تحت فولاد، ای زیارتگاه عشق *** خاک پاک تو عبادتگاه عشق….
دیده‌ی اهل بصیرت سوی تُست *** کعبه‌ی اهل طریقت کوی تُست
«شفیق»

1) جلوه‌های معنوی عبادی در تخت فولاد

این سرزمین در طول زمان یکی از متبرّک‌ترین و مقدّس‌ترین مزارات جهان اسلام در ادوار گوناگون تاریخی بوده است و از جهات معنوی مورد توجّه علما و مردم بوده و هست. وجود قبر منسوب به یوشع نبی (علیه السلام) و روایاتی که در منابع درباره لسان‌الارض آمده بر قداست این سرزمین افزوده و علاوه بر این تخت فولاد عبادتگاه بسیاری از علما و عرفا در طول تاریخ بوده است. تکایای دوره‌ی پهلوی بالغ بر هفده تکیه است که از مشهورترین آنها می‌توان به تکایای بروجردی، معارفی، گلزار، مقدّس، حجت نجفی، کرمانی اشاره نمود. از اواخر دوره‌ی قاجاریه روند خصوصی سازی و خانوادگی شدن تکایای تخت فولاد رشد بیشتری یافت. وجود مصلّای بزرگ شهر، تکایا و بقاع متعدّد و سرانجام مزار شهیدان انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر، این گورستان را به عنوان مکانی معنوی مورد توجّه و احترام مردم قرار داده است. برگزاری جلسات دعا و نیایش‌های گوناگون همچون دعای کمیل در شب‌های جمعه‌ در مساجد و بقاع تخت فولاد بر تبرّک و قداست آن افزوده است. چنان که مردان و زنان بزرگی در تخت فولاد شب را تا صبح به احیاء و دعا سپری می‌کرده‌اند.
در منابع دوره‌ی قاجاریه آمده است: زمانی که اصفهان دچار قحطی و خشکسالی می‌شد علما در تخت فولاد نماز استسقاء می‌خواندند و از خدا طلب باران می‌نمودند. پس از پایان عبادت، خداوند باران را بر مردم نازل می‌کرد. (1)
برپایی نمازهای عید در مصلّای تخت فولاد به اعتبار معنوی آن افزوده است. وجود بقاع و تکایا و مقابر عرفا و علما و دانشمندان بزرگ شیعه به عنوان مرکز معنوی و عبادی تخت فولاد همواره نظر مؤمنان را به سوی خود جلب می‌کند.

2. کثرت مشاهیر مدفون در آن

این خاک مقدس مدفن شمار فراوانی از مشاهیر، هنرمندان، علما و عرفای برجسته در طول تاریخ شکل‌گیری آن بوده است که مردم همواره برای زیارت و بهره جستن از برکات این بزرگان به آن توجّهی خاص داشته‌اند.

بیشتر بخوانید: قبرستان تخت فولاد در اصفهان (1)

از جمله تکایای مشهور در تخت فولاد اصفهان تکیه‌های میرفندرسکی، خوانساری، میرزا محمّدباقر چهار سوقی، میرزا رفیعا، خاتون‌آبادی، سیّدالعراقین، فاضل سراب، واله، آباده‌اتی، تویسرکانی، جهانگیرخان، میرزا ابوالمعالی کلباسی، بروجردی، ایزدگشسب، شیخ مرتضی ریزی، مَلِک و گلزار که نخبگان علمی مدفون در آنها از بزرگان عصر خویش بوده‌اند.
از جمله عرفا، فلاسفه، فقهای شیعه و هنرمندان این تکایا می‌توان به بابا رکن‌الدین (متوفّی 769 هـ. ق)، ابوالقاسم میرفندرسکی (متوفّی 1050 هـ. ق)، میرزا رفیعا نائینی (متوفّی 1082 ه. ق)، آقا حسین خوانساری (متوفی 1098 ه. ق)، میر محمد اسماعیل خاتون‌آبادی صاحب تفسیر کبیر (متوفّی 1116 ه. ق)، آقا جمال‌الدین خوانساری (متوفی 1122 ه. ق)، مولانا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی مشهور به فاضل سراب (متوفی 1124 ه. ق)، بهاءالدین محمد اصفهانی معروف به فاضل هندی (متوفی 1135 ه. ق)، درویش عبدالمجید استاد خط شکسته (متوفی 1185 ه. ق)، حکیم آقا محمد بیدآبادی (متوفی 1197 ه.ق)، حاج صادق تخت فولادی (متوفی 1290 ه.ق )، آقا محمدکاظم واله اصفهانی (متوفی 1299 ه. ق)، محمدحسین عنقا ملقب به ملک‌الشعراء (متوفی 1308 ه. ق)، آقا میرزا محمدباقر چهار سوقی صاحب روضات الجنات (متوفی 1313 ه. ق)، جهانگیرخان قشقائی (متوفی 1328 ه. ق)، حاج میرزا آقا امامی هنرمند مینیاتوریست (متوفی 1375 ه. ق)، سید محمد صدر هاشمی نویسنده و مورّخ (متوفّی 1384 ه. ق)، و از بانوان مریم بیگم معروف به «مادر شاهزاده» (متوفّیه 1246 ه. ق)، شهربانو دختر شیخ محمدتقی رازی، نسمه خاتون دختر شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، بانو نصرت‌السادات امین (بانوی مجتهده‌ی جهان اسلام) (متوفّیه 1403 ه. ق) اشاره کرد.
وجود بیش از هزار تن از مشاهیر مدفون در این مجموعه یکی دیگر از دلایل اهمیّت این گورستان است.

3) تنوع طرح و سبک معماری بناها در دوره‌های گوناگون تاریخی

گورستان تاریخی تخت فولاد با تعداد زیادی از تکایا، مقابر، مساجد، آب انبارها، کاروانسرها، سنگ‌آبها و سقّاخانه‌ها با سبک معماری و تنوع در نقشه و طرح آنها از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار است. تکایای موجود در این مجموعه را از نظر تاریخی می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

1- دوره‌ی صفوی
از این دوره هفت تکیه‌ی:

بابا رکن‌الدین، خوانساری، میرزا رفیعا، خاتون آبادی، میرفندرسکی، فاضل سراب و آقا رضی باقی مانده است.
مجموعه تکایای دوره صفوی از معماری نقشه و تزئینات خاصی برخوردار بوده‌اند، به ویژه اینکه تنوع پلان و معماری این تکایا را در کمتر بناهای دیگر اصفهان می‌توان مشاهده کرد.

2- دوره قاجار

تکایای به جای مانده از دوره‌ی قاجار بیست عدد است که مهمترین آنها عبارتند از تکیه‌های شیخ محمد تقی رازی، آقا محمد بید‌آبادی، میرزا ابوالمعالی کلباسی، تویسرکانی، حاج محمّد جعفرآباده‌ای، سیّد العراقین، حاج آقا مجلس و کازرونی و … .
معماری این تکایا با معماری بناهای دوره صفوی شباهت‌هایی دارد. نقشه‌ی پاره‌ای از این بناها از داخل و خارج دارای پلانی هشت ضلعی است که گاه با استفاده از هشت ستون سنگی در داخل بقاع اصلی و گنبد با واسطه بر روی آنها قرار گرفته و در تزئینات این تکایا از گچ‌بری، کاشی، خشت، معرّق و معقلی (آجر و کاشی) با نقوش زیبا و متنوع استفاده شده است.

3- دوره‌ی پهلوی
تکایای دوره‌ی پهلوی بالغ بر هفده تکیه است که از مشهورترین آنها می‌توان به تکایای بروجردی، معارفی، گلزار، مقدّس، حجت نجفی، کرمانی اشاره نمود. از اواخر دوره‌ی قاجاریه روند خصوصی سازی و خانوادگی شدن تکایای تخت فولاد رشد بیشتری یافت.

4. دوره‌ی جمهوری اسلامی
در این دوره مقابر و بقاع بسیاری در تخت فولاد تأسیس و مرمت شده است که با استفاده از پلان و معماری سنتی احداث و با تزئینات کاشیکاری نیز آراسته شده‌اند. آرامگاه بانو امین، آرامگاه شهید شمس‌آبادی، آرامگاه حاج آقا رحیم ارباب، آرمگاه شهید اشرفی اصفهانی، آرامگاه فاضل هندی، آرامگاه ملا اسماعیل خواجویی، آرامگاه جهانگیرخان قشقایی و مزار با برکت گلستان شهدا که با بیش از 7300 شهید در این سرزمین مقدّس شکل گرفته و گسترش یافته است و شهدای عزیز بسیاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدّس در این تکیه آرمیده‌اند.

سایر عناصر برجسته‌ی معماری تخت فولاد

الف) مساجد

در تخت فولاد که محلّی آرام و خلوت برای عبادت بود مساجدی از دوره صفوی به بعد ایجاد گردید که هر یک از لحاظ معماری دارای ارزش و اهمیّت است. مساجد تاریخی موجود تخت فولاد عبارتند از: 1) مسجد میر محمد اسماعیل خاتون آبادی 2) مصلی که در زمان صفویه اهمیت فراوان داشته و جهت نماز استسقاء و در برخی اعیاد مردم در آن جمع می‌شدند. مقصوره‌ی کوچک این مسجد مربوط به زمان آق قویونلو بوده که به مرور زمان تخریب گردیده و در دوره‌ی قاجاری تعمیرات کلّی شده است. 3) مسجد تکیه‌ی کازرونی. 4) مسجد رکن‌الملک (ساخت 1318 ه. ق) که گنبد و شبستان و سردر ورودی آن از آثار زیبای معماری موجود در تخت فولاد است.

ب) آب انبارها

از آنجا که آب چاه‌های تخت فولاد شورمزه و عمق دست‌یابی به آب در این منطقه زیاد بوده است ناگزیر به استفاه از آب انبار بوده‌اند. معماری آب انبارهای تخت فولاد نشان می‌دهد که از آب مادی‌هایی که در منطقه تخت فولاد جاری بوده، پر می‌شده‌اند و در تابستان و خشکسالی‌ها از آب‌انبارهای موجود استفاده می‌شده است. آب انبارهای تاریخی و هنری تخت فولاد عبارتند از: (1) آب انبار تکیه کازرونی (2) آب انبار مسجد رکن الملک (3) آب انبار مسجد مصلی. مربوط به دوره قاجاریه و تاریخ آن به حدود 1290 ه. ق. می‌رسد (4) آب انبار تکیه‌ی لسان الارض که مربوط به دوره صفویه و شاید قبل از آن دوره می‌باشد. (2)

ج) مادی‌ها

برای مشروب کردن اراضی و باغات در محلّه تخت فولاد چند مادی از زاینده‌رود آب می‌گرفته است. 1- مادی آب دویست وپنجاه که شاخه‌ای از مادی شایج بوده است. مادی شایج از مقابل کوه دنبه در غرب اصفهان از رودخانه جدا می‌شده و دیه‌های مهم دستگرد، حسین‌آباد، فرح‌آباد، سیچان و کوله‌پارچه را مشروب می‌کرده است. (3) در وجه تسمیه این مادی گفته‌اند که چون 250 جریب از اراضی باغ سعادت آباد و گبرآباد از این نهر سهم می‌برده به این نام شهرت یافته است. آب انبار مسجد رکن‌الملک و آب انبار کازرونی را این مادی پر می‌کرده است. نهرهای مشهور دیگر «جوی سیاه»، «جوی سفید»، بوده که آب، آب انبارهای مصلّی و لسان‌الارض را تأمین می‌کرده ولی پس از صفویه این نهرها خشک شده است. (4)
به این ترتیب مادی‌های تاریخی از دیگر گنجینه‌های تخت فولاد محسوب می‌شود.

د) سنگاب‌ها و سقاخانه‌ها

مؤمنین به سبب سیراب نمودن تشنگان و یادآوری مظلومیّت و تشنگی غمبار حضرت امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابوالفضل (علیه السلام) و به قصد پاداش اخروی سنگاب و سقاخانه‌ها را می‌ساختند. در تخت فولاد نمونه‌هایی از این آثار هنری ارزشمند وجود دارد که از نظر تاریخی و هنری ارزش و اهمیّت فراوانی دارند: سقاخانه‌ی ارزشمند تکیه‌های میر، کازرونی، آغاباشی و سنگاب‌های تاریخی تکیه‌های بابا رکن‌الدین، آباده‌ای، شیخ محمد تقی رازی و میر از این جمله‌اند.
«تفاوت سقاخانه و سنگاب در آن است که آب سقاخانه‌ها از چاه حفر شده در کنارش تأمین می‌شد. ولی آب سنگاب را از محل دیگری با ظرف حمل و به داخل آن می‌ریختند. علاوه بر این سقاخانه از حرمت و تقدّس ویژه‌ای نزد مردم برخوردار بوده‌اند و حال آنکه سنگاب‌ها چنین ویژگی‌ را ندارند.» (5)
وجود این آثار ارزشمند نشان از هویت عظیم و گرانبهای تاریخی تخت فولاد دارد.

بیشتر بخوانید: تخت فولاد» اصفهان؛ آرامگاه بزرگان جهان تشیع

هـ ) کاروانسراهای تخت فولاد

این بنا متعلق به عصر صفوی بوده و در مسیر راه اصفهان به شیراز قرار داشت. بانی آن اسفندیار بیگ ترکمان از سرداران شاه عباس صفوی بود. و از آنجا که در عصر قاجار توسط حاج محمد ابراهیم ملک‌التجّار مورد تعمیر قرار گرفت. به نام کاروانسرای «ملک» هم خوانده می‌شود. مساحت این کاروانسرا حدود 2700 متر مربع می‌باشد. این بنا محل استراحت کاروان‌های تجاری بوده، بنا از نوع چهار ایوانی است و سر در باشکوه بنا با ارتفاع بلند و آجر کاری زیبایش خودنمایی می‌کند. اما از دوره‌ی قاجار به بعد به انبار کالاهای گوناگون تبدیل شد. از اساسی‌ترین مشکلات و مسایل این بنا وضع حقوقی آن است. زیرا که تولیت و نظارت دقیقی بر این بنا اعمال نمی‌شود. و از این رو به مغازه‌های شخصی افراد مختلف تبدیل گردیده است که به دلیل شاخص بودن بنا و قدمت تاریخی آن باید در حفظ، مرمت و بازسازی آن اقدام شود. (6)

4) جلوه‌های هنری در تخت فولاد

تخت فولاد در ادوار گوناگون تاریخی تجلّی‌گاه زیباترین شاهکارهای هنری بوده است. این مکان روزگاری بزرگترین خوشنویسان، حجاران و هنرمندان را به خود جذب می‌کرد تا در آن از هنر خطاطی بی‌نظیر میرعماد در تکیه میرفندرسکی و آقا محمد باقر سمسوری در تکیه مادر شاهزاده تعلیم گیرند. برخی از وجود زیبای هنری در تخت فولاد عبارتند از:

الف) نقوش و نمادها

تخت فولاد آلبوم بی‌نظیری از نقوش تزئینی و نمادی است. نقوش تزئینی شامل نقوش گل و بوته، گل و بلبل، گل و گلدان، طرح‌های اسلیمی و … که هم در تزئینات کاشی‌‎کاری و گچ‌بری و هم در تزئین سنگ‌های قبور به زیبایی و ظرافت تمام نمایان است. نقوش نمادین که بیشتر در سنگ قبرها مشاهده می‌شود شامل: نقش «ابزار» که بیانگر شغل متوفی بوده، «سرو» نشان جاودانگی، نقش «مهر و تسبیح و شانه» نشانه ایمان و پاکیزگی فرد متوفی بوده است. هدف از تمامی این نقوش و نمادها آن است که آمرزش روح و روان فرد متوفی انجام گیرد که به عنوان مثال می‌توان به نقاشی‌های حجاری تکیه‌ی خوانساری اشاره نمود.
از دیگر عناصر نمادین تخت فولاد وجود شیرهای سنگی بر روی برخی از قبرها است که اغلب بر سر قبر پهلوانان به نشان از رشادت و پهلوانی فرد متوفی قرار می‌گرفته است.

ب) خوشنویسی، کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌ها

هنر خوشنویسی از دیگر عناصر هنری در تخت فولاد به زیبایی تجلی یافته و در دو بخش مورد توجه است:

الف) کتیبه نویسی:

نمونه‌های نفیسی از کتیبه‌ها، از جمله کتیبه‌ی خط میرعماد الحسنی در تکیه‌ی میرفندرسنکی. کتیبه‌ی سردر تکیه ‌آباده‌ای به خط میرزا فتح‌الله جلالی. کتیبه‌ی سردر ورودی بقعه‌ی بابا رکن‌الدین به نام شاه عباس اول که به خط ثلث سفید بر زمینه‌ی کاشی لاجوردی نوشته شده است.
کتیبه‌های دیگری از محمدتقی بن محمد ابراهیم اصفهانی، طرب بن همای شیرازی، محمد صالح اصفهانی، میرزا حسینقلی کتیبه‌نویس اصفهانی، عبدالحسین قدسی، محمد حسین ضیاء اصفهانی، محمدتقی صحاف و حبیب‌الله فضائلی و کتیبه‌های بقعه‌ها و تکایای گوناگون تخت فولاد، مدرسه و مسجد رکن‌الملک و دیگر بناهای این گورستان، زینت‌بخش این سرزمین و بناهای آن است. (7)

ب) سنگ نوشته‌ها:

نمونه‌های زیبا و منحصر به فرد سنگ نوشته از آثار هنرمندان خوشنویس در تخت فولاد موجود است. برای مثال خط محمد باقر سمسوری در سنگ مزار مریم بیگم دایه‌ی سیف‌الله (مادر شاهزاده)، خط محمّد حسین ضیاء اصفهانی در سنگ مزارهای
1: شیخ محمدتقی رازی
2. حوری نساء بیگم (تکیه خوانساری)
3: محمد رحیم شیخ‌الاسلام (تکیه خوانساری)
4: آخوند ملا مهدی قمبُوانی (تکیه فاضل هندی)
5: خط بسیار زیبا و بی‌نظیر آقا محمدکاظم واله اصفهانی در سنگ مزار خودش
6: خط زین‌العابدین سلطانی معروف به اشرف الکتاب در سنگ مزار ابوالحسن سلطان الاطباء در تکیه‌ی مادر شاهزاده
7: خط حسام‌‌الواعظین در سنگ مزار سیّد عبدالحسین سیّدالعراقین نمونه‌ای از هزاران سنگ نوشته‌ی زیبای موجود در تخت فولاد می‌باشد.
8: خط افسر در کتیبه سردر آب انبار مسجد مصلی
شاهکارهای حجّاری را در قبور موجود در تکیه‌های تخت فولاد به وفور می‌توان مشاهده نمود. حجاری کم نظیر سنگ قبرها، بیانگر مهارت سنگ‌تراشان هنرمند اصفهانی است. آری خداوند خلاقیّتی به هنرمندان سنگ‌تراش بخشیده که از سنگ چنین اثری جاویدان پدید آورد.

ج) شعر (ماده تاریخ)

یکی دیگر از شاهکارهای هنری و ادبی تخت فولاد ماده تاریخ‌های بی‌شمار سنگ قبور است. در این ماده تاریخ‌ها جهات مختلف زیباشناختی، و فرهنگ عامیانه را می‌توان مشاهده کرد. (8) اشعار شاعرانی چون رفیق اصفهانی، صهبا، خادم، کفّاش، واله، محمد طلعت اصفهانی، حاج میرزا سلیمان‌خان شیرازی، طرب بن همای شیرازی، ملامحمد حسین ضیاء اصفهانی، جابری انصاری از جمله آثار هنری به جای مانده در تخت فولاد است. به عنوان مثال می‌توان به اشعار آقا محمد کاظم واله در سنگ مزار آقا محمد بیدآبادی و یا اشعار ضیاء اصفهانی در سنگ مزار شیخ محمد تقی رازی نمونه‌ای از صدها مورد اشعار موجود در سنگ نوشته‌های تخت فولاد اشاره کرد.
با مطالعه این اشعار می‌توان به نکات و ظرایف گوناگونی از حیات علمی، فرهنگی و اجتماعی مدفونین در این مزار پی برد. محتوای این اشعار دعا و نیایش، توصیف فضایل اخلاقی و در ستایش متوفّی و یادآوری بی‌وفایی دنیا و همچنین عباراتی هشداردهنده و بیم‌دهنده آدمی است.

نمایش پی نوشت ها:
1. جابری انصاری: تاریخ اصفهان، ص 283.
2. مهدوی: سیری در تخت فولاد: ص 34.
3. مهریار، محمد: فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان، ص 510.
4. محمد مهدی اصفهانی: نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ص 42.
5. دادمهر، منصور: سقاخانه‌ها و سنگاب‌های اصفهان، صص 46، 47 و 155.
6. رساله‌ای جامع در خصوص این کاروانسرای تاریخی توسط آقای نیما ولی‌بیک از دانشگاه هنر اصفهان نوشته شده که در مجموعه تاریخی، فرهنگی، مذهبی تخت فولاد موجود است.
7.میر خلف، سیّد کمال: جلوه‌های هنر در تخت فولاد اصفهان، مجله میراث جاویدان، سال دهم، پاییز و زمستان 81، ص 24.
8. میرخلف: همان مأخذ، ص 24.

منبع مقاله :
عقیلی، سیداحمد، (1391)، تخت فولاد اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی، تفریحی شهرداری اصفهان، چاپ ششم.