چکیده

یکی از رسوم نیک و پسندیده در نزد شیعیان ایران سنت وقف است. وقف با عنایت به روح قرآن نه تنها جایز، بلکه در مواردی راجح و مستحب است. از منظر کتاب، سنت، عقل و اجماع، وقف سنتی قابل قبول و ستودنی است. هر کجا مسجد، امام زاده یا بقعه ای برپاست، افرادی بنا بر مقاصد و انگیزه های خاص خود اموالی را وقف آن می کنند. این سنت برای مبارزه با روحیه مال پرستی و ثروت اندوزی و به جهت تقلیل اختلافات طبقاتی، از سوی واقفان صورت می گیرد. در مقابل این اهداف واقفان، متولیان نهاد وقف برای امام زادگان و بقاع متبرکه نیز به طرق مختلف این سرمایه ها را به کار می گیرند و درآمد حاصل از این موقوفات را صرف مقاصد گوناگون نظیر اهداف اقتصادی و فرهنگی می کنند و اموری همچون تاسیس یک مرکز فراگیری علم زیر نظر این اماکن، تخصیص خدمات فرهنگی یا کمک به نیازمندان در قالب شیوه های مختلف از دیگر اموری است که متولیان انجام می دهند. هر یک از این امور به زعم خود می تواند تأثیرات بسیاری در جامعه بر جای گذارد. اما به راستی چگونه می توان با صرف درآمدهای حاصله از وقف در راه امام زادگان به کارکردهای فرهنگی و اقتصادی این عمل در جامعه، پویایی بیشتری بخشید و زمینه تأثیر و نفوذ نقش امام زادگان را به عنوان یکی از مهمترین نمادهای فرهنگ نبوی و تشیع علوی را در جامعه افزایش داد. این جستار بر آن است تا با بهره گیری از روش توصیفی – تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای و همچنین از طریق مصاحبه با افراد آگاه در این زمینه به پاسخی در باب نقش درآمدهای حاصل از موقوفات و چگونگی عملکرد آنها، در ابعاد مختلف فعالیت های اقتصادی و فرهنگی در بطن جامعه دست یابد. چرا که صرف این درآمدها در راه جذب مردم به ویژه جوانان، تأثیر بسزایی دارد و حضور در این مکان ها می تواند، تأثیرات مثبتی در ارتقای فرهنگ و بینش مردم و رشد و تعالی اندیشه توحیدی داشته باشد و نگاهی به موفقیت های ناشی از عملکرد این امامزادگان می تواند خود الگویی برای سایر مکان های مذهبی باشد.
کلیدواژه ها: امامزاده، وقف، کارکرد اقتصادی، کارکرد فرهنگی.
1.پژوهشگر تاریخ ایران اسلامی
2. پژوهشگر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

مقدمه

سازمان حج و اوقاف و امور خیریه یکی از تشکلات پویا و فعال در جامعه است. فعالیت های این سازمان به طور مستقیم در جامعه آشکار و شرح اهداف، مقاصد و عملکرد آن بسیارمشخص واضح است. با این حال تاکنون تحقیق جامعی در خصوص موقوفاتی که به امامزادگان اختصاص می یابد و تأثیر آنها بر جنبه های مختلف مشاهد شریفه و نتایج اقتصادی و فرهنگی ای که به تبع آن، از صرف درآمد این موقوفات در جامعه پدید می آید، به صورت مدون صورت نپذیرفته است. با آگاهی یافتن از چنین تأثیراتی، باورمندی و استقبال هرچه پر شور تر مردم از این مقابر متبرکه روز افزون می شود. اگر پیش از این انگیزه مردم از حضور در امام زادگان و بقاع متبرکه صرفاً اهداف مذهبی بود، اکنون معرفت و شناخت آنها نسبت به تمامی ابعاد و جنبه هاست که موجب ورود آنان به این مکان های مقدس و حتی شرکت آنان در بسیاری از فعالیت های شایسته شده است. تا اندازه ای که داوطلبانه به عمل پسندیده وقف که آن هم از نیت پاک آنان سرچشمه گرفته است، اقدام می کنند. چنانکه پیشوای شیعیان امام صادق (ع) نیز این سنت نبوی را بسیار ستوده است. این عمل مردم نه تنها به عنوان باقیات الصالحات و یک سرچشمه ثواب اخروی محسوب می شود بلکه ثمراتی که از این عمل صالح در دنیا حاصل می گردد که نتایج آن نیز محسوس و ملموس است. بدین ترتیب نهاد وقف و کارکردهای وابسته به آن در جامعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گسترش این عمل برجنبه های مختلف اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعه تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم بسیاری داشته است. در این پژوهش تلاش شده است تا با برشمردن گوشه ای از این تأثیرات، بر اهمیت و جایگاه این نهاد در جامعه و نقش آن از طریق وقف در راه امامزادگان بیشتر آشنا شویم.

وقف و موقوفات در مسیر تاریخ

وقف راهی است برای رسیدن به رحمت واسع الهی با نیتی پاک و مقدس که رهروان این راه نورانی را به جاودانگی پیوند داده و ثمرات و برکاتش همیشگی و ابدی است. بنیانگذار این سنت حسنه، پیامبر اسلام بوده است. پیامبر (ص) از آغاز تشکیل خلافت خویش در مدینه، مسجد را به عنوان مکانی مقدس برای عبادت مسلمین همچنین پایگاهی سیاسی برای اتخاذ تصمیم های مهم در مورد جهاد علیه کفار و یا آینده جامعه اسلامی و نیز به عنوانی مکان امنی جهت رفع موانع و مشکلات اجتماعی، قرار دادند. زمانی که پیامبر خدا به بصره وارد شدند، مردم زمین مسجد قبا را برای خداوند وقف کردند و این اولین وقفی بود که در تاریخ اسلام صورت گرفت. ائمه هدا نیز با اقتدا به حضرت محمد (ص) پای در این امر مقدس نهادند چنانکه یکی با وقف خون خود و خاندان پاک خویش و دیگری با وقف علم و دانش خویشتن را از دریای بیکران رحمت الهی بهره مند ساختند. در این مسیر است که، مکتب اسلام برای نجات دادن انسان از نا امیدی ها و بی تفاوتی ها و بویژه رفع تبعیض های گوناگون و استقرار نظامی متعالی بر پایه قسط و عدل در جامعه بشری، پدیده وقف را ارائه نمود. وقف در صدر اسلام صدقه جاریه نام دارد. دیدگاه آسمانی و بلند پیامبر در اسلام در تاسیس مساجدی که شالوده آنها بر تقوا استوار باشد، عامل محرکی برای مؤمنان گردید تا میلیون ها پایگاه برای عبادت پروردگار و مبارزه با شیطان در جهان به وجود آید.
در دوران بنی امیه این سنت با غفلت برخی از این خاندان روبرو شد نظیر اقدامات و عزل و نصبی که حجاج بن یوسف در مورد تولیت صدقات یا همان موقوفات حضرت علی اعمال نمود که به خاطر اعتراض حسن مثنی از فرزندان امام حسن به حال اول خویش باز گشت. عباسیان نیز برای سرپوش نهادن بر بسیاری از فعالیت های خود با رفتار های ریا کارانه، در زمینه وقف سبب شدند تا از طرف گروه انبوه جامعه مشروع شناخته شوند. در عهد سامانیان با ایجاد دیوان عطیه های عمومی یا اوقاف این روند در مسیر تازه ای قرار گرفت(تاریخ ایران کمبریج، 1389 :126) در قرن ششم وقف با اقبال مردم روبرو شد تا جایی که موقوفات در جهت تأسیس مدارس، بیمارستان، کتابخانه و مصارف عامه گسترش فراوانی یافت. در این زمینه، بخش نامه ای که از سوی سلطان سنجر صادر شد برای صرف عواید مربوط به موقوفات شاهدی است بر رونق وقف در آن زمان. در قرن هفتم ه.ق با وجود حمله مغول و فجایعی که بر مردم ایران رفت و علی رغم لطمات و آفت هایی که به این سنت وارد شد ولی با حضور افرادی آگاه همچون خواجه رشید الدین فضل الله، بار دیگر این سنت و فرهنگ اسلامی احیا شد و مساجد، مؤسسات خیریه و مراکز علمی فراوانی مانند مدارس علوم دینی، رصد خانه ها، بیمارستان ها و دار السیاده ها از محل درآمد موقوفات تأسیس شدند.(بینا، 1364: 5). یکی از دوران های شکوفائی وقف در تاریخ ایران عصر صفویه است.
پس از رسمیت یافتن مذهب تشیع در عصر صفوی، از آن جا که ماهیت حکومت صفویه بر پایه دینی و با گرایش به آیین تشیع اثنی عشری استوار بود، وقف نیز در خدمت گسترش دین قرار گرفت. وقفیاتی در راه احداث مسجد، سقاخانه،مدرسه و جزآن صورت گرفت، به ویژه از آن هنگام، وقف در راه نمادهای مذهب شیعه در میان مردم بسیار رایج شد. از بارزترین نمادهای مذهب تشیع اثنی عشری در مقابل تسنن، اعتقاد به امامان و امامزادگان پس از خداوند متعال و پیامبر عظیم الشأن اسلام بود. شاه تهماسب و شاه عباس بسیاری از املاک خاصه خویش را به اوقاف مبدل ساختند. و بیشترین وقف بر مزار امامان و امامزادگان صورت گرفت و وقفیات عظیم و بی مانندی به ویژه برای چهارده معصوم پس از قدرت یابی شاه عباس اول انجام شد(احمدی، 1384 :49 -48).
اصولاً صفویه بسیاری از املاک خود را وقف مقاصد خیریه بخصوص وقف بقاع متبرکه شیعه بویژه آستان امام رضا در مشهد و خواهرش فاطمه در قم کردند(سلمان، بی تا: 73). در طی حکومت این خاندان، ساختار نهاد وقف نیز توسعه یافت و این گسترش به حدی بود که خود توانست بر جنبه های مختلف جامعه تاثیراتی عمیق گذارد در واقع در دوران صفوی نه تنها کارکرد وقف کمی تغییر یافت بلکه با رسمیت یافتن آئین تشیع در این دوران نهاد وقف در خدمت آئین جدید قرار گرفت(احمدی، 1390: 27). مؤسسان سلسله صفوی از آغاز به وقف توجه داشتند و اهداف آن برایشان روشن و واضح بود. علاوه بر مقامات بزرگی که تعیین شد، کسی را به منصب صدارت برگزیدند که این منصب عالی، مقامی بلند مرتبه برای رسیدن به اوقاف بود(جعفریان:1388: 316). در دوران پهلوی بسیاری از املاک موقوفه و اراضی مرغوب را به نام ملک شخصی وابستگان و درباریان خویش نسبت دادند و از هیچگونه غارت و چپاول به این سنت نبوی فروگذار نکردند و بر خلاف اصول فقهی بسیاری از مزارع وقفی را به بهانه اصلاحات ارضی فروختند. امام خمینی که عمر خویش را صرف عزت و پیروزی اسلام نمود به این سنت توجه خاصی نشان می داد(ـــــــ، 1364: 13). ایشان در کتاب تحریر الوسیله وقف و ایقاف را از جمله فروع دین به شمار آورد. وتا به امروز نیز این عمل پسندیده ادامه دارد.

امامزاده و آغاز حضور در ایران

در عرف تشیع مراد از امام زاده فرزندان یا فرزند زادگان ائمه اطهار است و اصطلاحاً از باب ذکر حال و اراده محل به مدفن و مزار متبرکه آنان و بزرگان سادات که در سراسر شهرها و روستاهای ایران پراکنده اند اطلاق می گردد. مهاجرت سادات حسنی و حسینی به نقاط امن و سرزمین های شرقی اسلامی از همان صدر اسلام و در حکومت جابرانه امویان و خاصه در عهد حجاج بن یوسف و تسلط او بر عراقین از سوی امویان که بیدادگری ها و سفاکی هاِ نسبت به فرزندان علی(ع) روا می داشت، آغاز شده بود(محبی، 1357: 329). از آن جایی که بقاع متبرکه و امامزادگان در کشور ما به عنوان مقابر فرزندان پیامبراکرم(ص)مورد احترام هستند و مردم با ارائه هدایا و نذور خود به بازسازی و توسعه این مراکز کمک می کنند، صرف این درآمدها در راه عمران و آبادی، سبب شده است که خدمات فراوانی از قبیل: احداث زائرسرا، نمازخانه ویژه برادران و خواهران، کاشی کاری و گچبری های زیبا، درمانگاه، سرویس های بهداشتی ،کتابخانه، قرائت خانه در بقاع متبرک ایجاد شد و مورد استفاده زائران قرارگیرد.(خسروی، بی تا: 24) وکارکردهای فرهنگی و اقتصادی در جامعه به همراه داشته باشد.

کارکرد های فرهنگی

کارکرد فرهنگی یکی از مهم ترین اهداف وقف است. زیرا وقف خود می تواند زمینه ساز بسیاری از تحولات و اسباب گسترش و توسعه بسیاری از نهادهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه باشد. هدف از انجام عمل وقف، زیربنای اصلی این نهاد محسوب می شود. چگونگی مصرف آن نیز با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی تغییر خواهد کرد. وقف می تواند نقش عمده ای در تحول ساختار فرهنگی و اقتصادی ایفا کند. زیرا ساختار این نهاد برکارکردهای سایر نهادها نیز تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم دارد. از کارکردهای وقف در راه امامزادگان می تواند نفوذ فرهنگی در جامعه باشد. صرف درآمد این موقوفات رابطه ای دوسویه با زندگی روزمره مردم دارد(جعفریان، 1387 :44). در وهله نخست این وقفیات می تواند جنبه تبلیغی داشته باشد. و اسباب گسترش مذهب در جامعه را فراهم کند. زیرا بسیاری از واقفان در جهت کسب ثواب اقدام به انجام این عمل می کنند و با این کار احساس رضایت قلبی و روحی در خود ایجاد می کنند و این عمل می تواند اسباب تشویق را برای سایر افراد فراهم کند. آرامگاه امامزادگان؛ برای معتقدان به درگاه این عزیزان محلی برای توسل و تقرب به درگاه خداوند از طریق واسطه قرار دادن آنان برای برآمدن حاجات و وسیله آرامش و تسکین قلوب مومنین بوده است. بنای امامزادگان مکانی برای حضور مومنین است. این باور مندی نیز در جهت دهی به اعطای موقوفات به این ابنای متبرکه برای گسترش ساختمان آنها می تواند مؤثر باشد.
از جمله مهمترین اقدامات فرهنگی که می توان با صرف درآمدهای حاصله از موقوفات در امامزادگان به آن ها جامه عمل پوشانید و در راه ارتقای سطح جامعه از آن ها بهره برد عبارت اند از :
1- ساخت مدرسه و مراکز فرهنگی وابسته: یکی از زیر مجموعه های کارکرد فرهنگی وقف نتایج علمی است. سهم عمده ای از عواید موقوفات به تعلیم و تعلم و صرف معارف اسلامی تعلق دارد زیرا فراگیری علم و دانش از عبادات به شمار می آید و فقها یادگیری این علوم مفید به حال جامعه را واجب دانسته اند. از آنجا که مردم با کنجکاوی به دنبال دستیابی به علوم و فنون مختلفند، این امر زمینه ها و امکاناتی را می طلبد تا طلاب علم و دانش بتوانند راحت تر به این مقصود خویش نائل گردند. اینجاست که زنان و مردانی خیر اندیش با وقف کردن قسمتی از اموال خود نقش مهمی را ایفا نمودند و با ایجاد، مدرسه، کتابخانه ها و حجره هائی در اطراف یا در داخل خود امام زادگان، سبب حل بسیاری از مشکلات نظیر کمبود منابع درسی و دوری مسافت و حتی در مواردی پرداخت هزینه تحصیلی، بویژه برای دانش اندوزانی که از مدرسه و یا مکان های آموزشی دولتی فاصله دارند و به ویژه در مناطق محروم بسیار می تواند مثمر ثمر باشد(سلمان، بی تا: 57). امروز با نگاهی کوتاه به اسناد اوقاف به آگاهی و حساسیت مردم نسبت به فریضه فراگیری علم پی می بریم. در واقع درصد چشمگیری از موقوفات به ساخت مدرسه اختصاص داده می شود که سرچشمه آن بدون شک کتاب آسمانی ماست که در بسیاری از آیات بر این امر مهم تاکید نموده است.
2-انتشار کتب و جزوات: صرف بسیاری از درآمدهای حاصل از وقفیات امامزادگان برای انتشار کتب و جزوات مذهبی، و اخلاقی به نوعی ادای دین به ساحت مقدس این بزرگوران است. زیرا امامزادگان در زمان های خود، کانون های عظیم معنوی و فرهنگی بوده اند(میراث جاویدان، بی تا : 17). این کتابها که اغلب درباره نسب و زندگانی امام زاده و تاریخ ساخت بنا، مباحث اخلاقی و تربیتی است، در مواردی در فروشگاهی که به این منظور در جوار حرم این امامزادگان برای ارائه این محصولات به جامعه ساخته می شوند عرضه می شوند. این کتب در سطح معرفتی مردم بسیار تأثیرگذار است و در بسیاری موارد سؤالاتی را که هنگام ورود به این حرم های مقدس به ذهن آدمی خطور می کند پاسخگو هستند. همچنین در مواردی کتاب های دینی ، ادعیه و قرآن نیز وقف می شود که چون اغلب این کتب وقفی هستند، باید در محل امامزاده خوانده شوند.
3-ایجاد کتابخانه و تأسیس واحدهای فرهنگی: از آن جا که یکی از اهداف امامزادگان در طول حیاتشان مبارزه با جهل و تلاش برای بالا بردن سطح آگاهی مردم بوده، بنابراین بسیاری از بقاع امامزادگان دارای واحد های فرهنگی غنی و پویا با شرکت جوانان و طالبان علم هستند. این امر نیز به جهت حلقه های درسی است که در بسیاری از این بقاع متبرکه برپاست. مسلماً اولین نیاز این حلقه های درس که به مجالس درس و بحث مسلمانان صدر اسلام شباهت دارند، منابع درسی، دعوت از چهره های آگاه و مکانی است که باید در اختیار دانش اندوزان قرار گیرد.
4- برپایی نماز جماعت: تأثیر این عمل عبادی، در تمام ابعاد مختلف جامعه دخیل است، زیرا که مسلمین از طریق نماز جماعت می توانند به بسیاری از گرفتاری های همنوعان خویش مطلع گردند و در جهت رفع آنها تلاش کنند. به عملی فرهنگی مبادرت کرده، زمینه رشد و شکوفایی علمی را در جامعه فراهم آورند. می توانند به ایجاد هیئت های مذهبی اقدام کنند. این تنها شمه ای از نتایج برگزاری نماز جماعت در جوار امام زادگان است. بنابراین اگر وقفیاتی در خصوص گسترش بنا و مرمت آن به این سبب صورت گیرد بسیار مفید خواهد بود.
5-برگزاری جلسات قرآن خوانی، روضه، برگزاری مراسم مختلف مذهبی: برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی به ویژه در ایام عاشورا و تاسوعای حسینی، در مکان امامزادگان و تشکیل هئیت ها به ویژه در ماه محرم برای برپایی مجالس عزاداری، نیازمند صرف هزینه در این موارد است بنابراین باید بودجه هایی را از درآمدهای موقوفات به این امر اختصاص داد. چراکه امامزادگان از نسل امامان معصوم هستند و این یکی از بهترین راه های یادآوری حماسه حسینی و جهاد فکری ائمه علیهم السلام است و مکانی مناسب برای تبلیغ هرچه بهتر مهدویت به خصوص در اعیاد شعبانیه است.
6- برگزاری کلاس های تفریحی-مذهبی: در سال های اخیر بسیاری از متولیان امامزادگان اقدام به برگزاری کلاس های تفریحی، درسی به ویژه در ایام تابستان برای جذب هرچه بهتر کودکان و نوجوانان کرده اند که نمونه موفق آن را در امامزاده محسن واقع در شهر اصفهان، در خیابان رودکی می توان مشاهده کرد. این قبیل اقدامات نیازمند مکانی مناسب و آموزگاران مجرب است . همچنین برگزاری کلاس هایی مانند آموزش رایانه و زبان انگلیسی نیز به امکانات احتیاج دارد که مطمئناً صرف درآمدهای وقفی در این زمینه نتایج مثبتی را به همراه خواهد داشت(خسروی،بی تا:10-9).

کارکرد های اقتصادی:

1- ایجاد امکانات رفاهی در محل: غیر از دریافت نذورات مردمی، وقف یکی دیگر از راه هایی است که امکانات مالی را در اختیار امامزادگان قرار می دهد و متولیان آن می توانند درآمد حاصله از این موقوفات را در ایجاد فضاهای فرهنگی، مذهبی و تاسیسات رفاهی صرف کنند( میردامادی، بی تا: 119). نظیر ساختمان هایی که اطراف امام زادگان ساخته می شود تا مردمی که از مسافات طولانی به زیارت می آیند، بتوانند از ان استفاده کنند. از درآمدهای حاصل از موقوفات برای رفاه حال زائران می توان اقدام به ساختن زائر سرا و تاسیسات رفاهی کرد نظیر زائر سرائی که در جوار آستان مقدس حضرت معصومه قرار دارد. یا زائر سرای امام زاده هاشم در شهر رشت. ( سنت نبوی وقف، ابعاد گسترش و ثمرات آن در جامعه، 1364: 46).
2- ایجاد مراکز درمانی: جهت رفاه حال مردم و زوار، در بسیاری موارد این طرح موفق عمل کرده است. درمانگاه یا دارالشفائی وابسته به امام زاده یا بقعه متبرکه ای بنا گردیده است. در این راه ابتدا باید زمین آن توسط افرادی خیر وقف شود و یا هزینه ساخت آن از موقوفات تأمین شود. در این مکان ها به مراتب برای مردم هزینه های درمانی ارزانتری با قیمت هایی مناسب تر در نظر گرفته شود و از پزشکانی خیر اندیش را با دستمزد هائی کمتر به خدمت گرفت. درآمدی که از این درمانگاه ها به دست می آید، می تواند در رفع بسیاری از کمبود های اقتصادی امامزاده همچنین در رفع بسیاری از مشکلات اقتصادی درمانگاه، مؤثر باشد.
3- ایجاد مراکز تجاری: اختصاص بخشی از هزینه های حاصل از درآمد های وقفی امامزادگان، برای احداث بازارچه ها و ایجاد مراکز تجاری و خدماتی در اطراف محل مرقد، خود می تواند زمینه ساز ایجاد اشتغال و اسباب توسعه اقتصادی را فراهم کند(هدایتی، علی اصغر، بی تا:80).
4-ایجاد صندوق قرض الحسنه: از جمله اهداف امامزادگان مبارزه با فقر و دستگیری از نیازمندان بوده، به این ترتیب اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از موقوفات در این راه، میراث این عزیزان را جاودانه می سازد. بنابراین، در برخی موارد ایجاد قرض الحسنه هایی برای اعطای وام به مردم در مکان امامزاده صورت می گیرد.
5- احیا، مرمت و تکمیل امکانات امامزادگان: صرف هزینه در خصوص تعمیر و مرمت این بقاع متبرکه به عنوان میراث های تاریخی، با مظاهر نمونه ای مانند معماری، نقاشی، کاشیکاری و جزآن تلاشی است برای بهره گیری از حداکثر ظرفیت آن ها. زیرا این مکان ها به عنوان یکی از مهمترین کانون ها و پایگاه های معنوی در میان شیعیان ایران ، نقش مؤثری در جذب اقشار مختلف جامعه به ویژه جوانان دارند.
6- امور خیریه: یکی دیگر از راه های صرف درآمدهای امامزادگان سفره های اطعامی است که آنان به مناسبت های مختلف مذهبی نظیر عاشورا و ماه ضیافت الهی به جهت کمک به ایتام و نیازمندان پهن می گردد. در بسیاری موارد نیز افراد خیر، بانی چنین جلساتی می شوند.
7-گسترش بنا: خانه ها و زمین هایی که نزدیک بقاع متبرکه قرار دارند در موارد بسیار برای گسترش امامزادگان وقف می گردند که دیده شده است علاوه بر ایجاد فعالیت های عمرانی و ساخت و ساز داخل امام زاده قسمت زیادی از آن به قبرستان هایی اختصاص داده می شود که می توانند محلی برای دفن مردگان باشد. اغلب این مزار ها سریعاً با قیمتی بالا به فروش می رسند چرا که از یک سو مردم به دلیل اعتقاداتشان ترجیح می دهند در این مکان های مقدس قبر بخرند. از طرف دیگر بستگان متوفی به دلیل مسافت طولانی قبرستان هایی که از شهر فاصله دارند به این کار اقدام می کنند. پولی که از فروش مزار ها حاصل می شود نیز می تواند یکی از راه های درآمد برای امامزادگان به شمار رود(سنت نبوی وقف، ابعاد گسترش و ثمرات آن در جامعه، 1364: 50).
این موارد گوشه ای از کارکردهای فرهنگی و اقتصادی بود که صرف درآمدهای موقوفات می تواند به همراه داشته باشد. بسیاری از این امور امروز در برخی از امامزادگان کشور صورت می گیرد که می تواند الگویی موفق برای سایر مکان های مقدس نیز باشد. امید است که سازمان اوقاف و امور خیریه با پیگیری این قبیل کارها و صرف درآمدهای وقفی در این راه، در جذب هرچه بیشتر مردم به ویژه جوانان موفق عمل کند.

نتیجه

در پایان می توان گفت امامزادگان به عنوان منابع نور و رحمت الهی موهبتی هستند که توسل به آن ها و امید به شفاعتشان، موجبات نجات انسان ها را فراهم می کند. زیرا آنان کسانی بودند که در مسیر تاریخ، با اقدامات خود نقش اساسی در ترویج فرهنگ اسلامی و نشر معارف دینی کرده اند. همین امر سبب شده است تا باورمندی مردم معتقد تا به امروز هم به این عزیزان پابرجا باشد و مردم برای کسب ثواب درحد توانایی خود اموالی را وقف کنند. آگاهی و درایت در چگونگی هزینه کردن درآمدهای حاصل از موقوفات می تواند تأثیر بسزایی در هر چه بهتر عمل کردن نهاد وقف داشته باشد. اختصاص وقف به مشاهد شریفه به ویژه مرقد امامان معصوم و امامزادگان در گسترش تشیع نیز بی تأثیر نخواهد بود. زیرا با قوی تر شدن بنیان اقتصادی آنان، توانایشان در جهت تبلیغ و اشاعه فرهنگ تشیع از طریق برگزاری مراسم مذهبی، افزون خواهد شد. گره بسیاری از موانع و مشکلات اجتماعی که ریشه در اقتصاد جامعه دارند همچنین بسیاری از معضلات فرهنگی، با همکاری و همیاری همه جانبه مردم به نهاد وقف، سازمان اوقاف و امور خیریه و یا به طور مستقیم به مقابر متبرکه امامزادگان باز می گردد که در طی این جستار به گوشه ای از تاریخ و اهداف اقتصادی و فرهنگی وقف اشاره گردید.

پی نوشت ها :

1 . kia.aras1800@yahoo.com
2 .m.110raesi@yahoo.com

فهرست منابع
کتب
– جعفریان، رسول.(1388).سیاست و فرهنگ در روزگار صفوی، ج1، چاپ اول، تهران: نشر علم.
– ــــــــــــــ.(1387).تاریخ دولت و خلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
– تاریخ ایران کمبریج.(1389). گروه نویسندگان، ترجمه تیمور قادری، تهران: نشر مهتاب.
مقالات
– احمدی، نزهت.(1384). «تشیع و وقف در عصر صفوی»، ویژه نامه علمی- پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 40 :62-41
– ـــــــــــــــ .(1390). «در باب اوقاف صفوی»، مجموعه مقالات، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
– سازمان اوقاف و امور خیریه.(1364).سنت نبوی وقف ابعاد گسترش و ثمرات آن در جامعه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
– خسروی، محمدعلی.(بی تا). «سهم موقوفات در ساختار فرهنگی کشور»، میراث جاویدان، شماره55: 10-5.
– ـــــــــــــ.(بی تا).«متن سخنرانی آقای محمد علی خسروی معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه درباره سیری در تحولات اوقاف پس از پیروزی انقلاب اسلامی»، میراث جاویدان، سال دوازدهم،شماره46: 25-21.
– سلمان، ابوسعید احمد.(بی تا). مقدمه ای بر فرهنگ وقف، تهران: صبا.
– محبی،سعید.(1357). دایره المعارف تشیع اخبار و ایهام، جلد دوم، تهران: بی نا.
– میردامادی، سید مصطفی.(بی تا). «نگاهی آماری به فعالیت های اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان»، میراث درخشان، سال پنجم، شماره 3و 4: 121-114.
– میراث جاویدان.(بی تا).«متن سخنرانی ارائه شده در نخستین همایش و گرامیداشت امامزادگان و تجلیل از خادمان اهل بیت(ع) و … تهران حسینه ارشاد 1384»، سال سیزدهم، شماره52.
– هدایتی، علی اصغر.(بی تا). «مروری اجمالی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف (نقش وقف در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور)»، میراث جاویدان، سال هفدهم، شماره67: 81-76. :
پرسش و پاسخ
-پرسش و پاسخ از یکی خادمان امامزاده محسن، واقع دراصفهان چهارراه رودکی ، پرسشگر کیمیا کشتی آرا، 1392.