انسان، همانند دیگر مخلوقات، فقیر در درگاه الهی و بلکه فقر مطلق است. این مهم به خصوص در هنگام روبرو شدن او با بحران ها و گرفتاری ها روشن می شود چنان که قرآن کریم می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید؛ [1] اى مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بى‏نیازِ ستوده است.» نیاز اصلی انسان همانند دیگر مخلوقات، نیاز او به خدای متعال است چرا که تنها خداست که هم به نیازها احاطه دارد و هم قدرت بر برطرف کردن همه آن نیازها دارد. از این رو، تنها باید به سوی خدا شتافت و از درگاه او درخواست نمود.

بر این اساس، مناجات با خدا اهمیت فراوانی دارد و هر کس باید به طور ویژه برای آن برنامه ریزی انجام دهد. بهره برداری از قابلیت های شگفت انگیز ارتباط با خدا تنها از طریق آئینی ممکن است که خداوند برای انسان فروفرستاده باشد و چه آئینی کامل تر و جامع تر از دین مبین اسلام؟! در اینجاست که نقش رسول گرامی اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام در این باره روشن می شود. نمونه بارز آن، مناجات دهگانه ای است که از طریق امام جواد علیه السلام به دست ما رسیده است که امامان قبل از ایشان از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می کنند.
 

فضیلت مناجات دهگانه

چنان که بیان شد، در سایه مناجات با خدا می توان بی حد و حصر درخواست نمود و بی حد و حصر نیز دریافت کرد همان گونه که در دعای ماه رجب پس از نماز می خوانیم: «أَعْطِنِی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ‏ خَیْرِ الدُّنْیا وَ جَمِیعَ‏ خَیْرِ الاخِرَةِ، وَ اصْرِفْ عَنِّی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ شَرِّ الدُّنْیا وَ شَرِّ الاخِرَةِ، فَإِنَّهُ غَیْرُ مَنْقُوصٍ ما أَعْطَیْتَ، وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ یا کَرِیم؛ ‏[2] عطا فرما مرا که از تو درخواست مى ‏کنم همه خوبی هاى دنیا و همه خوبی هاى آخرت را و دفع فرما از من به درخواستم از تو جمیع شرور دنیا و آخرت را.»

بنابراین، اینکه در مناجات با خدای متعال چه مطالبی را مطرح کنیم و چگونه درخواست نماییم خود، نیازمند امداد الهی از طریق فرستادگان خویش است چنان که امام جواد علیه السلام نقل می کند که خدای متعال خطاب به نبی اکرم صلّی الله علیه و آله در فضیلت این مناجات دهگانه می فرماید: «هَذِهِ مَفَاتِیحُ کُنُوزِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاجْعَلْهَا وَسَائِلَکَ إِلَى مَسَائِلِکَ تَصِلُ إِلَى بُغْیَتِکَ وَ تَنْجَحُ فِی طَلِبَتِکَ فَلَا تُؤْثِرْهَا فِی حَوَائِجِ الدُّنْیَا فَتَبْخَسَ بِهَا الْحَظَّ مِنْ آخِرَتِکَ وَ هِیَ عِشْرُونَ وَسَائِلَ تُطْرَقُ بِهَا أَبْوَابُ الرَّغَبَاتِ فَتُفْتَحُ وَ تَطْلُبُ بِهَا الْحَاجَاتِ فَتَنْجَح‏؛ [3]

این کلیدهای گنج‌های دنیا و آخرت است، آن را به‌سوی خواسته‌ های خود وسیله ساز تا به مراد خود برسی و خواسته تو انجام گیرد و آن را به حاجت‌های دنیا اختصاص مده که بهره آخرتت را کم می‌کند؛ و آن ده وسیله است که به‌ واسطه آن، درهای خواسته ‌ها گشوده می‌شود و به سبب آن‌ها حاجات درخواست می‌گردد و به انجام می‌رسد.»

خیلی افراد به دنبال گشایش در امور و گرفتاری های زندگی خود هستند اما همان طور که بیان شد مهم تر از گشایش در گرفتاری ها آن است که ابتدا گرفتاری های بزرگتر را بشناسیم و به گونه ای در مناجات با خدا عمل کنیم که بهره وافر و حداکثری عایدمان شود نه این که صرفاً برخی حوائج مادی و زودگذر و کوچک! براین اساس، به مرور اجمالی این مناجات ها می پردازیم.
 

طلب خیر حداکثری

استخاره، به معنای طلب خیر کردن از خداست. از این رو، استخاره نوعی دعاست که محدوه آن به اندازه فهمی که از خیر داریم قابل گسترش است و چه بهتر که همه خیرهای دنیوی و اخروی را مطالبه کنیم.
در یک نگاه، مناجات استخاره، بر آن است که خیر و خوبی را آنچه معرفی کند که خدا می خواهد. در این میان، نعمت تعقّل و پس از آن «اراده بر انجام خیر» بهترین ابزار کشف خوبی هاست که آن را نیز خدای متعال در اختیار بندگان قرار داده است.

مناجات استخاره به همین جا ختم نمی شود بلکه در ادامه، فرآیند تحقق امور خیر و خوبی ها نیز مورد توجه قرار می گیرد. اساساً در راه تحقق خیر و خوبی سعی و تلاش انسان نقش مهمی را ایفا می کند چنان که قرآن کریم می فرماید: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏؛ [4] و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست.» از همین جا روشن می شود که استخاره بدون تلاش، استخاره واقعی و ثمر بخش نیست.

کامل کننده مناجات استخاره، بخشی است که به نقص و ضعف انسان در انجام امور و نیز دشواری ها و موانعی که بر سر تحقق خیر وجود دارد اشاره می کند و نسبت به آن، از خدای متعال درخواست می شود. مناجات استقاله(چشم پوشی)، مناجات سفر، مناجات طلب حج، مناجات کشف ظلم(برطرف شدن ستم) هر کدام به طریقی درخواست خیر جامع دنیوی و اخروی هستند.
 

طلب رزق و روزی ایده آل

گرفتاری مادی و تنگ شدن رزق و روزی از جمله آزمون های الهی خصوصاً در آخر الزمان است. زمانی که آزمون های آن از جمله سخت ترین و پیچیده ترین آزمون های تاریخ است. کافی است نگاهی به دنیایی که در آن زندگی می کنیم بیندازیم و گرسنگان فراوان آن و گرفتاری مردم زمان خود را به شماره درآوریم. تنها گزینه پیش روی بشر برای رهایی همیشگی از مشکلات، روی آوردن همه جانبه به سوی خدا و مناجات و درخواست از اوست تا خدا رزق و روزی را بر همه بیافزاید.

شایسته است یادآوری کنیم که ظرف عُمر کوتاه و گذران انسان تنها ظرفیت جلب ارزاق مادی را ندارد بلکه می تواند سعادت درخشان و بی حد و حصر و ابدی را برای انسان بیافریند و آن، همان خوشبختی در سرای باقی و آخرت است و چه رزق و روزی بالاتر از سعادت ابدی؟!

در عبارتی از مناجات طلب رزق و روزی می خوانیم: «وَاحْرُسْنِی مِنْ ضِیقِ الْإِقْلالِ؛ [5] و از سختی فقر پاسم بدار.» تنگی رزق و روزی های مادی و معنوی راهی نقد و در دسترس دارد که نام آن «دعا» و درخواست از خدای متعال است. چه بسیاری از تنگی های معیشتی که می توانند به واسطه دعا و درخواست از خدای متعال از بین بروند.

کلیدی به نام شکرگزاری

شکر نعمت، خود، نعمتی بالاتر است زیرا هم موجب برکت و سودمندی نعمت مورد نظر می شود و هم بستر روزافزونی نعمت های جدید را فراهم می نماید چنان که قرآن کریم می فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدید؛ [6] اگر واقعاً سپاسگزارى کنید، [نعمت‏] شما را افزون خواهم کرد، و اگر ناسپاسى نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.» امام جواد علیه السلام در مناجات «شُکر خدا» سراسر به شکر بر نعمت های فراوان و دفع انواع سختی های معیشتی پرداخته و نمونه ای عینی از روش شکر واقعی و توجه به عمق مهربانی خدا ارائه می دهد و این، همان راز تأثیر شُکر بر فزونی نعمت ها و بر طرف شدن گرفتاری ها و تحقق گشایش در معیشت مادی و معنوی است.
 

همه به دنبال پناهگاه

استعاذه، یعنی پناه خواستن. انسان، همواره به دنبال پناهگاهی می گردد تا بتواند در پیشامدها و خطرات گوناگون زیر سایه ای امن، آرامش یابد و چه پناهگاهی مطمئن تر و جامع تر از آفریننده و پرورش دهنده همه موجودات هستی؟! امام جواد علیه السلام در مناجات استعاذه از همه مصیبت های و گرفتاری های مادی و معنوی به خدای متعال پناه می برد و از او می خواهد که مشکلات او را مرتفع کرده و در کارها گشایش و آسانی قرار دهد.

مشکل بزرگ تر از اصل گرفتاری ها و سختی های زندگی آن است که انسان به جای این که به پناهگاه مطمئن الهی رجوع کند قدم خود را به سوی تباهی ها و خطرات بزرگ تر نهد و روز به روز خود را از دایره رحمت الهی دور کند. در اینجاست که هر چه بیشتر در معرض دامهای شیطان قرار گرفته و تباه می شود.

به همین دلیل است که امام جواد علیه السلام از سرنوشت بد نیز به خدای متعال پناه می برد و عرضه می دارد: «وَأَعِذْنِی مِنْ بَوَائِقِ الدُّهُورِ، وَأَنْقِذْنِی مِنْ سُوءِ عَواقِبِ الْأُمُورِ؛ [7] و از حوادث روزگار پناهم ده و از بدی سرانجام کارها نجاتم بخش.» مناجات طلب توبه نیز نوعی از پناه جویی و مراجعت به پناه امن الهی است که در دهگانه مناجات امام جواد علیه السلام مورد توجه قرار می گیرد. با وجود چنین گستره ای از ارتباط عمیق با خدای متعال روشن است که شخصیتی همانند امام جواد علیه السلام باید هم به بخشندگی لقب گیرند زیرا استفاده از ظرفیت عظیم مناجات و دعا، گنجینه های عظیم الهی را برای نیایش کننده گشوده خواهند شد.
 
 پی نوشت
[1] سوره فاطر، آیه 15.
[2] ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة (ط – الحدیثة) – قم، چاپ: اول، 1376ش، ج‏3 ؛ ص211.
[3] ابن طاووس، على بن موسى، مهج الدعوات و منهج العبادات – قم، چاپ: اول، 1411 ق، ص259.
[4] سوره نجم، آیه 39.
[5] ابن طاووس، على بن موسى، مهج الدعوات و منهج العبادات – قم، چاپ: اول، 1411 ق، ص261.
[6] سوره ابراهیم، آیه 7.
[7] ابن طاووس، على بن موسى، مهج الدعوات و منهج العبادات – قم، چاپ: اول، 1411 ق، ص262.