ابوعبدالله حارث بن اسد محاسبی بغدادی بصری (متوفی 243 ق). عارف، متکلم، فقیه، محدث، زاهد و از بزرگان صوفیه که به گفته‌ی هجویری (کشف المحجوب، 134) در زمان خود شیخ المشایخ بغداد بود. علت اشتهار وی به محاسبی را برخی از آن رو دانسته‌اند که همیشه نفس خود را به محاسبه می‌کشید ونیز گفته‌اند که چون در موقع ذکر گفتن از سنگ ریزه استفاده می‌کرد، او را محاسبی گفته‌اند (انساب، سمعانی، 207/5). تاریخ تولد وی دانسته نیست، اما نوشته‌اند که وی در بصره چشم به جهان گشود و در بغداد سکونت نمود و در همانجا نیز درگذشت. وی از یزید بن هارون اندکی روایت کرده است. کسانی چون: ابن مسروق، جندی بغدادی، سرّاج و ابن خیران فقیه از وی روایت کرده‌اند (تاریخ بغداد، 211/8). او با شافعی امام شافعیان رفاقت و مصاحبت داشت ولی شافعی مذهب نبود. وی پدر خود را که قَدّری مذهب بود تکفیر کرد و به پدرش می‌گفت: باید مادرم را طلاق بدهی و آن گاه که پدرش مرد، میراث به جامانده از پدرش را نپذیرفت. وی از صفاتیه بود، آنان اعتقاد داشتند که خداوند دارای صفاتی ازلی است مانند: علم، قدرت، حیات، اراده، سمیع، بصر، کلام، جلال، اکرام، جود، انعام، عزت و عظمت که همه‌ی این صفات ازلی است. آنان تفاوتی میان صفات ذات و صفات فعل قائل نبودند و آنها را یکی می‌دانستند، آنان صفات خیریه را مانند: دست و صورت برای خدا روا می‌دانستند و آن را تأویل نمی کردند (ملل و نحل، شهرستانی، 92/1-93). محاسبی در علم فقه و حدیث نیز به مقامی بلند دست یافت و معرفت کاملی نسبت به مذهب صوفیه پیدا نمود و گفته‌اند از آن رو که در مسائل کلامی به ویژه در لفظ و ایمان سخن می‌گفت، احمدبن حنبل او را طرد کرد و محاسبی مدتی مخفی شد (تاریخ بغداد، 216/8؛ وفیات الاعیان، 58/2).

بیشتر بخوانید: آموزه‌های مُحاسبی در آثار غزّالی

آثار و تألیفاتی در باب اصول دیانت، زهد، ردّ بر معتزله و رافضه داشته است (تاریخ بغداد، همانجا)، برخی از تألیفات او به این شرح است: کتاب التفکر و الاعتبار؛ الرعایّه فی‌الاخلاق و الزهد؛ الرعایّة لحقوق الله؛ رسالة المسترشدین و رساله‌هایی در زهد و پارسایی (کشف الظنون، 908/1، 1420/2؛ ایضاح المکنون، 569/1). برخی از آثار وی هم اکنون در کتابخانه ها موجود است (فهرس التصوف بالظّاهریه، 734/1) و شماری از تألیفات وی نیز به چاپ رسیده است (معجم المحظوطات المطبوعه‌ی منجه، 114/2). ابوزرعه‌ی رازی مردم را از خواندن کتابهای محاسبی به دلیل اینکه موجب گمراهی و بدعت است پرهیز داده است (تاریخ بغداد، همانجا).
کتابنامه :
جز آن چه در متن مقاله آمده است،؛ حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی، 73/10؛ الفهرست ابن ندیم، 236؛ طبقات الصوفیه‌ی سلمی، 56؛ رساله‌ی قشیریه، 15؛ میزان الاعتدال، 430/1؛ مرآة الجنان، 142/2؛ طبقات الاولیاء، ابن ملقن، ص 175؛ سیر اعلام النباء، ذهبی، 110/12؛ العبر ذهبی، 440/1؛ طبقات شعرانی، 64/1؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، 241؛ معجم المؤمنین، 517/1.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.