کتاب شناسی مهم ترین کتاب بهائیان

نخستین بحث کتاب شناسی که قبلا به نظر خوانندگان ماهنامه تحقیقی گوهر رسید مربوط به کتاب تاریخ قدیم وجدید بابیه بود که دنباله آن به موضوع کتاب مطالع الانوار ترجمه داون بر یکرز تألیف شوقی افندی کشیده شد که پس از چاپ و انتشار به ملامحمد نبیل ، شاعر زرندی مداح میرزاحسینعلی نسبت داده شد . این بحث چند تن از مبلغان وپیش کسوتان معروف هر دو دسته بابی و بهائی را بر انگیخت تا بر آن خرده بگیرند و رد و انتقادی بنگارند که پاسخ آنها نیز بعداً در ضمن مقالات تکمیلی به استحضار خوانندگان حقیقت جو رسید. اینک می خواهیم بحث تازه کتابشناسی را در مورد کتاب اقدس تصنیف میرزاحسینعلی بها بر پژوهندگان بی طرف عرضه داریم و برخی نکات و دقایق را که در طی مراجعه و مقایسه نسخه های متعدد خطی و چاپی این کتاب دریافته ایم بر بساط پژوهش و سنجش قرار دهیم تا نظر خوانندگان را به سیر نظر درباره آن جلب کند.
پیش از آغاز بحث باید راجع به کیفیت تصنیف این کتاب نظری افکند و دید با وجودی که از تاریخ جدایی فرزندان میرزا بزرگ نوری در 1280 و تشکیل دو فرقه بهائی و ازلی و تفرقه میان آنها از سال 1285 هر دو گروه در کشور عثمانی زیر اسم بابی به سر می بردند و بنا به تعهداتی که هنگام توقف بغداد و قبول تابعیت سپرده بودند در باره عقیده مذهبی خود که نوعی از تصوف شمرده شده بود حق هیچ گونه تبلیغ و ترویج شفاهی و کتبی نداشتند و به همین سبب در طول مدت چهل سال قادربه جذب افرادی از عنصر عرب و ترک و ارناوط حتی به تعداد شماره انگشتان دو دست نشدند و هر کاری انجام می دادند خواه در عکا و خواه در قبرس واز پیش در آدرنه و بغداد، در پرده استتار انجام می گرفت و مربوط به همان عده ایرانی بود که از کاشان و اصفهان و شیراز و تبریز و بلده نور دنبال ایشان به کشور عثمانی رفته بودند. پس از بیست و اندی سال چند بار اظهارو انکار و تکرار ادعا و سکوت، عاقبت در سال 1290 یا 1292 دفتری مشتمل بر شش هزار کلمه به نام «اقدس » به زبان عربی برای تسجیل انفصال و استقلال خود از بابیان درعکا تدوین شد که صورتهای متعددی از آن به خط چندتن خطاط که با خود از ایران برده بودند درپرده استتار نوشته و به اتباع مطمئن سپرده شد. در ضمن تکرار استنساخ نسخه ها گاهی به دست افراد عربی دانی می افتاد که در آن آثار ضعف انشاء ونقص ماده ادبی می جستند.
در سال 1308 که مدتی بود میرزا حسینعلی به واسطه پیری و بیماری کارهای دنیوی و دینی خود را میان دو پسرش عبدالبهاء”عباس افندی غصن اعظم و میرزا محمد علی غصن اکبر قسمت کرده بود و هر کدام در بخشی از امور دسته جمعی مسئول انجام بودند و میرزا محمد علی را که خطی زیبا داشت با میرزا آقاجان کاشی خادم که از آغاز ادعا تا این تاریخ همواره یار و خادم وفادار بها مانده بود به بمبئی فرستاد تا کتابها و نوشته های او را به چاپ برساند. در ضمن بدیشان اجازه داد که در اصلاح عبارات کتابها تاجائی که زبان عیب جو بسته شود از سعی لازم دریغ نورزد. در نتیجه صورت چاپ شده آثار بها نسبت به صورت خطی قبل از انتشار آنها اختلاف صورت پیدا کرد. اکنون پس از تقدیم مقدمه به اصل مطلب می پردازیم.
از نسخه های چاپی وخطی اقدس که تا بیست و پنج سال پیش گاهی دیده بودم هرگز ذهن متوجه به امکان وجود اختلاف صورت و کم و بیش در مندرجات آنها نشده بود تا آن که بیست و چهار سال پیش نسخه اقدس چاپ حروف سربی بغداد را در آن شهر دیدم که از مطابقه چند نسخه خطی با یکدیگر به تفاوت های موجود در آنها پی برده و در پاورقی صفحه ها ضبط کرده بود. صرف نظر از اختلاف کلمه و کلمات گاهی در برخی از صفحات آن چند سطر هم کم و بیشی دیده می شد. تا آن که چند سال پیش به نسخه چاپ ممتاز و معتمد که در حیات مصنف و با اجازه صریح او به وسیله میرزا محمد علی غصن اکبر پسرش و میرزا آقاجان خادم کاشی در بمبئی اندکی پیش از مرگ صاحب کتاب به ضمیمه مقداری از نامه های عربی بها به اشخاص مختلف برخوردم که در یک مجموعه مشتمل بر 380 صفحه با خط نسخ خوب و خوانا به چاپ رسیده که تنها 64 صفحه آن به متن اقدس اختصاص یافته و 315 صفحه دیگرش شامل نامه های بی عنوانی می شود که محل فصل و وصل غالب آنها در متن مشخص و معین نشده است. متأسفانه در این موقع نسخه اقدس چاپ بغداد یا نسخه خطی مربوط به قبل از تاریخ 1308 هجری نخستین چاپ در دسترس نبود تا با مطالعه معلوم دارد آیا اختلاف نسخه ها در نسخه چاپ استاندارد بمبئی هم وجود دارد یا نه؟پنج سال پیش از این شادروان حبیب الله عتیقه فروش اصفهانی چند جلد کتاب چاپی و خطی از آثار بهائیان که در بمبئی به چاپ رسیده بود با دو مجموع خطی از مکاتیب میرزاحسینعلی را برای فروش و تقویم براین جانب عرضه داشت که از آن میانه یک مجموعه اش در 1294 هجری یعنی شانزده سال پیش از مرگ بها نوشته شده بود و جلب توجه مرا کرد.
پس از تعیین بهای کتابها از او خواستم این مجموع 94 را یکی دو روز در دسترس من بگذارد و با اجازه او از اول و آخر بخش اول آن مجموع زیراکسی برداشته شد (کلیشه شماره 1و 2) خط این مجموعه به خط متعارف میرزا محمدعلی ومیرزا عباس و برخی از نویسندگان نزدیک به میرزا حسینعلی فوق العاده نزدیک بلکه بیشتر به خط عباس افندی پیش از دوران پیری و لرزش دست و خط شباهت دارد. خوشبختانه چند نسخه از این مجموعه خطی و چاپی را یکی از کتاب دوستان معاصر خریده و اکنون در تصرف دارد و نمی دانم که او بدان چه در این مقاله از بابت نسخه شناسی مجوع مکاتیب معهود گفته می شود آگاهی یافته یا نه؟
محتویات این مجموعه (94) عبارت است از:
1-کتاب اقدس که در پایانش تاریخ چهارشنبه 7صفر المظفر 1294 دارد(کلیشه 2) در ذیل آخرین صفحه صورت مکتوبی از بهاء به یکی از مریدان او نوشته شده که طرف مکاتبه معلوم نیست.
2- کلمات مکنونه فارسی که بعدا در حاشیه صفحات آن چیزهایی افزوده شد و تایخ آن 14 صفر 1294 است.
3- سر مکنون عربیه که در همان زمان و به همان قلم نوشته شده ولی رقم تاریخ ندارد.
4- نوشته ای است مفصل در اثبات حقانیت دعوی بها که نویسنده آن شاید عبدالبها یا میرزاآقاجان باشد،‌چه در ضمن آن می نویسد: «این عریضه ای است از این عبد مسما به عبد حاضر لدی العرش به سوی شاربان رحیق… و به لسان پارسی عرض می شود…»
5- مکتوبی است کوتاه از بهاء‌ به آقا جمال بروجردی ک پیش این فرقه ها بعدا معروف به کفتار و مطرود شده بود.
6- مکتوبی است به شیخ مرتضای انصاری علیه الرحمه که شاید هرگز به دست آن مرحوم نرسیده باشد.
7- مکتوب دیگری است که مخاطب آن معلوم نیست.
8- نوشته ای است مفصل بر رد ازل به طرفداری از بها که با خط بدی در کنار صفحه اولش این عنوان را یافته است : «کتاب حب حبیب و بطلان ازل»
9- دعائی برای شفای بیمار از بهاء
10- لوح سلطان ایران با عریضه بهاء به ناصرالدین شاه در سلب تهمت شرکت بابیان در سوء قصد به شاه.
11- زیارت نامه بدیع که باید نه مرتبه رو به مشرق بخوانند.
12- مناجات گونه ای از بها که درحاشیه آن دعای کارگشایی او نوشته شده است.
13- مکتوبی به خط متوسط که طرف خطاب بهاء‌ در این نامه محمدعلی دهجی است که پیک نامه بر بهاء‌ در ایران بود و در همین نامه هم مأموریت داشته که به کرمان شهربابک و حسن آباد و بهرام آباد برود و پیام برساند. آن چه که از این مجموعه ،‌موردنظر ما دراین مقاله قرار دارد همانا اقدس یعنی بخش اول آن مجموعه است که چهارده سال پیش از چاپ استاندارد بمبئی به خط یکی از یاران نزدیک به بهاء نوشته شده و در آخر آن این عبارت «ختمتها فی یوم چهارشنبه 7 شهر صفر المظفر سنه 1294» است .
از روی جمله «ختمتها» قرینه اصالت خاصی به دست می دهد که گمان خط مولف را پیش می آورد. این نسخه دو یا چهار سال (نسبت به دو قول منقول) بعد از تدوین اصل کتاب قلم بند شد و نمی دانیم آیا نسخه ای بدین قدمت در اختیار حضرات بهائی در فلسطین و ایران هست یا نه؟
ماهنامه “گوهر” سال چهارم شماره 10 ، دی ماه 2535 شماره مسلسل 46 صفحات 824-820
منبع: بهائي پژوهي
/س