌شود.
8- کوچک ندانستن گناهان، که اگر این عقیده را پیدا کردیم و گناه را کوچک دانستیم باعث می‌شود برای انجام گناهان کبیره راحت‌تر باشیم و ترس از خدا نداشته باشیم.
برای درمان اجتماعی چشم چرانی هم راه حل‌هایی را ارائه کرده‌اند که به طور خلاصه بیان می‌کنیم:
1- داشتن حیا و عفت از طرف مرد و زن که باعث می‌شود از بسیاری بی‌بندوباری‌ها جلوگیری شود.
2- داشتن حجاب کامل و رعایت آن که از طرف شرع مقدس برای زن و مرد تعیین شده است.
3- ازدواج کردن به موقع و داشتن رابطه گرم با همسر و مهربانی کردن به همدیگر.
4- داشتن غیرت هم از ناحیه مرد نسبت به زن و هم بالعکس.
5- داشتن تفریحات سالم که یکی از این‌ها ورزش کردن است. هر روز باید ورزش کرد، ورزشی را که انتخاب می‌کنیم باید متناسب با وضعیت جسمانی‌مان باشد که موجب ضرر بدنیمان نشود.

آثار چشم پاکی: 34

خداوند متعال به بندگان خود نعمت‌های متعددی را عطا کرده است، از جمله‌ی این نعمت‌ها اعضای بدن انسان است که هر کدام در قبال اطاعت الهی وظیفه و مسئولیت خاصی را بر عهده دارد، اگر انسان به این وظایفش با هرکدام از اعضای خود عمل کرد آن موقع آن اعضاء ارزشمند می‌شود و می‌تواند انسان را به آن هدف اصلی خود یعنی درجه لقاء الهی برساند، از جمله این اعضاء چشم است که اگر نسبت به آن احکامی که خدا برایش تعیین کرده است فرمان‌بردار باشد سبب برکات و آثاری برای صاحبش می‌شود که به چند مورد از این آثار اشاره می‌کنیم:
1- خداوند قدرتی به او می‌دهد که باعث می‌شود شگفتی‌ها و عجایب خلقت را بتواند ببیند.
2- خداوند به او قلبی راحت و با آرامشی را عطا می‌کند.
3- خداوند به او کمک می‌کند تا بتواند صفات نیکو کسب کند.
4- خداوند حورالعین را به ازدواج او در می‌آورد.
5- خداوند در دلش ایمانی را قرار می‌دهد که شیرینی آن را در درون خود احساس می‌کند.
6- خداوند او را از شجاع‌ترین مردم قرار می‌دهد.
نتیجه گیری:
• گناه را از سرچشمه جلوگیری کنیم و تقوا را از چشم شروع کنیم.
• چشم پاک مقدمه پاک‌دامنی است.
• چشم چرانی و بی عفتی مانع رشد معنوی انسان است.
• چشم چرانی در محضر خداست. (در محضر خدا معصیت نکنیم)
• لازمه ایمان حفظ نگاه از حرام است.
• جاذبه‌های غریزی را باید کنترل کرد.
• چشم، قلاب شیطان است و چشم پوشی بهترین راه دوری از شهوات است.
• چشم، دل را به دنبال خود می‌کشاند.
• نگاه به نامحرم بذر شهوت را در دل می‌نشاند.

پی‌نوشت‌ها:

1. ملا احمد نراقی، معراج السعادة
2. حجةالاسلام محسن قرائتی، آشنایی با اسلام برای نوجوانان، ص: 79
3. حجةالاسلام محسن قرائتی، اصول عقاید، ص 58
4. سوره مبارکه نور، آیه 30 .
5. سوره مبارکه نور، آیه 37 .
6. سوره مبارکه نحل، آیه 78 .
7. سوره مبارکه اسراء، آیه 36 .
8. سوره مبارکه غافر، آیه 19 .
9. أعلام الدین ص 339 .
10. مستدرک الوسائل ج 14 ص 268 .
11. بحارالانوار ج 38 ص 196 .
12. بحارالانوار ج 101 ص 38 .
13. من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 18 .
14. شناخت‌شناسی در قرآن، آیت‌اللّه جوادی آملی، ص 152.
15. تفسیر موضوعی قرآن، صورت و سیرت انسان، آیت‌الله جوادی آملی، ج 14، ص 71.
16. سوره مبارکه قصص، آیه 13.
17. تفسیر نمونه، ج 8، ص 80.
18. سوره مبارکه نازعات، آیه 9.
19. تفسیر موضوعی پیام قرآن، ج 6، ص 261.
20. سوره مبارکه فصّلت، آیه 20.
21. نهج‌البلاغه، کلمات قصار، حکمت 400، ترجمه محمد دشتی.
22. سوره مبارکه بقره، آیه 17.
23. سوره مبارکه ابراهیم، آیات 43 و 42.
24. حجة الاسلام محسن قرائتی، مجموعه فیش‌های تبلیغی (6)، نگاه، ص: 5.
25. قُل لّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکَی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ به ما یَصْنَعُونَ (سوره مبارکه نور، آیه 30 )
26. تفسیر کنزالدقائق
27. مصطفی صادق رافعی، وحی القلم:2/ 109
28. مجموعه‌آثاراستادشهیدمطهری، ج 26، ص: 451
29. جوان از نظر عقل و احساسات، محمدتقی فلسفی، ص 100 .
30. سوره مبارکه عنکبوت، آیه 65.
31. حجةالاسلام محسن قرائتی، مجموعه فیش‌های تبلیغی (6)، نگاه، ص: 5.
32. حجةالاسلام محسن قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، ص 228 .
33. حجةالاسلام محسن قرائتی، مجموعه فیش‌های تبلیغی (6)، نگاه، ص: 6.
34. حجةالاسلام محسن قرائتی، مجموعه فیش‌های تبلیغی (6)، نگاه، ص: 8 .

فهرست منابع:
1. قرآن کریم، ترجمه: مهدی الهی قمشه‌ای، ناشر: به نشر، نوبت چاپ: دوم، سال چاپ: 1387 ش.
2. نهج‌البلاغه، محمد دشتی، انتشارات قدس، نوبت چاپ: دوم، سال چاپ: 1383 ش.
3. معراج السعاده، احمد بن محمدمهدی نراقی، ناشر: هاتف، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1378 ش.
4. مجموعه فیش‌های تبلیغی، محسن قرائتی، ناشر: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1388 ش.
5. آشنایی با اسلام برای نوجوانان، محسن قرائتی، ناشر: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1388 ش.
6. امر به معروف و نهی از منکر، محسن قرائتی، ناشر: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1388 ش.
7. اصل عقاید، محسن قرائتی، ناشر: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1388 ش.
8. جوان از نظر عقل و احساسات، محمدتقی فلسفی، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 22 آذر، 1390 ش.
9. مجموعه آثار شهید مطهری، مرتضی مطهری، ناشر: انتشارات صدرا، محل نشر: قم، تاریخ نشر: بهار 1370 ش.
10. روایت‌ها و حکایت‌ها، احمد دهقان، ناشر: نهاوندی، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1384 ش.
11. داستان‌هایی از مردان خدا، علی میر خلف زاده، انتشارات: مهدی‌یار، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1380 ش.
12. وحی القلم، مصطفی صادق رافعی، ناشر: مجمع اسلامی، محل نشر: بیروت، تاریخ نشر: 1937 م.
13. تفسیر کنزالدقائق، میرزا محمد مشهدی، ناشر: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1361 ش.
14. تفسیر نمونه، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و جمعی نویسندگان، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1374 ش.
15. تفسیر موضوعی پیام قرآن، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1374 ش.
16. تفسیر موضوعی قرآن، آیت‌الله جوادی آملی، ناشر: اسراء، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1378 ش.
17. شناخت شناسی در قرآن، آیت‌اللّه جوادی آملی، ناشر: اسراء، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1378 ش.
18. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ناشر: دار الکتب الاسلامیه، محل نشر: قم، تاریخ نشر: تیر 1387 ش.
19. مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ناشر: کتاب فروشی اسلامیه، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1382 ش.
20. أعلام الدین، حسن بن ابی الحسن دیلمی، ناشر: مؤسسه آل البیت (علیه‌السلام)، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1408 ه. ق.
21. من لا یحضره الفقیه، ترجمه: علی اکبر غفاری، ناشر: صدوق، محل نشر: تهران، تاریخ نشر: 1367 ش.
22. نرم افزارهای جامع التفاسیر، جامع الاحادیث، گنجینه روایات نور، میزان الحکمه، کتاب‌های اسلامی اینترنت، ره توشه تبلیغ، قصص، پرسمان، شیطان شناسی.
/ع