چگونه مي توان در نماز حضور قلب داشت؟

از آنجايي كه روح و حقيقت نماز، بر وجود حضور قلب استوار است و آثار و فوايدي كه براي نماز در آيات و روايات آمده، مخصوص نماز با حضور قلب است، لذا ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ در روايات متعددي بر اين مسئله مهم تأكيد داشته اند، که به عنوان نمونه به ذکر يک روايت اکتفا مي کنيم: امام باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: بر تو است كه در نمازت توجه قلبي داشته باشي، پس همانا از نمازت آن مقداري براي تو محسوب مي شود كه با قلبت توجه به نماز داشته اي.
آنچه براي كسب حضور قلب در نماز مهم است اين است كه شرايط و عوامل ايجاد چنين حالتي را مهيا كنيم و موانع آن را برطرف نماييم. چرا كه حواس ظاهري و حواس باطني انسان مثل پرنده اي از يك شاخه به شاخه ديگر و از يك مسئله به مسئله ديگر پرواز مي كنند، حال با وجود اين مانع ، به دست آوردن حضور قلب مشكل تر خواهد شد و زحمت بيشتري را مي طلبد.
قبل از پرداختن به راههاي فراهم كردن حضور قلب در نماز، ذكر اين نكته لازم است كه حضور قلب يكي ازشرائط وآداب باطنيه نماز است و طبق روايات شرط قبولي نماز است؛ يعني آثار معنوي و اخروي نماز منوط بر داشتن حضور قلب در نماز است كه البته خود داراي مراتبي بس فراوان است ،با اين وجود حضور قلب نزد فقها، از شرائط قبول نماز است، نه ازشرائط صحت نماز و بين اين دو فرق است. زيرا ممكن است نمازي تمام شرئط فقهي‌اي كه براي احكام نماز در رساله‌هاي عمليه آمده است، داشته باشد و احتياجي به اعاده نماز نباشد، اما داراي شرائط قبول وكمال نباشد.در اين صورت درست است كه نماز بدون حضور قلب، اعاده يا قضا ندارد، اما اين نماز فايده وثوابي براي نمازگذار نخواهد داشت.
شرايط و عواملي كه جهت داشتن حضور قلب در نماز مهم و موثر هستند عبارتند از:
1. اهميت دادن به نماز
عارف بزرگ، ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي(ره) مي گويد: حضور قلب سببش همت آدمي است، چون قلب تابع همت و ايمان انسان به حقيقت نماز مي باشد. آن كس كه به اين حقيقت اعتقاد داشته باشد كه نماز معراج اوست و مايه اوج و سعادت او خواهد شد، با كسي كه نماز را سر بار خود و يك تكليف طاقت فرسا مي پندارد يقيناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1]پس اگر بخواهيم در نماز حضور قلب پيدا كنيم بايد اهميت عبادت را به قلب تفهيم و تلقين كنيم و اين ممكن نيست مگر با فهميدن فوايد و اسرار و حقايق نماز[2] كه در موارد بعدي مطرح خواهد شد.
2. شناخت و آگاهي
معرفت و آگاهي نسبت به معبود و عبادت تأثير بسزايي در كسب حضور قلب دارد.
چنانچه امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: ما من شي بعد المعرفه يعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملي وجود ندارد كه با نماز رقابت كند.
شناخت انسان نمازگزار بايد به مرحله اي برسد كه خود را محتاج و نيازمند به خدا بداند و در آيات و رواياتي كه انسان را محتاج و نيازمند واقعي به خدا مي شمارد، توجه و تفكر نمايد؛ مثلاً آنجا كه قرآن کريم مي فرمايد: انتم الفقراء الي الله؛ (شما نيازمندان به سوي خدا هستيد،) گوياي اين است كه زماني كه مي خواهيم نماز بخوانيم اگر فكر كنيم كه ما الان با صحبت نماييم كه تمام زندگي و وجودمان وابسته به اوست و هر نفسي كه مي كشيم محتاج عنايت او هستيم و هرچه بخواهيم در دست اوست، يقيناً توجه بيشتري در نماز خواهيم نمود.[4]پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايند: آن چنان خدا را عبادت كن كه گويا او را مي بيني و اگر تو او را نمي‌بيني، او تو را مشاهده مي كند.[5] اينها(احساس نيازمندي به خدا، درك عظمت و بزرگي خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثري در كسب حضور قلب مي باشند.
3. احساس نياز
يكي ديگر از عوامل ايجاد حضور قلب در عبادت احساس نياز به نماز است. اگر انسان باور كند كه نماز سرمايه سعادت و بهترين وسيله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مايه نزديكي به خداوند متعال و دژ محكمي در برابر حملات شيطان و مايه آرامش در زندگي و بطور كلي كارخانه انسان سازي است، آن چنان احساس نيازي به نماز خواهد نمود كه به هيچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[6]4. فهميدن معاني نماز
شخص نماز گزار با توجه به معاني و مفاهيم الفاظ نماز در حقيقت خدا را در قلب حاضر مي يابد. اگر نمازگزار دقيقاً معاني نماز را به قلب القاء نمايد، آنجاست كه اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: آن كس كه دو ركعت نماز بخواند و بفهمد چه مي گويد، از نماز خارج نمي شود مگر اينكه گناهان او بخشيده شده است.[7]5. ياد مرگ و نماز وداع
امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: هنگامي كه نماز واجب را مي‌خواني در وقتش بخوان، مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين ديگر توفيق نماز خواندن نيابد.[8]6. دعا و طلب حضور قلب در نماز
تحصيل حضور قلب بدون كمك و ياري خداوند ممكن نيست، لذا در نمازهاي يوميه مي خوانيم: اياك نعبد و اياك نستعين؛ يعني اگر چه ما تو را عبادت مي كنيم و ليكن در همين عبادت هم از تو استعانت مي جوييم. و البته عوامل ديگري نيز ذكر شده كه در مرتبه بعدي قابل توجه مي باشند. مثلاً رعايت بعضي از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوي خوش، هفت مرتبه تكبير گفتن قبل از تكبيرة الاحرام، نگاه كردن به محل سجده در حال قيام يا بستن چشم ها در موارد ضروري، نگاه بين دو پا در هنگام ركوع و در حال تشهد، چسباندن دستها به بدن در حال قيام و … البته حضور قلب كامل نياز به رفع موانعي از جمله ترك گناهان و ترك شتاب زدگي در نماز و … دارد كه از گفتن آنها صرف نظر مي كنيم. اين را نيز بايد دوباره متذكر شد كه حضور قلب، زماني حاصل مي شود كه بر اين شرايط مداومت و مراقبت داشته باشيم وگرنه اثر نخواهد كرد.
7. تمرين و ممارست
يكي از راههاي مهم براي کنترل افكار و خيال و حضور قلب در نماز، تمرين و ممارست به اين امر است. انسان در نماز بايد هر چه كه مقدور اوست، فكر را حفظ کرده و به نماز توجه كند و هنگامي كه خيال او به جاي ديگري متوجه شد، آن را باز گرداند و به معاني نماز دقت كند. البته اين امر در ابتدا كمي سخت جلوه مي كند ولي آنچه مهم است، آن است كه به اين امر توجه كند و تمرين كند كه در اثر اين تمرين كم كم، حواس و خيال او بدستش خواهد آمد و با كمي اراده مي تواند آن را تا آخر نماز حفظ كند.[9]8. كم كردن از اشتغال به امور دنيوي
از عوامل ديگري كه در حضور قلب در نماز تأثير بسزايي دارد، آن است كه انسان در خارج از نماز دلش را از مشغول شدن به دنيا حفظ كند و به اندازه نياز متوجه امور دنيوي گردد. زيرا وقتي انسان در طول روز دل خود را مدام به امور دنيوي و اشتغالات بيهوده مشغول مي كند، هنگام نماز هم آن افكار به او هجوم مي آورند و نمي تواند خيال و فكر خود را در مقابل آنها حفظ كند.[10] بخاطر همين است كه بزرگان مي فرمايند قبل از نماز دل را از هرچه به آن مشغول است باز دار و آن را رفع كن تا هنگام نماز متوجه آن نشوي[11].

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. حضور قلب در نماز، نوشته علي اصغر عزيزي تهراني، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.
2. آداب نماز امام خميني(ره) موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
3. اسرار الصلاة، نوشته ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پيام آزادي.
4. صلوة الخاشعين، آيت الله دستغيب، كانون تربيت شيراز.

پي نوشت ها:
[1] . ملكي تبريزي، جواد، اسرار الصلاه، ترجمه رجب زاده، انتشارات پيام آزادي، ص 301.
[2] . عزيزي تهراني، علي اصغر، حضور قلب در نماز، دفتر تبليغات اسلامي، ص 108.
[3] . بحارالانوار، ج 69، ص 406
[4] . تهراني، علي اصغر، حضور قلب در نماز، ص 112 ـ 117
[5] . نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، انتشارات جاويدان، ص 65.
[6] . حضور قلب، ص 118 ـ 122.
[7] . بحارالانوار، ج 1، ص 240.
[8] . بحارالانوار، ج 83، ص 232.
[9] . موسوي خميني، سيد روح الله، چهل حديث، مؤسسه نشر آثار امام، چاپ بيست و پنج، ص 430.
[10] . نراقي، ملا احمد، معراج السعاده، انتشارات رشيدي، بي تا، ص 673 ـ 666.
[11] . امام خميني، سر الصلوه، انتشارات پيام آزادي، 1360، ص 58.