چکیده

آستان مبارک امامزادگان همواره کانون تجلی انوار و برکات الهی و مرقد پاک و مطهرشان معدن فیض و کرامت است و محل تجمع شیعیان و گسترش و نشر فرهنگ اسلامی است.
عاشقان خاندان عصمت و طهارت که به زیور «شرح صدر» آراسته‌اند و ایثار و مهرورزی به دیگران در عمق وجود آنان است، باور دارند امانت‌دارانی هستند که مال و ثروت دنیا روزگاری چند به امانت به آنان سپرده شده است. این محبان اهل‌بیت به پیروی از دستورات الهی، با اشتیاق و در کمال آزادی، اموال و املاک خویش را برای همیشه وقف امامزادگان نموده و در معرض استفاده عموم قرار داده‌اند.
این پژوهش به معرفی و شرح موقوفات آستان‌های مقدس فرزندان بزرگوار موسی ‌بن جعفر(ع) در شیراز و دیگر امامزادگان استان فارس می‌پردازد و مخاطبان را با نیات خیر واقفان و نحوه مصارف درآمد حاصل از موقوفات آشنا می‌کند.
کلید واژه ها: وقف، امامزادگان استان فارس، فرزندان موسی ‌بن جعفر(ع)، نشر فرهنگ اسلامی

مقدمه

وقف از سنت‌های حسنه ای است که در طول تاریخ به اشکال مختلف وجود داشته است. با ظهور اسلام، وقف جلوه‌ای خدایی یافت و در مسیر احکام الهی راهی روشن و با هدف پیمود. وقف از عبادات شایسته و ارزشمندی است که منشأ بهره‌مندی و خدمات بسیار برای بانی و عموم مردم می‌گردد. ترغیب مردم به صدقات از موهبات اسلام است و آیات الهی نشانگر اهمیت این موضوعند. «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» :«به مقام والای نیکوکاری نمی‌رسید مگر آنکه از آنچه را دوست می‌دارید انفاق کنید».(آل عمران :92).
«المال و البنون زینه‌الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیر املاً» :«اموال و پسران تجمل زندگی دنیوی است و کارهای ماندگار و شایسته در نزد پروردگارت خوش‌پاداش‌تر و امیدبخش‌تر است» (کهف : 46).
از حضرت امام‌صادق علیه‌السلام روایت کنند که فرمود: «لیس یتبع ‌الرجل بعد موته من ‌الاجر الا ثلاث خصال: صدقه موقوفه لا تورث او سنّه هدی سنها و کان یعمل بها و عمل بها من بعده او ولد صالح یستغفر له» «شخص پس از مرگ پاداشی نخواهد داشت مگر در سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان حیاتش برقرار نموده و پس از مرگش تا قیامت جاری است؛ صدقه‌ای که وقف کرده و به ارث گذاشته نخواهد شد؛ سنتی که در زمان حیات خویش برقرار ساخته و به آن عمل کرده است و پس از وفات او همچنان به آن عمل می‌شود. و فرزند صالحی که برایش طلب آمرزش کند»( مجلسی ،1404: 6/ 294ـ293)
بررسی‌های‌ تاریخی نشان می‌دهد که قبل از اسلام نیز در ایران سابقه وقف وجود داشته است. در ایران باستان نذورات و وقف اموال به پرستش‌گاه ها متداول بوده است و ایرانیان به کار نیک و دستگیری از بینوایان توجه داشتند.
با تشرف ایرانیان به دین مبین اسلام، وقف از جایگاه والایی برخوردار گشت و در پیشبرد امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی جامعه نقش بسزایی پیدا کرد.
در زمان حضور با برکت حضرت امام‌رضا (ع) در طوس، تعداد زیادی از امامزادگان و شیعیان برای زیارت ایشان از مدینه به ایران روانه شدند و بعد از شهادت حضرت نیز این حرکت ادامه داشت. فرزندان دانشمند و فاضل حضرت امام‌ کاظم(ع) برای معرفی اسلام راستین و ترویج تشیع به نقاط مختلف به ویژه ایران مهاجرت نموده و به تبلیغ اسلام پرداختند. وجود بقعات متبرک در مسیر حرکت به سوی طوس بخصوص در شهرهای شیراز و قم، گویای این مطلب است.
علاقه وافر شیعیان به اهل‌ بیت عصمت و طهارت به خصوص علاقه ایرانیان عاشق ولایت و احترام فوق‌العاده به این امامزادگان واجب‌التعظیم، آنان را به آبادانی مرقد شریفشان برانگیخته و محبان اهل‌ بیت املاک متعددی را وقف مرقد مطهر امامزادگان نمودنده اند.
در حال حاضر، 82871 موقوفه که 660356 رقبه دارد در ایران شناسایی و اطلاعات آنها وارد رایانه شده است .
در استان فارس تاکنون 6275 موقوفه با حدود 125000 مورد شناسایی شده که تقریباً 6٪ موقوفات کشور و 18٪ از رقبات موقوفات کشور را تشکیل می‌دهد.
وجود کلیساها و معابد اقلیت‌های مذهبی در برخی از نقاط استان فارس، دلالت بر وجود وقف قبل از اسلام در استان فارس دارد. اما از اولین موقوفات امامزادگان فارس پس از اسلام براساس وقف‌نامه‌هایی که تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته است می‌توان بدین‌ شرح یاد کرد:
موقوفات حرم مطهر حضرت احمدبن موسی شاهچراغ (ع)
موقوفات حرم مطهر حضرت محمدبن موسی (ع)
موقوفات بقعه متبرکه علی‌بن حمزه (ع)
موقوفات حرم مطهر حضرت سیدعلا‌ءالدین حسین (ع)
موقوفات حرم مطهر حضرت احمدبن موسی «شاهچراغ» (ع)
بارگاه ملکوتی حضرت احمد بن موسی شاهچراغ (ع) مطاف و زیارتگاه شیعیان و محل توسل و تمسک دلباختگان الهی است. برکات این شهید بزرگوار و سید السادات الاعاظم، چون خورشیدی فروزان روشنگر دل های عاشقان و کرامات روشن‌تر از آفتابش گرمابخش جسم و جان نیازمندان است.
فرصت‌الدوله شیرازی درکتاب آثارالعجم در باب موقوفات حضرت احمد بن موسی(ع) می‌نویسد:
«ازموقوفات حضرت شاهچراغ (ع) بعضی از دکاکین و کاروانسرایی و حمامی و همچنین ملک میمند و توابع آن است. میمند قصبه‌ای است از فارس که میان شرق و جنوب شیراز واقع است. حاصلش غله و برنج و میوه‌های بسیار نیکو و انگورش موفور است خصوص بادام و گل‌ سرخ و گلابش به عالم مشهور. آنجا را تاشی ‌خاتون مادر شاه‌ شیخ ابواسحاق بن‌ محمد شاه که مالک بوده وقف نموده بر بقعه متبرکه حضرت سید امیر احمد بن موسی علیهم االسلام معروف به شاه چراغ گویند. در ازمنه بعد، میمند را به غصب متصرف شدند تا در زمان سلاطین صفویه میرزا حبیب‌الله نامنی که منصب وزارت داشته، به تقویت پادشاه قدری از میمند را باز پس گرفته و قدری را خود خرید و همه را ثانیاً وقف نموده و الحال آنجا متعلق و جزء موقوفه امامزاده مذکور است.(فرصت الدوله شیرازی ،448ـ444) در زلزله سال 997 شیراز که نیمی از بقعه مبارک حضرت شاهچراغ (ع) ویران شد، از محل درآمد موقوفات بقعه تعمیر می‌شود. سیدجلال‌الدین مجدالاشرف در کتاب آثار احمدیه می‌فرماید:
«قریب هزار تومان هم از میمند وقفی آن حضرت گرفته بقعه مبارکه را به همان ارکان سابق برپای نمودند.» (مجدالأشرف :86)
بانو تاشی خاتون مادر شیخ شاه ابواسحق انجو آل‌مظفر که به سال 744 هـ.ق به سلطنت فارس رسید، بانویی نیکوکار و متدین بود. این بانو در زمان سلطنت فرزندش، بارگاه حضرت احمد بن موسی(ع) را تعمیر نمود و دستور داد گنبدی رفیع بر آن مرقد منور ساختند و مدرسه‌ای در کنار بقعه بنا نهادند.
ابن‌بطوطه سیاح مشهور که در سال 748هـ.ق به شیراز آمده است مشاهدات خود را درباره عظمت بارگاه ملکوتی حضرت شاه چراغ (ع) و احترام اهالی شیراز نسبت به آن و آداب زیارت آنان چنین نقل می‌کند:
«ازجمله مشاهد شیراز است تربت سیدامیر احمد فرزند موسی برادر رضا فرزند موسی فرزند جعفر فرزند محمد فرزند علی فرزند حسین فرزند علی‌ابن ابیطالب که خشنودی خدا بر همه آنان باد و این تربت شریف در نزد مردم بسیار محترم و گرامی است. آنرا محل استجابت دعا و توسل به سوی خدا می‌دانند و به فضیلت آن مرقد مطهر تبرک می‌جویند. تاشی‌خاتون مادر شاه شیخ ابواسحاق مدرسه بزرگی در آنجا بنا کرد، دارای زاویه‌ای است که در آن طعام و غذا جهت هر وارد و صادر آماده است و قاریان با آوازهای خوش بر آن تربت شریفه همیشه تلاوت قرآن می‌نمایند و عادت خاتون چنان است که بعدازظهر روزهای یکشنبه در آن مکان شریف حضور می‌یابد و در آنجا قضات، علماء و مردمان شریف جمعاً یک ختم قرآن تلاوت می‌نمایند و قاریان خوش‌صوت نیز با صدای بلند قرآن می‌خوانند. پس از آنکه طعام و میوه و شیرینی مصرف‌گردید، وعاظ به پندو اندرز و ذکر حدیث می‌پردازند و تمام این جریان بعد از نماز ظهر روزهای یکشنبه تا هنگام نماز عشا صورت می‌گیرد درحالی که تاشی‌خاتون بر بالای خانه‌ای مشرف به مسجد که از شبکه‌های آن مسجد را می‌نگرد، می‌نشیند و در پایان مانند دربار سلاطین طبلها، نقاره‌ها و نفیرها را در نزدیکی درب بقعه آن حضرت می‌نوازد».
بانو تاشی‌‌خاتون همچنین سی جزء قرآن مجید بر آستان مقدس شاهچراغ علیه‌السلام وقف نمود که از نفیس‌ترین قرآن‌های دنیاست و فعلاً در موزه نگهداری می‌شود. این قرآن سی‌پاره بخط ثلث بسیار عالی، با آب طلا، توسط یحیی الجمالی خطّاط در سال 746 هـ . ق نوشته شده و در ابتدا و انتهای هر جزو نام کاتب و واقف ذکر گردیده است.

ترجمه قسمتی از وقف‌نامه حرم‌مطهر حضرت احمدبن‌موسی شاهچراغ(ع)

«میرزا حبیب‌الله توفیق رفیق حال و مال گشت تا به دیده تحقیق و نظر تدقیق مشاهده و ملاحظه فرمود که دولت اقبال این جهان بر شرف و عرصه انتقال است، مگر آنچه وسیله تقرب سازند به حضرت مهیمن علی‌الاطلاق. کما قال‌الله تعالی: ما عندکم ینفد و ما عندالله باق (آنچه نزد شماست تمام‌شدنی و آنچه نزد خدا است باقی می‌ماند) و مقرر است که افضل صدقات که به مرور ایام و شهور و کرور سنین و اعوام و دهور (روزها، ماهها، سالها و روزگاران) بر صفایح افتراق لیل و نهار باقی و برقرار ماند، وقف کرد بر بقعه علیه منوره حضرت امامزاده عالمیان، سیدمیراحمد علیه‌السلام و نیز اهل عرفان، شمس افق اجتبا و اصطفا، بدر لامع مطلع، ثمره شجره هل أتی، قبله قبول‌دعا، مادامت‌ الکواکب باقیه واقعه، در وسط دارالملک‌شیراز که اظهروا وضع و اشرف و انور مزارات بلده مزبوره است آنکه املاک معینه موصوف را: و بعد از ذکر فهرست املاک و رقبات (جدول شماره‌ی 1) در باب نحوة مصارف عایدات آمده است:
نخرند و نفروشند و به اجاره زیاده از سه‌سال ندهند، نه در عقد واحد و نه در عقد متعدده و به حکام متغلبه (غلبه‌یافته – فائق آمده) و اتراک (ترکها) مطلقاً اجازه ندهند و به میراث نگیرند.
در تعمیر و مرمت ‌بقعه رفیعه علیه موقوف علیها و ملحقات آن از نقاره‌خانه و آش خانه و غره‌کما هو حقه و اعاده مهدومات نماید (خرابیها را بازسازی کند) از آن جمله هر روز دو من برنج جهت آش فقرا و مساکین طبخ نماید و به تصدق‌فرق فرقدآسای بندگان نواب‌کامیاب همایون‌شاه عالم‌پناه شاه طهماسب ده‌ من نان به مساکن دهند و فرش و روشنائی بقدر امکان بر بقعه مزبوره مرتب سازند و وظیفه حفاظ و مؤذن خدمه آستانه مزبوره به موجبی که در ذیل سمت تحریر خواهد یافت یوما فیوما داده چنان نماید که در آن خللی واقع نشود و در هر سال به زوار مشاهد مشرفه که قدرت نداشته باشند یکصد پیراهن و زیرجامه و سی کپنک (نوعی پوشش نمدی) و سی‌ پا افزار بدهند و مصارف مزبوره عموماً و حق‌التولیه خصوصاً منوط گردانید عالیحضرت واقف برای متولی مشارالیه که در هر مرتبه از مراتب به هرعنوان که صلاح داشته باشد عمل نماید».(فرصت الدوله شیرازی :445ـ444).

موقوفات آستان مقدس محمدبن‌موسی(ع):

فرصت الدوله در کتاب آثار العجم در شرح حال آن حضرت می‌فرماید :

بقعه مطهره سید امیر محمد مضجع آن حضرت است.

پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر(ع) با برادرش حضرت شاهچراغ(ع) از یک مادرند و آن حضرت از اهل فضل و صلاح وتقوی بوده، قائم اللیل صائم النهار، در عهد خلفا شیراز آمده و در آنجا منزوی شده است. گویند از حق الکتابه کلام الله مجید بسیاری از بندگان آزاد فرموده، در اینکه آن حضرت را شهید کرده‌اند یا وفات یافته اقوال مختلف نوشته‌اند، به هر حال بقعه منوره‌اش مطاف و زیارتگاه و محل فیض است(فرصت الوله شیرازی: 448).
حدود سنه 752 هـ . ق میرزا عنایت الله دستغیب«رضوان الله علیه» نوری در خانه خویش مشاهده می‌کند و بعد از جستجو به لوح قبری بر می‌خورد و مشخص می‌شود که جسد مطهر حضرت سید امیر محمّد در این خانه مدفون است. میرزا عنایت الله دستغیب بانی بارگاه این بزرگوار می‌شود و چندین خانه از اطراف خریده و آنرا توسعه می‌دهد و بعد هم مقداری املاک بر آن وقف می‌نماید.
«مقبره حضرت سید امیر محّمد برادر حضرت سید امیر احمد زیارتگاهی پر برکت و عالی مرتبه دارد که محل وثوق و اعتماد مردم جهت نیایش بدرگاه پروردگار است. مهتران نیکوکار و راستگاران پرهیزگار آنجا سکونت می‌گزینند و بر مرقد مبارکش پیمان می‌بندند و رجال‌الغیب (ع) برای نزدیکی به خداوند متعال بر آن تربت شریف حضور می‌یابند.»(جنید شیرازی : 292).

متن قسمتی از وقف‌نامه میرزا عنایت‌الله دستغیب

و ثانیا آنکه هرساله آنچه از املاک و رقبات و موقوفات مزبوره مداخل و منافع به هم رسد چه از حاصل شتوی و چه از محصولات صیفی و چه از سایر موقوفات به عمل آید بعد از وضع اخراجات از قبیل مئون زراعت و مصالح‌الاملاک و غیرذلک ممالرام اخراج گردد و آنچه موجب کثرت و ازدیاد ریع حاصل و رقبات مزبوره گردد بقیه را به موازی پنجاه سهم منسهم و منقسم می‌گردد، از آن جمله تعمیرات بقعه رقبه چهارده سهم اخراجات شود و از بابت تعزیه جناب سیدالشهداء علیه‌السلام هفت‌سهم در ایام تعزیه اخراجات سفره و به مصرف امور متعلقه به تعزیه جناب اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام مصروف دارند و عالیحضرت معظم‌الیه از بابت حق‌التولیه خود دوازده‌سهم تصرف نماید و چهارده‌سهم از بابت حق‌الارتزاق در وجه سایر وراث واقف ذکور را منقسم سازند و سه سهم دیگر از بقیه پنجاه سهم بانضمام دو سهم از سهام را بر تعمیرات که کلاً پنج‌سهم شود در وجه ناظر و قراء و ذاکر و فراش و چراغچی و کفشدار و مؤذن و سقا بقدر شأنهم و مراتبهم قسمتی متولی معین نموده، برسانند و اشخاص خدام باید متعدد باشد و در شغل و منصب مزبور واحد باشند و باید خدام همگی ایشان به زیور صلاح و سداد و امانت آراسته و صاحب تقوی و امانت باشند.

موقوفات بقعه متبرکه حضرت سیدعلا‌ءالدین حسین(ع)

بارگاه ملکوتی حضرت سیدعلا‌ءالدین‌حسین(ع) که به آستانه مشهور است مورد توجه خاص اهالی شیراز است و شب های دوشنبه برای گرفتن حاجات در آنجا حضور می‌یابند و به زیارت و عبادت مشغول می‌گردند.
در تاریخچه بنای آن می‌نویسند بعد از آشکار شدن جسد مطهر حضرت حسین موسی(ع)، قبه و بارگاهی رفیع بر مدفن شریفش می‌سازند. علامه مجلسی در بحارالانوار می‌فرماید:
« و اما حسین بن موسی ملقب به سیدعلاءالدین حسین که قبر او در شیراز است، شیخ‌الاسلام شهاب‌الدین مشهور به زرکوب شیرازی که در حدود سال 800ه.ق وفات یافته در کتاب «شیراز نامه» نوشته است:
مردی به نام میرزا علی از مدینه به شیراز آمد در این شهر ساکن گردید. مردی ثروتمندبود. بقعه‌ای عالی بر مرقد مطهر حضرت سیدعلاءالدین حسین بساخت و املاک و باغ های بسیاری خریده بر آن وقف نمود و چون وفات یافت در کنار آن بقعه دفن گردید. و تولیت موقوفات به دست پسرش میرزا نظام‌الملک بود. بعداً به دست «سلطان خلیل» حاکم شیراز که قبل ازشاه اسماعیل بن حیدر صفوی حکومت داشت، بقعة حضرت سیدعلاءالدین حسین را در سال 810 هـ.ق تعمیر و تکمیل نمود.»( مجلسی : 48/ 313ـ312).

ترجمه قسمتی از وقف‌نامه آستان مقدس سیدعلاءالدین‌حسین

شرط کرد آنکه مقدم دارد متولی از حاصل رقبات و موقوفات مؤنات زراعت و بذر و عمارات آن و آنچه موجب زیادتی نفع و حاصل ریع باشد و بعد از آن ادا مطالبات دیوانیه و بعد از آن عمارت مرقد و بقعه موقوف علیها و مسجد و آش خانه و مزار امامزاده منصور مذکور و طهارتخانه مشروحه و بعد از آن آنچه باقی ماند خمسی متولی بحق‌التولیه تصرف نماید و خمسی مرتزقه را که باقی مانده اولاد واقفند للذکر ضعف نصیب‌الانثی برساند و بعد از آن فرش و روشنایی مزارین و بقعتین و مسجد و طهارتخانه بر وجه لایق مرتب دارد و بعد از آن هر یوم پنج من برنج و مصالح آن از دنبه و غیر آن ترتیب آشی نماید که در آش خانه مذکوره مطبوخ شود و به ادوار ده من نان به وزن تبریز به مستحقان در آنجا مصروف شود و تعیین نماید متولی مدرسی را که ماهر در علوم شرعیه باشد که اشتغال نماید در صفه شاه‌نشین مجدده بقعه منوره مذکوره اولا بافاده علوم شرعیه در ایام سنه غیرایام عطله متعارفه و معینه معلومه و هفت نفر طالب علم که در بقعه مذکوره نزد مدرس مذکور حاضر شوند و استفاده علوم شرعیه از او نمایند در ایام درس و تعیین نماید یک نفر از حفاظ کلام ملک علام که در صباح و مساء ایام بر مرقد منور موقوف‌علیه مذکور تلاوت قرآن مجید و فرقان حمید نماید و امامت نماز کند و نصب نماید مؤذنی صیّت عارف به اوقات که پنج وقت از بام بقعه موقوفه علیها به اذان اقامت نماید و نصب نماید نفری را که به امر فراشی و بوابی و چراغچی این بقعه اقدام نماید و نفری دیگر که به فراشی مسجد و آشخانه و ترتیب چراغ و بوابی آنجا قیام نماید و نفری دیگر که به امر طباخی و خادمی آش عام مذکور مواظبت نماید و نفری دیگر که ترتیب چراغ طهارتخانه مذکوره و آب از چاه کشیدن و تنظیف و کنس آنجا اقدام کند و یک نفر دیگر که در مزار امامزاده منصور مزبور هر روز یک جزو از کلام ملک علام تلاوت نماید و یک نفر دیگر که به خدمت آنجا مداومت نماید از فراشی و بوابی و ترتیب چراغ و غیرذلک و مجاور آنجا باشد و آنچه فاضل ماند در لیالی رمضان سوای‌اش عام مذکور جهت ساکنان و واردان بقعه موقوف علیها و توابع و در لیالی و ایام متبرکه هر شب پنج من برنج و ده من گوشت و یک من روغن گوسفند و حوائج لایق به آن طبخ نماید و با هفت من نان و شیرینی یا میوه در وقت خود به حسب حضار مجلس در بقعه موقوف علیها اطعام نمایند و در روز نوروز و عیدین هر یوم بیست و پنج من برنج و ده‌من گوشت و چهار من روغن گوسفند تمام به وزن تبریز و مصالح دیگر درخور آن طبخ نمایند با بیست و پنج من نان مذکور صرف اطعام حاضران بقعه موقوف علیها نمایند.
و در روز عاشورا گاوی ذبح نمایند و با مصالح و حوائج لایق به آن طبخ‌ آشی نمایند و اطعام مستحقان نمایند و در بقعه موقوف علیها و در ماه مولودالنبی(ص) قرائت مولود مصطفی علیه و علی اولاده المعصومین صلوات‌الله الباری در بقعه موقوف علیها و اطعام حضار و الباس قاری به جامه که صلاح متولی باشد، نمایند و وظایف موظفین و مرسومات مدرس و طلبه علوم و خادمان مذکورین تعیین آن بر رای متولی منوط است به وجهی که لایق حال باشد و عزل غیرلایق و نصب لایق و تقدیم اهم بر غیراهم و اگر چیزی فاضل آید جمعی که به مقصد طواف حرم کعبه معظمه و زیارت‌النبی العربی و مشاهد ائمه معصومین صلوات‌الله و سلامه علیهم اجمعین از شیراز روند و مستحق باشند متولی پای‌افزاری جهت هریک برساند و اگر کسی زیاده از آن لایق داند و میسر باشد، دهد و اگر از مصارف مذکوره چیزی فاضل آید مصرف آن مستحقین اولاد واقفند.

موقوفات بقعه متبرکه حضرت علی‌بن حمزه(ع)

شاه میرعلی ابن حمزه بن موسی‌الکاظم حدود سال 220 هـ.ق در زمان حکومت عباسی به ایران مهاجرت کرده بود. خلیفه عباسی به مزدوران خود دستور داده بود هرگاه سادات علوی را بیابند مقتول سازند و حضرت علی‌بن حمزه در غاری (که می‌گویند بعدها آرامگاه باباکوهی شده است) بطور مخفیانه زندگی می‌کرد و با فروش هیزم‌های کوه، امرار معاش می‌نمود.
پس ازمدتی جاسوسان حکومت عباسی بر جایگاه او آگاه می‌گردند و آن سید جلیل‌القدر را در حین جمع‌آوری هیزم سر از بدن جدا می‌سازند. روایت می‌کنند حضرت علی‌ابن حمزه، سر بریده خود را به دست گرفت و به سوی شیراز شتافت و در این مکان که آرامگاه اوست بر زمین افتاد و تا سه روز دهان مبارک سربریده‌اش، ذکر لااله الاالله می‌گفت تا به شهادت رسید.
عضدالدّوله دیلمی به تعمیر و بازسازی حرم حضرت علی‌بن حمزه(ع) پرداخت و موقوفات‌زیادی نیز برآن وقف کرد. علّامه ضامن‌ بن شدقم در این باره می‌نویسد:«وجعل‌التولیه‌والنظاره لسبطیه ثمّ لأرشد فالأرشد من نسلهم.» (الجبوری : 1/262) «و قرار داد تولیّت و نظارت موقوفات را برای نوه‌هایش (از نسل زید اسود حسنی)، سپس ارشد در ارشد از نسل ایشان را.»
در زمان صفویه، موقوفاتی برآستان علی‌بن حمزه(ع) وقف شد. شاهان صفوی به تصور آنکه این‌جا مدفن حمزه‌بن موسی(ع)، جدشان است، موقوفات زیادی بر این آستان وقف نمودند(منتهی الآمال :2/352 ). و تولیّت آن را به سادات حمزوی، از نسل حمزه‌بن موسی(ع) و بنی اعمام خود «پسرعموهای شاهان صفوی» واگذار کردند.
در زمان زندیّه نیز موقوفاتی بر آستان علی‌بن حمزه(ع) وقف شد که از جملة آن ایجاد کاروانسرای بزرگ و حمّامی کنار آن بود که درآمد آن وقف آستان علی‌بن‌حمزه(ع) شده بود.( فرصت الدوله شیرازی ، آثار المعجم :2/762).

متن وقف‌نامه موقوفات حرم مطهر علی‌بن حمزه(ع)

واقف: میر علی‌الدّین محمّد فرزند میرمحمّد جعفر الحمزوی الموسوی.
موقوف‌علیه:وقف صحیح شرعی موبد و حبس صریح مخلد نمود بر بقعه منوره امامزاده واجب‌التعظیم و التکریم میرعلی‌بن حمزه بن امام‌الهمام موسی الکاظم(ع) واقع در شیراز.
موقوفه: کل ششدانگ بستان و اراضی معروف به تل دلگشا واقع در جعفرآباد حومه شیراز مشتمل بر اراضی و جداول قائمات در آن و شرب تابعه بر آن از محل معهود و به طریق استمرار.
مقدار اراضی: کل اراضی آنها به مقدار یکهزار و سیصد بذرافشان با جمیع توابع شرعیه و لواحق و کافه ضمائم و عامه حرائم (حریم‌ها) و جداول که اراضی و بساطین مذکور در محل وقوع مستغنی از ذکر و حدود و اوصاف است، بدون استثنای شیئی از آنها.
بعد از آنکه تولیت مخصوص به اولاد ذکور واقف گردید آنچه به عمل آید و به نحو مذکور یک ثلث ازمداخل و منافع آنرا هرساله صرف تعمیرات و روشنایی بقعه موصوفه متبرکه نمایند، درصورت ضرورت مازاد یک ثلث مزبور را متولی مزبور صرف تعزیه‌داری حضرت خامس آل‌عبا(ع) نماید و دوثلث بقعه را اولاد ذکور واقف علی طریق الارث قسمت نمایند. شرط آنکه عین موقوفتین را نفروشند و معامله و مبادله و مراخصه ننمایند و زیاد از سه سال به اجاره ندهند نه به عقد واحد و نه به عقد متعدده و تا سه سال اول منقضی نشود، اجاره ثانی را واقع نسازند و به ارباب ظلم و جور و عدوان مطلقاً به اجاره ندهند و عین موقوفتین را تغییر و تبدیل ننمایند، ضمن یسعی فی ابطاله او تغییراً و تبدیلا فعلیه لعنه‌الله والملائکته و الناس اجمعین.

نتیجه

وقف اموال و املاک برای امامزادگان نشانگر علاقة وافر و محبّت شیعیان بخصوص مردم شریف ایران به خاندان عصمت و طهارت است. توسعه موقوفات امامزادگان گسترش رفاه زائرین و گشایش امور معیشتی نیازمندان را به همراه خواهد داشت.
موضوع وقف محدوده وسیعی را دربر می‌گیرد زیرا هرمالی که با استفاده از منفعت آن، عینش باقی می‌ماند، می‌توان وقف نمود. ماده 55 قانون مدنی، وقف در هر نوع مالی را ممکن می‌داند و بموجب ماده 58 همین قانون، هر مالی را که با بقای عین آن بتوان از منافعش استفاده کرد، اعم از اینکه مال مزبور منقول باشد یا غیرمنقول و مشاع باشد یا مفروز را می‌توان وقف کرد.
وقف وسائل مانند فرش، چراغ، قرآن و ادعیه و جز آن حتی کتاب برای امامزادگان در ایران بسیار مرسوم است. وقف اموال و دارائی برای تأمین هزینه وسائل زائرین و مجاورین بقاع متبرکه از این نمونه‌اند. امور جاری اماکن متبرکه نیز معمولاً از نذورات اهدائی و موقوفات دوستداران اهلبیت علیهم‌السلام اداره می‌شود.
وقف درآمد اموال برای تحصیل و تحقیق نیز امکانات مالی برای محققان و اندیشمندان تأمین نموده و موجبات توسعه علمی و درنتیجه پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشور را فراهم می‌سازد.
ترویج فرهنگ وقف، شکوفائی جامعه را به همراه خواهد داشت. آثار نیکوی وقف در همه زمینه‌ها، تلاش جدی گسترش وقف را ایجاب می‌کند که همکاری‌سازمان های تبلیغی، نقش مؤثری درگسترش و اعتلای این سنّت حسنه ایفا می‌کنند. شایسته است در زمینه وقف تبلیغات لازم و کافی به منظور نهادینه‌کردن فرهنگ وقف صورت پذیرد. اهمیّت و نقش اجتماعی و اقتصادی وقف برای همگان گفته شود و انگیزه مطلوب در میان جامعه ایجاد گردد تا آنان که استطاعت و تمایل دارند به این امر خیر روی آورند.
فهرست وسائل موردنیاز بقاع متبرکه به طور مستمر بررسی و در اختیار عموم مردم قرار گیرد.تا علاقمندان بتوانند نسبت به تأمین تجهیزات رفاهی، فرهنگی و درمانی مردم اقدام نمایند
از واقفین و خیرین، در رسانه و مجامع قدردانی ‌گردد تا زمینه تشویق مردم برای انجام وقف فراهم شود. برای اینکه مردم بدانند کار خیر آنان مورد تقدیر جامعه و مسئولان قرار می‌گیرد واقفان به جامعه معرفی و از آنان به شیوه‌های مختلف تجلیل شود. به منظور جلب‌اعتماد جامعه و ترغیب مردم به وقف، اقدامات انجام‌شده از محل موقوفات بطور مستمر اطلاع‌رسانی شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- محقق، مترجم و نو یسنده – خدمتگزار آستان مقدس حضرت شاه‌چراغ(ع)

فهرست منابع
1-آربری، جان: (1353)، شیراز مهد شعر و عرفان، ترجمه منوچهر کاشف، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
2- ابن‌بطوطه، محمدبن عبدالله الطنجی: (1348) سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر علی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
3- افسر، کرامت‌الله: (1353)، تاریخ بافت قدیمی شیراز، تهران: انجمن آثار ملی.
4- بحرالعلوم، علامه سیّد جعفر: (1401 هـ.ق)، تحفه‌العالم فی شرح خطبه‌العالم، تهران: مکتبه‌ صادق، چاپ دوّم.
5- بهروزی، علی‌نقی، (1349)، بناهای‌تاریخی و آثارهنری جلگه شیراز، شیراز: اداره کل فرهنگ و هنر استان فارس.
6- جعفریان، رسول: (1375)، تاریخ تشیّع در ایران، قم: انتشارات انصاریان.
7- جنید شیرازی، معین‌الدّین ابوالقاسم: (1328)، شدالازار فی حظ الأوزار عن زوار المزار، تهران: انتشارات چاپخانة مجلسی.
8- حسینی فسایی، میرزاحسن: (1367)، فارسنامه ناصری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
9- حسینی مدنی، علّامه نسّابه ضامن بن شدّ قم: (1378)، تحفه‌الازهار و زلال‌الانهار، تحقیق کامل سلمان‌الجبوری، تهران: آینه میراث با همکاری کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
10- خوب‌نظر، حسن: (1380)، تاریخ شیراز از آغاز تا ابتدای سلطنت کریم‌خان زند، به کوشش دکتر جعفر مؤید شیرازی، شیراز: انتشارات مؤید .
11- رستگار، محمدحسین: (1385)، شرح احوال و شخصیت حسین‌‌بن‌موسی الکاظم و دیگر امامزاده‌های شیراز، شیراز: ادیب مصطفوی، چاپ دوم.
12- رستگار، محمدحسین: (1387)، بارگاه نور، شرح احوال و شخصیت احمدبن‌موسی شاهچراغ و محمدبن موسی(ع)، شیراز: آستان مقدس احمدی(ع).
13- زرکوب‌شیرازی، عین‌الدین احمد: (1350)، شیرازنامه، بکوشش اسماعیل واعظ حورای، تهران: بنیادفرهنگ‌ایران
14- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی: (1388)، زندگانی و شهادت حضرت علی‌بن حمزه(ع)، قم: انتشارات وثوق.
15- فیض نسّابه، حاج شیخ عباس: (1322)، بدر فروزان، قم: بنگاه چاپ.
16- قمّی، شیخ عباس(ره): (1379) منتهی‌الآمال، تصحیح علی محدّث‌زاده، تهران: پیام آزادی.
17- کلینی، محمّدبن یعقوب(ره)، اصول کافی، چاپ بیروت.
18- کمونه، سیدعبدالرزاق: (1375) آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و برزگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم.
19- مجدالاشراف، سیدجلال‌الدین: (1326)، آثارالاحمدیه علیه‌السلام والتحیه، شیراز: انتشارات کتابخانه احمدی.
20- مجلسی، محمّدباقر: (1403 هـ.ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
21- مصطفوی، سیّدمحمد تقی، اقلیم پارس: (1316)، تهران: انجمن آثار ملی.
22- ملک‌الکتاب، میرزا ملک شیرازی: (1335)، بحرالانساب، چاپ بمبئی.
23- نصیرالحسینی، میرزا محمد، ملقب به فرصت‌الدّوله: (1354) آثارالعجم، تهران: مطیع نادری، چاپ دوم.