گاهی اوقات وقتی به زندگی خود و اطرافیان نگاه می کنیم متوجه می شویم زندگی ماشینی مدرن و رو به پیشرفت موجب شده است از بسیاری از مهارت ها و بایسته های زندگی دینی و اسلامی غافل شویم و روزمرگی های خشک و طاقت فرسا ما را در خود غرق و نابود نماید، این در حالی است که اگر به درستی می دانستیم در کجای هستی قرار داریم و برای چه هدفی گام به این حیات مادی گذاشته ایم تدبیری می اندیشیدیم و مهارت های خوب زیستن را می آموختیم. شاید مشکل اصلی اینجاست که ما دنیا را خیلی زیادی جدی گرفته و از حیات جاودان ابدی غافل شده ایم.«وَ ذَرِ الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا؛[1] و رها کن کسانى را که آیین (فطرى) خود را به بازى و سرگرمى گرفتند، و زندگى دنیا، آنها را مغرور ساخته.‏»
 

یکی از مهمترین و با ارزش ترین مهارت های بنیادی زندگی مهارت خویشتن شناسی و خود آگاهی است، نوعاً ما انسان ها در زندگی برآیند صحیح و عقلانی از ماهیت و چیستی زندگی و همچنین نیازی های مختلف حیاتی مان نداریم از این رو نوعاً زندگی تک بعدی و کاریکاتوری را تجربه می کنیم که از بسیاری از واقعیت های زندگی واقعی به دور بوده به طوری که از توانایی های ذاتی و بالقوه خود غافل می شویم. مهارت خود آگاهی و خویشتن شناسی این بینش و توانایی را به ما می دهد که ابتدا جایگاه و ارزش خود را قدر بدانیم، در ثانی از آنچه که شایسته جایگاه انسانی نیست دوری نماییم. در این خصوص در منابع روایی نقل شده است: «مَن عَرَفَ قَدرَ نَفسِهِ لَم یُهِنها بِالفانِیات‏؛[2] آن که شأن خود را بشناسد، آن را با کارهاى فانى، خوار نمى‏ سازد.»
 

خود آگاهی از چنان ظرایف و نکات دقیقی برخوردار است که بدون استفاده از  ابزار و راهکار های علمی و دینی به راحتی نمی توان به قله های معرفتی و شناختی آن دست یافت چرا که بدون این لوازم تنها یک شناخت و آگاهی سطحی و گاهاً غیر واقعی برای انسان تحصیل می شود.

 از مهمترین و با ارزش ترین ابزارهای شناخت و معرفتی که انسان را به دنیای غیب متصل می کند و معارف پیچیده الهی را در اخیتار او قرار می دهد و انسان را از ناشناخته های عالم هستی آگاه می نماید، دو ثقل بزرگ یعنی قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) دو ابزار مهم شناختی که پیامبرگرامی اسلام در آخرین روزهای حیات خود اهمیت و جایگاه این دو را در هدایت و رستگاری انسان این چنین تبیین کردند:«وَ قَالَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ‏ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی‏؛[3] و فرمود: همانا من دو امر در میان شما میگذارم، اگر آنها را بپذیرید، هرگز گمراه نشوید: 1- کتاب خداى عز و جل (قرآن) 2- اهل بیت و عترت من.‏»

در اهمیت و جایگاه این دوثقل با ارزش همین بس که قرآن کریم سند هدایت و رستگاری ست و روایات اهل بیت(علیهم السلام) زمینه زنده شدن قلبها.[4] انسان هایی که روح و باطن خود را با عناصری همچون خودشیفتگی و خودبرتربینی تربیت کرده اند، نمی توانند درک درستی از نیاز های معنوی و شناختی خود داشته باشند، به همین جهت شاید فلسفه و چرایی تمسک و بهره گیری از ابزار مهم شناختی همچون قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) را به خوبی درک ننمایند.در واقع آگاهی واقعی و صحیح انسان از خود و جهان پیرامون زمانی به طور علمی و سازنده حاصل می شود که انسان خود را به منبع فیض و آگاهی متصل نماید، از طرفی به هر اندازه که انسان در این زمینه کوتاهی و قصور داشته باشد و یا درک ناقصی از وصل به این منبع آگاهی داشته باشد، از خود آگاهی و خودشناسی واقعی باز خواهد ماند.

مهمترین و با ارش ترین اهرمی که در زندگی نور علم و حیات واقعی را به زندگی تزریق می کند رعایت تقوا و پارسایی در زندگی است. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ؛[5] از خدا بپرهیزید! و خداوند به شما تعلیم مى‏دهد؛ خداوند به همه چیز داناست.»، خدای متعال در ارتباط مستقیم تقوا ورزی در زندگی و دست یابی به شناخت، معرفت و آگاهی به آیه ای دیگر اشاره می کنند و تقوا را عامل و ابزار تشخیص صحیح یا به عبارتی دست یابی به دانش و معرفت معرفی می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانا؛[6] اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، براى شما وسیله‏اى جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مى‏دهد؛ (روشن‏بینى خاصّى که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت؛).»

از جمله عوامل مؤثر در خود آگاهی حساب کشیدن از نفس خود است، چرا که محاسبه ی نفس امکان ارزیابی از نقاط قوت و ضعف انسان را فراهم می کند، و همین امر موجب می شود که انسان کاستی و ضعف های خود را جبران نماید و نقاط قوت را بهبود ببخشد. در ارتباط با خود آگاهی و محاسبه نفس در منابع روایی نقل شده است: «مَن حاسَبَ نفسَهُ وَقَفَ علی عُیُوبِهِ؛[7] هر کس به حساب نفس خود رسیدگی کند به عیب هایش آگاه شود.»
 

بر اساس روایات مهارت و توانایی خود آگاهی موجب بهبود و تقویت معارف توحیدی می شود، «مَن عَرَفَ نَفسَهُ عَرَفَ رَبَّه‏؛[8] آن که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است.»، در واقع این شناخت به انسان کمک می کند که به وجود خالق توانایی که منعم این انسان زمینی است. پی ببرد.

کسی که خود را بشناسد مرتکب محرمات و کارهای پست و ناشایست نمی شود، و سعی می کند در مسیر رضای الهی گام بردارد، مَن کَرُمَت عَلَیهِ نَفسُهُ، لَم یُهِنها بِالمَعصِیَةِ؛[9] هر کس براى خودش ارزش قائل باشد، آن را با معصیت، بى‏ارزش نمى ‏سازد.

در منابع روایی نیز به این مطلب به طور روشن اشاره شده است که ارتباط مستقیم و مؤثری بین خود آگاهی واقعی و صحیح و قدم برداشتن در مسیر اصلاح نفس و قرار گرفتن در جاده جهاد اکبر وجود دارد برای نمونه در منابع روایی نقل شده است: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ جَاهَدَهَا؛[10] هر کسی نفس خود را شناخت با آن جهاد کند» شارحان و محققان در ذیل این حدیث شریف این چنین توضیح داده اند: کسی هر که نفس خود را بشناسد صفات و اخلاق ذمیمه آن و میل آن را بخواهشها و هوسهاى باطل می بیند، پس برای اصلاح آن رفتار و صفات جهاد می کند تا اینکه با اصلاح خواهش های نفسانی مسیر اطاعت و فرمانبردارى حقّ تعالى،  هموار تر شود بخلاف کسى که نشناسد آن را که آن آگاه نمى‏ شود.[11]  

نویسنده: علی بیرانوند

[1]. سوره مبارکه انعام، آیه 70.
[2]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص233،ح4653.
[3]. الکافی، ج‏1، ص294، ح3.
[4]. الخصال ؛ ج‏1 ؛ ص22، ح76. عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ ع‏ یَا فُضَیْلُ إِنَّ حَدِیثَنَا یُحْیِی الْقُلُوبَ؛ فضیل بن یسار گوید: امام باقر علیه السّلام بمن فرمود: اى فضیل حدیث ما دلها را زنده می کند.
[5]. سوره مبارکه بقره، آیه 282.
[6]. سوره مبارکه انعام، آیه 29.
[7]. عیون الحکم و المواعظ(لیثی) ص 435 ، ح 7512.
[8]. غرر الحکم: ح 7946.
[9]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ؛ ؛ ص231،ح4610
[10]. همان ؛ ص232،ح4636.
[11]. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم ؛ ج‏5 ؛ ص177.