چکیده

امام جواد (علیه‌السّلام) با این که در کودکی (هشت سالگی) به امامت رسیدند و در جوانی (25 سالگی) شهید شدند، افراد زیادی از محضر علمی و معنوی ایشان کسب علم نمودند که علاوه بر ارتقای علمی معنوی خویش، تأثیر بسزایی در اصلاح افکار و بهبود اندیشه‌های مردم و هدایت آنان به اصل اصیل امامت داشتند. راویان امام جواد (علیه‌السّلام) که حاملان علم آن حضرت و واسطه بین ایشان و سایر مردم در طول تاریخ بوده‌اند، از جهات مختلف فرهنگی و فکری ایفای نقش نمودند. برخی در کسوت وکالت و سفارت، برخی در صحنه‌های علمی و آموزشی، برخی در جلسات سخنرانی و مناظره‌ای، برخی در میادین ادبی و فرهنگی و برخی در حوزه تألیف و تصنیف، آن چه را که از امام خویش شنیده و یا روایت کرده بودند، به منصه ظهور رساندند و مکتب تشیع را با رهبری امام معصوم (علیه‌السّلام)، از تنگراه‌ها به جاده‌های وسیع فکری و فرهنگی متصل کردند. گونه‌شناسی راویان امام جواد (علیه‌السّلام) تاکنون به دقت بررسی نشده و این پژوهش، درصدد تشریح فعالیت‌های این چنینی راویان و تأثیر مثبت آن‌ها در جامعه اسلامی است.

پیش‌گفتار

امام محمدتقی (علیه‌السّلام)، معروف به جواد الائمه (علیه‌السّلام) از جهت سِنی در بین ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) از همه آنان زودتر به مقام الهی «امامت» نائل آمدند و از همه آنان زودتر به شهادت رسیدند؛ زیرا آن حضرت در کم‌تر از هشت سالگی امام شدند و در 25 سالگی به شهادت رسیدند. اما در همین سنین کوتاه خویش، آثار ارزنده‌ای از خود به جا گذاشتند. و فواید فراوانی نصیب مکتب تشیع، دین مبین اسلام و نسل بشریت نمودند. به گونه‌ای که امام رضا (علیه‌السّلام) در توصیف وی فرمودند: «هَذَا المَولُودُ الَّذِی لَم یولَد مَؤلُودٌ أعظَمُ بَرَکَة عَلَی شِیعَتِنَا مِنهُ». (2) ائمه اطهار (علیهم‌السّلام)، از جمله امام جواد (علیه‌السّلام) چون اعلم زمان خویش و افضل مردم بودند، بدین جهت همه مردم، به ویژه عالمان و نخبگان جامعه، در تمام دوران به آنان نیاز داشتند و از طریق آنان، مشکلات و معضلات فکری و علمی خود را برطرف می‌کردند و در عین دشمنی برخی از سران حکومت و پیروان مذاهب انحرافی، آن بزرگان را مرجع علمی و سکان‌دار دین مبین اسلام می‌دانستند. نشر علوم و معارف اسلام ناب محمدی، یکی از برکات وجود آن حضرت بود که توسط افرادی به عنوان «راوی» در جامعه بیمار و مضطرب عصر عباسیان و دیگران و یا به نسل‌های بعدی منتقل گردید.
درباره راویان آن حضرت تاکنون کتاب‌ها و یا مقالاتی نوشته شده که آنان را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند، اما جای یک پژوهش جامع درباره گونه‌شناسی راویان آن حضرت خالی بود. برگزاری «همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه‌السّلام)» وسیله‌ای شد تا درباره این موضوع نیز پژوهش و بررسی علمی گردد.
این پژوهش از جهت ساختاری، دارای یک مقدمه، دو بخش و یک خاتمه است. در مقدمه، به بحث‌هایی چون: معنای راوی، تداخل اصحاب و راوی در منابع رجالی، راویان با واسطه و راویان بی‌واسطه و بر شمردن اسامی راویان آن حضرت به صورت تمهیدی و زمینه‌سازی بحث اصلی اشاره می‌شود. در بخش اول،گونه‌شناسی راویان امام جواد (علیه‌السّلام) از جهات مختلف بررسی می‌گردد؛ از جمله: جهت فکری و اعتقادی راویان، وطن اصلی راویان، برجستگی‌های علمی و شخصیتی راویان (مانند نویسندگان، فقها و متکلمان، ادبا، وکلای ائمه و …). در بخش دوم، به معرفی اجمالی راویان پرداخته می‌شود و در خاتمه، نتیجه علمی پژوهش تشریح می‌گردد.

مقدمه

1. معنای راوی

راوی، در لغت به معنای روایت کننده و کسی است که خبر یا حدیث یا حکایتی را از دیگری روایت می‌کند. در علم حدیث «راوی» به کسی گفته می‌شود که حدیث را با سلسله سند از معصوم (علیه‌السّلام) نقل کند. در کتاب کشاف اصطلاحات الفنون آمده: «والراوی عند المحدثین ناقل الحدیث بالاسناد». (3) البته راوی نزد علمای شیعه شرایطی دارد که در کتب اصول فقه (4) و علوم حدیث بیان شده‌اند. واژه «راویان» در عربی تثنیه و در فارسی جمعِ «راوی» است که در عربی به آن «رُوات» گفته می‌شود. مراد از این واژه در مقاله حاضر، راویان ابی‌جعفر ثانی، حضرت امام محمدتقی، معروف به جواد الأئمه (علیه‌السّلام) است.

2. تداخل اصحاب و راویان در منابع رجالی

رجال‌شناسان شیعه، معمولاً نام‌های راویان و اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) را در منابع رجالی خود یک جا و با هم ذکر کرده‌اند؛ بدین جهت تعیین اسامی خصوص راویان از بین آن‌ها آسان نیست و علاوه بر آن، اسامی آنان (اعم از راوی و غیرراوی) به تعداد متفاوت بیان شده‌اند. برای مثال، شیخ طوسی در کتاب رجال، نام 117 نفر، عبدالحسین شبستری در کتاب سبل الرشاد الی اصحاب الامام الجواد (علیه‌السّلام) نام 192 نفر، سیدمحمد کاظم قزوینی در کتاب الامام الجواد من المهد الی اللحد نام 260 نفر و علامه باقر شریف القرشی در کتاب حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام) تعداد 132 نفر را به عنوان اصحاب آن حضرت برشمرده‌اند. امام محقق پُرتلاش معاصر، مرحوم آیت الله شیخ عزیزالله عطاردی، نویسنده کتاب گران‌سنگ مسند الامام جواد (علیه‌السّلام) با احصایی که از تمام احادیث امام محمدتقی (علیه‌السّلام) به عمل آورده، نام راویان آن حضرت را مشخص و تعداد 121 نفر را ذکر کرده است. وی نیز نام برخی از راویان را از قلم انداخته و ظاهراً به اسامی آنان دست نیافته و یا نام برخی از افرادی را آورده که راوی بودنشان را چندان نمی‌توان تأیید کرد و بدین جهت جامع و مانع نیست، اما نفس عمل پژوهانه وی قابل قدردانی و تحسین است.

3. راویان بی‌واسطه

مراد از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) در این نوشتار، آن دسته از راویانی است که بی‌واسطه و به صورت مباشری از امام جواد (علیه‌السّلام) حدیث نقل نموده‌اند، نه راویانی که در سلسله بعدی قرار دارند؛ زیرا اگر بخواهیم همه راویان (در سلسله احادیث آن حضرت) را بررسی کنیم، بی‌تردید به چند برابر عدد گفته شده بالغ خواهند شد. گرچه مناسب است از آنان نیز یادی به عمل آید، به علت ضیق ظرفیت این مقاله، باید به مجال دیگری سپرده شود.

4. اسامی راویان

تعداد راویان امام جواد (علیه‌السّلام) 122 نفر است که به ترتیب الفبایی عبارت‌اند از: ابراهیم بن ابی‌بلاد کوفی، ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی، ابراهیم بن سعید، ابراهیم بن محمد همدانی، ابراهیم بن محمد بن حاجب، ابراهیم بن عُقبه، ابراهیم بن‌هاشم قمی، ابراهیم بن شیبه اصفهانی، ابن ابی‌دؤاد، ابوالحسین بن حصین، ابوثمامه، ابوخداش مهری، ابوزینبه، ابوعباس حمیری قمی، ابوعبدالله خراسانی، ابوعلی بن راشد، احکم بن بشار مروزی، احمدبن ابی‌عبدالله برقی، احمدبن اسحاق قمی، احمدبن حضرمی، احمدبن محمد بزنطی، احمدبن محمد قمی، اسحاق انباری، اسحاق بن ابراهیم قمی، اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت، اسماعیل بن سهل دهقان، اسماعیل بن عباس ‌هاشمی، اسماعیل بن مهران سکونی، امیة بن علی قیسی شامی، ایوب بن نوح، بکر بن احمد بن زیاد، بکربن صالح رازی، جعفربن محمدصوفی، جعفربن محمد صیرفی، جعفربن محمدمزید، حُرّ بن عثمان همدانی، حسن بن بشار واسطی، حسن بن راشد بغدادی، حسن بن عباس رازی، حسن بن علی بن ابی‌عثمان، حسن بن علی بن یقطین، حسن بن محبوب سراد، حسین بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، حسین بن حَکَم، حسین بن سعید اهوازی، حسین بن مسلم، حسین مکاری، حصین بن ابی‌حصین حُضینی، حمدان بن اسحاق خراسانی، حمدان حُضینی اهوازی، حمزة بن یعلی، حکیمه بنت امام جواد (علیه‌السّلام)، حکیمه بنت امام رضا (علیه‌السّلام)، خیران خادم، داوود بن قاسم جعفری، داوود صَرّمی، دعبل خزاعی، ریان بن شبیب، ریان بن صلت اشعری، زکریا بن آدم قمی، زینب بنت محمد، زهراء امّ احمد، سعید بن جناح ازدی، شاذویه بن حسین، صالح بن عطیه، صباح بن محارب، صقربن ابی‌دُلَف کاشانی، عباس بن معروف قمی، عبدالجبار بن مبارک نهاوندی، عبدالرحمان بن ابی‌نجران، عبدالسلام بن صالح (ابوصلت هروی)، عبدالعزیز بن مهتدی اشعری قمی، عبدالعظیم بن عبدالله حسنی، عبدالله بن رزین، عبدالله بن صلت قمی، عبدالله بن عبدالرحمان مسمعی، عبدالله بن عثمان، عبدالله بن محمدبن حصین اهوازی، عبدالله بن محمد بن حماد، عبدالله بن مغیره بجلی، علی بن اسباط، علی بن حسان واسطی، علی بن خالد، علی بن سلیمان، علی بن عاصم کوفی، علی بن محمد علوی، علی بن مهزیار اهوازی، عمران بن محمد اشعری، عمربن فرج رُخَجی، عمروبن سعید ساباطی، فضل بن شاذان، فضل بن میمون ازدی، قاسم بن حسین بزنطی، قاسم بن صیقل، محمدبن اسحاق قمی، محمدبن اسماعیل بن بزیع، محمدبن اسماعیل رازی، محمدبن حسن شنبوله، محمدبن حماد مروزی، محمدبن حمزه علوی، محمدبن خالد برقی، محمد بن رجاء حناط، محمدبن ریان اشعری، محمدبن سلیمان دیلمی، محمدبن سنان زاهری، محمدبن علی ‌هاشمی، محمد بن عمرساباطی، محمدبن عمیررازی، محمدبن عون نصیبی، محمدبن عیسی یقطینی، محمدبن فرج رُخجی، محمدبن فضیل ازدی صیرفی، محمدبن منده اصفهانی، محمدبن ولید کرمانی، مطرفی، معلّی بن محمد بصری، معمّر بن خلاد بغدادی، منصوربن عباس رازی، موسی بن عبدالملک، موسی بن قاسم بجلی، موفق بن‌هارون، یاسر خادم امام رضا (علیه‌السّلام)، یحیی بن ابی‌عمران همدانی و یحیی بن اکثم مروزی.

بخش اول: گونه‌شناسی راویان

راویان امام جواد (علیه‌السّلام) را از جهات مختلف می‌توان بررسی کرد؛ از جمله:

الف) وابستگی خانوادگی

1. غیر از امام ‌هادی (علیه‌السّلام) که روایات زیادی از پدرش امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده‌اند، تعدادی از فرزندان بی‌واسطه امامان دیگر نیز در بین راویان امام جواد (علیه‌السّلام) وجود دارند. نام سه نفر از آنان درخشندگی بیش‌تری دارد: حسین بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، حکیمه بنت امام رضا (علیه‌السّلام) و حکیمه بنت امام جواد (علیه‌السّلام).
2. تعدادی از راویان امام جواد (علیه‌السّلام)، از نمایندگان و وکلای آن حضرت و یا وکلای ائمه بعدی بوده‌اند، مانند: ابراهیم بن محمد همدانی، ابوعلی بن راشد، ایوب بن نوح، شیخ (وکیل امام جواد)، عبدالعزیز مهتدی، عبدالعظیم حسنی، علی بن مهزیار اهوازی و یحیی بن ابی‌عمران همدانی.
3. تعدادی از آنان خدمت کار آن حضرت و یا پدرش امام رضا (علیه‌السّلام) و یا فرزندش امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده‌اند، مانند: ابوثمامه، خیران خادم، عسکر، موفق و یاسر خادم.
جدول شماره یک:

ردیف	عنوان	تعداد
1	راویان امام زاده	3 نفر
2	راویان وکلای ائمه (علیهم‌السّلام)	8 نفر
3	راویان خدمت کار ائمه (علیهم‌السّلام)	5 نفر

 

ب) جنبه فکری و اعتقادی

دوران امام محمدتقی(علیه‌السّلام)، از جهت اعتقادی، دوران بروز نسبی پیروان مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) در برابر سایر مذاهب کلامی و فقهی بود و حتی برخی از دولت‌مردان وقت در خفا و یا در ظاهر (مانند خود مأمون خلیفه عباسی) (5) از این مکتب تبعیت می‌کردند. اما این طایفه از مسلمانان، متأسفانه متحد و دارای مکتب فکری واحدی نبودند و خود به مذهب‌های کوچک‌تری تقسیم شدند. در آن عصر، علاوه بر شیعیان امامی (که همانند تمام دوره‌های تاریخ تشیع، اکثریت شیعیان را تشکیل می‌دادند)، شیعیان دیگری مانند زیدی، اسماعیلی، واقفی و حتی بازمانده‌های فطحی، در صحنه فکری شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) حضور داشتند. در کنار آنان، پیرون مکتب خلفا و اهل سنت (به ویژه مفوّضه و مجبرّه) نیز کماکان حضور چشم گیر و غالب‌تری در جوامع اسلامی داشتند.
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام)، از جمله امام جواد (علیه‌السّلام) چون اعلم زمان خویش و افضل مردم بودند، بدین جهت همه مردم، به ویژه عالمان و نخبگان جامعه، در تمام دوران به آنان نیاز داشتند و از طریق آنان، مشکلات و معضلات فکری و علمی خود را برطرف می‌کردند و در عین دشمنی برخی از سران حکومت و پیروان مذاهب انحرافی، آن بزرگان را مرجع علمی و سکان‌دار دین مبین اسلام می‌دانستند. بدین جهت علاوه بر شیعیان امامی، سایر عالمان آن عصر، همانند شیعیان زیدی، اسماعیلی و واقفی و هم‌چنین پیروان مکتب خلفا و اهل سنت نیز از سفره پُرفیض دانش آنان از جمله امام جواد (علیه‌السّلام) متنعم بودند و تعدادی از آنان در فهرست راویان حدیث آن حضرت، نامشان در تاریخ ثبت و ضبط گردیده است.
از بین 122 راوی آن حضرت که در مقدمه نامشان ذکر شد، تعداد ده نفر راوی غیرامامی وجود دارند که عبارتند از: ابوخداش مهری، ابوزینبه، ابن ابی‌دؤاد، احکم بن بشار مروزی، حسن بن علی بن ابی‌عثمان، حسین مکاری، عبدالله بن عبدالرحمان مسمعی، عمربن فرج رُخَجی، معلی بن محمد بصری و یحیی بن اکثم مروزی.
جدول شماره 2:

ردیف	مذهب راویان	تعداد راویان مرد	تعداد راویان زن
1	شیعه امامی	108 نفر	4 نفر
2	غیر امامی (اعم از اهل سنت، غالیان و شیعیان غیرامامی)	10 نفر	—–

 

ج) جنبه علمی و شخصیتی

همه راویان امام جواد (علیه‌السّلام)، به نحوی از اهل حدیث و روایت به شمار می‌آیند، امام برخی از آنان دارای فضل و دانش‌های دیگری نیز بودند و یا از جهت حکومتی، مقام و منصب داشتند، که ذیلاً به گونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1. بیش از چهل تن از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) در زمینه‌های مختلف علوم و معارف اسلامی دارای تألیف و تصنیف بوده‌اند. برخی از آنان یکی یا دو کتاب و برخی دیگر زیادتر. مثلاً فضل بن شاذان 180 کتاب، علی بن مهزیار اهوازی 33 کتاب، موسی بن قاسم بجلی سی کتاب و هم چنین حسین بن سعید بن حماد با مشارکت برادرش حسن بن سعید سی کتاب نگاشته‌اند. (6)
اسامی نویسندگان به صورت الفبایی: ابراهیم بن ابی‌بلاد، ابراهیم بن ابی‌محمود، ابراهیم بن‌هاشم قمی، ابوالعباس حِمیری، ابوصلت هروی، احمدبن ابی‌عبدالله برقی، احمدبن اسحاق قمی، احمد بن محمد بزنطی، احمد بن محمد قمی، اسحاق بن مهران سکونی، اسماعیل بن سهل، امیة بن علی، ایوب بن نوح، بکر بن احمدبن زیاد، بکر بن صالح، جعفربن محمد صیرفی، حسن بن راشد بغدادی، حسن بن سعید اهوازی، حسن بن عباس حریش، حسن بن علی بن ابی‌عثمان، حسن بن محبوب سراد، حسین بن حکم، حسین بن سعید اهوازی، حمدان بن اسحاق، حمزة بن یعلی، خیران خادم، داوود بن قاسم جعفری، دعبل خزاعی، ریان بن شبیب، ریان بن صلت، زکریا بن آدم قمی، سعید بن جناح ازدی، عباس بن معروف، قمی، عبدالجبار بن مبارک نهاوندی، عبدالرحمان بن ابی‌نجران، عبدالعزیز مهتدی، عبدالعظیم حسنی، عبدالله بن صلت قمی، عبدالله بن عبدالرحمان مسمعی، عبدالله بن محمد حصینی، عبدالله بن مغیرة، علی بن اسباط کِندی، علی بن حسان واسطی، علی بن سیف نخعی، علی بن مهزیار اهوازی، علی بن میسر (یا میسرة)، عمران بن محمد اشعری، عمروبن سعید ساباطی، عیسی بن عبدالله اشعری، فضل بن شاذان، محمدبن اسحاق قمی، محمدبن اسماعیل بن بزیع، محمدبن خالد، محمدبن سنان زاهری، محمدبن عیسی یقطینی، محمدبن فرج رُخجی، محمدبن فضیل صیرفی، معلّی بن محمد بصری، معمّر بن خلاد بغدادی، موسی بن قاسم بجلی، منصوربن عباس رازی، یاسر خادم و یحیی بن ابی‌عمران همدانی.
2. تعداد زیادی از آنان (بیش از 22 نفر) از علما، فقها و متکلمان عصر خود بوده‌اند. مانند: ابراهیم بن‌هاشم قمی، ابوصلت هروی، احمدبن اسحاق قمی، احمدبن ابی‌عبدالله برقی، احمدبن محمد بزنطی، احمدبن محمدبن عیسی قمی، حسن بن راشد بغدادی، حسن بن سعید اهوازی، حسن بن محبوب سراد، حسن بن علی بن یقطین، زکریا بن آدم قمی، عبدالعظیم حسنی، عبدالله بن صلت قمی، عبدالله بن مغیرة، عبدالله بن عبدالرحمان مسعی، علی بن اسباط کِندی، علی بن عاطم کوفی، علی بن مهزیار اهوازی، فضل بن شاذان، محمدبن اسحاق قمی، محمدبن اسماعیل بن بزیع و موسی بن قاسم بجلی.

بیشتر بخوانید: امامت حضرت امام جواد علیه السلام در یک نگاه

3. تعدادی از آنان مستبصر بودند؛ یعنی توسط آن حضرت و یا امام معصوم دیگری به مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) هدایت شده بودند؛ مانند: ابوعبدالله خراسانی، حسن بن بشار واسطی، علی بن اسباط کِندی، علی بن خالد، علی بن مهزیار اهوازی و قاسم بن عبدالرحمان. (7)
4. تعدادی از آنان ادیب، شاعر و سخنران بوده‌اند، مانند: ابراهیم بن ابی‌بلاد، جعفر بن محمد صیرفی، داوود بن قاسم جعفری و دعبل خزاعی.
5. چهار نفر از آنان دارای مشاغل حکومتی از قبیل قضاوت، کارگزاری و کارمندی بوده اند: ابن ابی‌دؤاد، عمربن فرج رُخجی، محمدبن اسماعیل بن بزیع و یحیی بن اکثم مروزی.
جدول شماره 3:

ردیف	عنوان	تعداد
1	نویسندگان	63 نفر
2	علما، فقها و متکلمان	22 نفر
3	مستبصرین	6 نفر
4	ادبا، شعرا و سخنرانان	4 نفر
5	کارگزاران حکومتی	4 نفر

د) جنبه صحابی بودن

تعدادی از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) از اصحاب آن حضرت نیز بوده‌اند، که شیخ طوسی نام 32 نفر را آورده، (8) اما اگر خواهیم از بین راویان آن حضرت، صحابه ائمه دیگری را نیز نام ببریم، تعدادی از صحابه امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام)، امام‌ هادی (علیه‌السّلام) و حتی تعدادی از صحابه امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) در بین آنان وجود دارد؛ از جمله:
1. اصحاب مشترک امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام): ابراهیم بن محمد همدانی، احمدبن محمدقمی، عبدالعظیم حسنی، خیران خادم، داوود بن قاسم جعفری، عباس بن معروف قمی، قاسم بن صیقل، محمدبن عیسی یقطینی و محمدبن فرج رُخجی. 2. اصحاب مشترک امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام): ابراهیم بن ابی‌بلاد کوفی، ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی، ابراهیم بن‌هاشم قمی، احمدبن ابی‌عبدالله برقی، احمدبن محمد بزنطی، اسماعیل بن مهران سکونی، حسن بشار واسطی، حسن بن محبوب سراد، حسین بن مسلم، زکریا بن آدم قمی، عبدالجبار بن مبارک نهاوندی، عبدالرحمان بن ابی‌نجران، عبدالله بن صلت قمی، عبدالله بن محمد حصینی، علی بن اسباط، محمدبن اسماعیل بن بزیع، محمدبن حسن شنبوله، محمدبن خالد برقی، موسی بن قاسم بجلی، موفق بن ‌هارون و یحیی بن ابی‌عمران همدانی.
3. اصحاب مشترک امام جواد (علیه‌السّلام) و امام‌ هادی (علیه‌السّلام): ابراهیم بن شیبه اصفهانی، ابراهیم بن عقبه، ابوعلی راشد، احمدبن اسحاق قمی، حسن بن راشد بغدادی، حصین بن ابی‌حصین حضینی، حمدان بن اسحاق خراسانی، علی بن عاصم کوفی، علی بن مهزیار اهوازی، فضل بن شاذان، محمدبن رجاء حناط، منصور بن عباس رازی و موسی بن عبدالملک.
4. اصحاب مشترک امام رضا (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام): ریان بن صلت اشعری و عمرو بن سعید ساباطی.
جدول شماره 4:

ردیف	عنوان	تعداد
1	راویان مشترک امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام)	9 نفر
2	راویان مشترک امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام)	21 نفر
3	راویان مشترک امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام)	13 نفر
4	راویان مشترک امام رضا (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام)	2 نفر

5. اصحاب منفرد امام رضا (علیه‌السّلام): ابوصلت هروی، بکربن صالح، حسن بن علی بن یقطین، دعبل خزاعی، ریان بن شبیب، عبدالله بن مغیره بجلی، عمران بن محمد اشعری، صالح بن عطیه، محمدبن خلاد بغدادی، محمدبن فضیل ازدی و یاسر خادم.
6. اصحاب منفرد امام جواد (علیه‌السّلام): اسحاق انباری، اسحاق بن ابراهیم قمی، حسن بن حکم، زهراء ام احمد، زینب بنت محمد، سعید بن جناح ازدی، عبدالله بن رزین، عبدالله بن محمد رازی، علی بن سلمان، علی بن محمد علوی، قاسم بن حسین بزنطی، محمدبن اسحاق قمی، محمدبن اسماعیل رازی، محمدبن حمزه و محمدبن ولید کرمانی.
7. اصحاب منفرد امام ‌هادی (علیه‌السّلام): ابوالحسن بن حصین، ابوعباس حمیری قمی، اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت، ایوب بن نوح، داوود صرّمی، صقربن ابی‌دلف کاشانی و محمد بن ریان اشعری.
جدول شماره 5:

 

ردیف	عنوان	تعداد
1	راویان منفرد از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)	11 نفر
2	راویان منفرد از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)	15 نفر
3	راویان منفرد از اصحاب امام ‌هادی (علیه‌السّلام)	7 نفر

هـ) جنبه وطنی و قومیتی

نظر به گسترش عالم اسلام در سراسر خاورمیانه و برخی از مناطق شمال افریقا، جنوب اروپا، آسیای میانه و آسیای جنوبی، طالبان علم به سمت دو مرکز سیاسی و دینی «بغداد» و «مدینه» توجه کردند و برای کسب معارف اسلامی و سایر علوم بشری، به سمت این دو مرکز رهسپار شدند. اتفاقاً زندگی کوتاه مدت امام جواد (علیه‌السّلام) نیز در این دو مکان رقم می‌خورد. آن حضرت، علاوه بر مقام علمی و معنوی بی‌نظیر خویش، به سبب انتساب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و معروفیت ایشان به «ابن الرضا (علیه‌السّلام)»، بیش از دیگران مطمح نظر طالبان دانش بودند. بدین جهت، علاوه بر عالمان حجازی و عراقی و کُلّاً عرب‌ها، برخی از غیر عرب‌ها، که بیش‌تر ایرانی بودند، نیز از راویان آن حضرت به شمار می‌آمدند.
از بین راویان آن حضرت تعداد هفتاد نفر (اعم از مرد و زن) عرب و 52 تن نیز غیرعرب بودند. اسامی غیرعرب‌ها عبارتند از: ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی، ابراهیم بن محمد همدانی، ابراهیم بن‌هاشم قمی، ابراهیم بن شیبه اصفهانی، ابوعباس حمیری قمی، ابوعبدالله خراسانی، احکم بن بشار مروزی، احمدبن ابی‌عبدالله برقی، احمدبن اسحاق قمی، احمدبن محمد بزنطی، احمدبن محمد قمی، اسحاق بن ابراهیم قمی، اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت، اسماعیل بن سهل دهقان، اسماعیل بن مهران سکونی، بکربن صالح رازی، حسن بن عباس رازی، حسن بن محبوب سراد، حسین بن سعید اهوازی، حمزة بن یعلی، حمدان حُضینی اهوازی، حمدان بن اسحاق خراسانی، خیران خادم، داوود صَرّمی، ریان بن شبیب، ریان بن صلت اشعری، زکریا بن آدم قمی، شاذویه بن حسین، صقربن ابی‌دُلَف کاشانی، عباس بن معروف قمی، عبدالجبار بن مبارک نهاوندی، عبدالسلام بن صالح، عبدالعزیز بن مهتدی اشعری قمی، عبدالله بن صلت قمی، عبدالله بن محمد بن حصین اهوازی، عبدالله بن محمد بن حماد، علی بن مهزیار اهوازی، عمران بن محمد اشعری، عمربن فرج رُخَجی، فضل بن شاذان، محمد بن اسحاق قمی، محمدبن اسماعیل رازی، محمدبن حسن شنبوله، محمدبن حماد مروزی، محمدبن خالد برقی، محمدبن ریان اشعری، محمدبن عمیر رازی، محمدبن فرج رُخجی، محمدبن منده اصفهانی، محمدبن ولید کرمانی، منصور بن عباس رازی و یحیی بن اکثم مروزی.
گفتنی است که در بین راویان غیرعرب نام راوی زن دیده نمی‌شود، اما در بین راویان عرب، نام چهار تن از بانوان به شرح ذیل موجود است: حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام)، حکیمه دختر امام رضا (علیه‌السّلام)، زینب بنت محمد و زهراء امّ احمد.
جدول شماره 6:

ردیف	موطن راویان	تعداد راویان مرد	تعداد راویان زن
1	راویان عرب	66 نفر	4 نفر
2	راویان غیرعرب (ایرانی و غیر ایرانی)	52 نفر	—

در پایان این بخش، یادآوری می‌شود، که گونه‌شناسی دیگری از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) در زمینه وثاقت و اعتبار روایتشان را نیز می‌توان مطرح و بررسی کرد. مانند: قوی و ضعیف، صحیح، ثقه و حسن، اما چون این‌گونه مباحث به گونه‌شناسی روایات مربوط می‌گردد، مناسب است در گونه‌شناسی روایات امام جواد (علیه‌السّلام) بررسی شود، که مجال دیگری می‌طلبد.

بخش دوم: معرفی اجمالی راویان

برای تطبیق روشن‌تر و شفاف‌تر موارد گفته شده، لازم است در این بخش، راویان امام جواد (علیه‌السّلام) را در حد اجمال و اختصار به ترتیب الفبایی معرفی نماییم:

1. ابراهیم بن ابی‌بلاد کوفی

وی فرزند یحیی بن سلیم و مکنّی به ابواسماعیل و ابویحیی بود. خداوند متعالی عمر طولانی نصیبش نمود و توفیق درک و مصاحبت چهار امام معصوم (امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، امام موسی کاظم(علیه‌السّلام)، امام رضا و امام جواد (علیه‌السّلام)) را به او عطا نمود. وی از هر چهار امام احادیثی روایت نموده است. (9)

2. ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی

وی فرزند محمد و از دیار خراسان بود. او ثقه و از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌رفت و از آنان روایاتی نقل نمود. (10) احمدبن محمدبن عیسی مسائل حضرت امام کاظم (علیه‌السّلام) را که در 25 برگ بوده، از وی روایت کرده است. (11) رجال‌شناسان، وی را صاحب کتاب می‌دانند. (12) ظاهراً کتاب وی همان مجموعه روایاتی است که از امام کاظم (علیه‌السّلام) جمع‌آوری کرده بود.

3. ابراهیم بن سعید

وی نیز روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده، (13) ولی به درستی معلوم نشد که وی ابراهیم بن سعید مدنی است و یا ابراهیم بن سعید جوهری. اگر مدنی باشد، از اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) شمرده شده است. (14)

4. ابراهیم بن شیبه اصفهانی

وی اصالتاً از اهالی کاشان و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد، وی چند حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (15)

5. ابراهیم بن عُقبه
وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بود و از آن دو، به ویژه از امام ‌هادی (علیه‌السّلام) روایاتی نقل کرده است. (16)

6. ابراهیم بن محمدبن حاجب

درباره وی تعریف و توصیفی در کتب رجال نیامده، اما یک حدیث از امام جواد (علیه السّلام) روایت نموده است. (17)

7. ابراهیم بن محمد همدانی

وی از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) (18) بوده و از امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نموده است. (19) از این که وی منسوب به قبیله همدان یمنی بوده و یا از اهالی همدان ایران، چیزی در کتب رجال گفته نشده، اما سید محمدکاظم قزوینی، نسبت وی به همدان ایران را به خاطر برخی از قراین ترجیح داده است. (20)

8. ابراهیم بن‌هاشم قمی

وی از محدثان و از عالمان جلیل‌القدر شیعه و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. ابراهیم از امام جواد (علیه‌السّلام) روایات متعددی نقل نمود و با این که اصالتاً کوفی بود، به قم هجرت کرد و به نقل و نشر احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) اقدام نمود. به گفته رجال‌شناسان شیعه، وی نخستین محدثی است که حدیث کوفیین را در قم نشر داد و دارای تألیفاتی بود که از جمله آن‌ها کتاب النوادر و کتاب قضاء امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) است. (21)

9. ابن ابی‌دؤاد

نامش احمد، فرزند ابی‌دؤاد، قاضی بزرگ خلافت عباسی، در دوران خلافت مأمون، معتصم، واثق و متوکل و از حامیان اصلی حاکمان عباسی بود و در این راه به اموال و دارایی‌های بی‌شماری دست یافت. علاوه بر وی، فرزندش محمد نیز که در دیوان خراج بود، اموال زیادی را تصاحب نمود. اما متوکل عباسی بر وی خشم گرفت و بسیاری از اموال او را مصادره نمود و در حالی که فلج و زمین‌گیر شده بود، از دنیا رفت. به هر روی، از وی حدیثی، که درباره حد سارق، از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل شده است. (22)

10. ابوثمامه

نامش حبیب بن اوسمه و مکنّی به ابوثُمامه و یا ابوتَمامه، خدمت کار امام جواد (علیه‌السّلام) بود. (23) وی یک روایت از آن حضرت نقل کرده است. (24)

11. ابوالحسین بن حصین

وی ساکن اهواز و از اصحاب امام ‌هادی (علیه‌السّلام) شمرده شده است. وی حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) نیز نقل کرده است. (25)

12. ابوخداش مهری

نامش عبدالله بن خداش و ساکن محله «مَهره» بصره و از محدثان عصر خود بود. وی یک روایت از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (26) درباره مذهب و اعتقادات وی نظر واحدی بین رجال شناسان نیست. شیخ طوسی وی را (27) از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) برشمرده، ولی نجاشی و ابن داوود وی را صحیح العقیده ندانسته و درباره وی گفته‌اند: «ضعیف جدا، و فی مذهبه ارتفاع». (28)

13. ابوزینبه

نامش محمدبن سلیمان بن مسلم است و برخی از رجال‌شناسان، وی را از اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) (29) و برخی دیگر وی را مهمل دانسته‌اند. (30) و یک حدیث از امام جواد (علیه السّلام) روایت کرده است. (31)

14. ابوعباس حمیری قمی

نامش عبدالله بن جعفر و از ثقات اهل حدیث و از بزرگان شیعه قم و از اصحاب امام ‌هادی (علیه السّلام) و امام عسکری (علیه‌السّلام) محسوب می‌شده و دارای کتاب بوده است. ابن داوود درباره وی می‌گوید: «فی نسبه: بن الحسین بن مالک بن جامع، القمی شیخ القمیین و وجههم، قدم الکوفة سنة نیف و تسعین و مائتین و سمع أهلها منه فأکثروا، و صنف و أکثر». (32) دو حدیث به واسطه وی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت شده است. (33)

15. ابوعبدالله خراسانی

وی یک روایت از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده و از همین روایت پیداست که او قبلاً منحرف به مذاهب دیگر بوده، ولی خداوند منتی بر وی نهاده و او را به راه راست و مذهب حق هدایت فرموده است. (34)

16. ابوعلی بن راشد

نامش حسن و مکنی به ابوعلی فرزند راشد بغدادی و از ثقات شیعه است. وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده و وکالت امام ‌هادی (علیه‌السّلام) را بر عهده داشت. (35) وی دو حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (36)

17. احکم بن بشار مروزی

نام کاملش احکم بن بشار مروزی کلثومی است. شیخ طوسی نامش را احلم بن بشار و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) دانسته است، (37) اما رجال‌شناسان دیگری چون نجاشی، ابن داوود و علامه حلی را توثیق نکرده و گفته‌اند وی غالی بوده است: «غال لا شیء». (38) وی توقیعی از امام جواد (علیه‌السّلام) را برای هم‌سفران خود آشکار نمود. (39)

18. احمدبن ابی‌عبدالله برقی

نامش احمدبن محمد بن خالد برقی، نویسنده کتاب فقهی روایی المحاسن و کتب فراوان دیگر، و از بزرگان شیعه و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) است. وی از روستای برقه و یا برق‌رود قم بوده است. در مورد اعتبار احادیث منقول از وی بین رجال‌شناسان شیعه نظر واحدی نیست. (40) او دو حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. (41)

19. احمدبن اسحاق قمی

نامش احمدبن اسحاق بن عبدالله اشعری قمی و از اصحاب و راویان امام جواد، امام ‌هادی (علیه السّلام)، امام عسکری (علیه‌السّلام) و حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و از علمای بزرگ شیعه و صاحب آثاری چون: کتاب الصوم، (42) کتاب علل الصلاة و کتاب مسائل الرجال لابی الحسن الثالث (علیه‌السّلام) است. وی از راویان ثقه و از خواص حضرت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) و سرپرست قمی‌های وارده بر ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) بوده است. (43)

20. احمدبن حضرمی

بی‌تردید وی حضرمی یمنی است، ولی درباره شخصیت و زندگی وی مطلبی در کتب رجالی ذکر نشده و تنها یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. (44)

21. احمدبن محمد بزنطی

وی از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) و از ثقات ثابت قدم اصحاب امامان (علیهم‌السّلام) به شمار می‌آید. شیخ طوسی وی را از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز می‌داند. (45) بزنطی از موالیان کوفه و از محدثان و عالمان امامیه بوده و صاحب آثاری چون کتاب‌های الجامع، المسائل و النوادر است. وی احادیث متعددی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. (46)

22. احمدبن محمد قمی

نام کاملش احمدبن محمدبن عیسی اشعری قمی، مکنی به ابوجعفر و از اصحاب امام رضا (علیه السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بود. وی شیخ قمیین و از عالمان و بزرگان شیعه مقیم قم به شمار می‌آمد و صاحب آثار متعددی چون کتاب‌های التوحید، فضل النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، المتعة، النوادر، الناسخ و المنسوخ و الحج است. وی یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. (47)

23. اسحاق انباری

نام کاملش در کتب رجالی ذکر نشده، ولی وی را از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و از افراد مورد اعتماد آن حضرت برشمرده‌اند. وی یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (48)

24. اسحاق بن ابراهیم قمی

نام کاملش اسحاق بن ابراهیم بن‌هاشم قمی، برادر محدث معروف شیعه و صاحب تفسیر معروف به تفسیر قمی، یعنی علم بن ابراهیم بن‌هاشم قمی (م 328ق) است. وی نیز از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد و از آن حضرت حدیثی روایت کرده است. (49)

25. اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت

خاندان نوبختی یکی از خاندان‌های مشهور ایرانی هستند که از نیمه سده دوم تا اوایل سده پنجم هجری می‌زیسته‌اند. برخی از آنان در عصر خود، از عالمان و فرهیختگان جامعه و پیرو مذهب شیعه بوده‌اند. اسحاق بن اسماعیل نیز از همین خاندان و از اصحاب امام ‌هادی (علیه السّلام) بوده (50) و یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است.

25. اسماعیل بن عباس ‌هاشمی

نامی از وی در کتب رجالی برده نشده، ولی دو حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) با این نام روایت شده است. (51)

26. اسماعیل بن مهربان سکونی

نام کاملش اسماعیل بن مهران بن ابی‌نصر سکونی، مکنی به ابی‌یعقوب و ساکن کوفه و از محله سَکون بود. وی اصالتاً ایرانی نژاد و از موالیان ساکن کوفه بوده است. به گفته مرحوم عطاردی، اصولاً آل مهران، طایفه‌ای برخاسته از حواشی مهران‌رود در پاکستان فعلی بوده‌اند و یا از روستایی به همین نام در ناحیه شهر ری بوده که هم‌اکنون جزء شهر بزرگ تهران قرار گرفته است. (52)
اسماعیل از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد واز آنان روایاتی نقل کرده است. وی دارای کتبی چون: الملاحم، ثواب القرآن، إهلیلجة، صفة المؤمن و الفاجر، النوادر و خطب امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بوده است. (53)

27. امیة بن علی قیسی شامی

وی مکنی به ابی‌محمد و در نزد برخی از رجال‌شناسان سندش ضعیف است. (54) ابن غضایری وی را در عداد محدثان قمی دانسته است (55)، ولی گفتارش مقرون به صحت نیست؛ زیرا همان‌گونه که از پسوند نامش پیداست، وی قیسی شامی است و مراد از شام، یا ناحیه شام در شمال جزیرةالعرب است و یا منطقه شامیه در جنوب عراق. وی سه حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (56)

28. ایوب بن نوح

ابوالحسین ایوب بن نوح بن دراج نخعی، برادرزاده جمیل بن دراج (از اصحاب خاص امام صادق (علیه‌السّلام)) (57) است. وی از راویان معروف شیعه و از اصحاب امام ‌هادی (علیه السّلام) و امام عسکری (علیه‌السّلام) و وکیل مورد اعتماد آن دو بزرگوار، فردی عظیم‌المنزله، صحیح الاعتقاد، ثقه و صاحب کتابی، به نام النوادر به شمار می‌آید که محمدبن خالد آن را از وی روایت نموده است. (58) وی یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (59)

29. بکربن احمدبن زیاد

نام کاملش بکربن احمدبن ابراهیم بن زیاد عبدی عَصَری، مکنی به ابی‌محمد است. وی دارای کتبی چون طهارة، صلاة، زکاة و مناقب بود و از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌شود. رجال شناسان شیعه وی را به علت اعتماد به مجاهیل، ضعیف شمرده‌اند. (60)

30. بکربن صالح رازی

وی دارای کتبی چون: درجات الایمان، وجوه الکفر، الاستغفار و الجهاد بود. رجال شناسان شیعه وی را توثیق نکرده و ضعیف دانسته‌اند. (61) برقی وی را از اصحاب امام رضا (علیه السّلام) (62) و نجاشی و ابن داوود وی را از راویان امام کاظم (علیه‌السّلام) برشمرده‌اند. (63) وی دو حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (64)

31. جعفربن محمد صوفی

نام وی در کتب رجالی نیامده، ولی با این نام احادیثی از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) روایت شده است. نویسنده کتاب گرانسنگ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام) و روایت از طریق وی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده است. (65)

32. جعفربن محمد صیرفی

نام کاملش جعفربن محمدبن یونس احول صیرفی، نویسنده کتاب النوادر و از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) است. (66) ابن داوود درباره‌اش گفته: «ثقة، لغوی، فاضل». (67)

33. جعفربن محمد مزید

این نام، در کتب رجالی نیامده، ولی حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) از طریق این نام روایت شده که موجب گردید نویسنده مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام) وی را نیز از راویان آن حضرت بداند. (68)

34. حُرّ بن عثمان همدانی

نامی از وی نیز در کتب رجالی برده نشده، ولی نویسنده کتاب مسند الامام الجواد (علیه السّلام) یک روایت از طریق وی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (69)

35. حسن بن بشار واسطی

حسن بن بشار (حسین بن بشار) (70) مدائنی واسطی، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد. وی مدتی به مذهب وقف گرایید، ولی لطف خدا شامل حالش شد و از این انحراف برگشت و به مذهب حق پیوست. نام دیگری با عنوان «حسن بن یسار مدائنی» نیز از اصحاب سه امام یاد شده برشمرده‌اند، که ظاهراً همان حسن بن بشار واسطی است. (71) وی یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (72)

36. حسن بن راشد بغدادی

وی مکنی به ابوعلی و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و از فقها و علمای شیعه و از وکلای امام ‌هادی (علیه‌السّلام) در بغداد و حوالی آن بوده است. او از جهت روایی، ثقه (73) و از جهت فکری و شخصیتی مورد تأیید امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده، به گونه‌ای که آن حضرت بعد از وفات او، در شأن وی فرمودند: «إنّه عاش سعیدا و مات شهیدا». (74) شیخ طوسی و ابن شهر آشوب وی را دارای کتابی به نام الراهب و الراهبة می‌دانند. (75) وی چند حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (76)

37. حسین بن سعید اهوازی

نام کاملش حسین بن سعید بن حماد بن سعید بن مهران است. جد اعلایش مهران از موالیان امام زین العابدین (علیه‌السّلام) بود. (77) حسین نزد رجال‌شناسان شیعه، فردی ثقه و عظیم الشأن است (78) و از راویان امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد. (79)
وی اصالتاً کوفی بود و به همراه برادرش حسن به اهواز نقل مکان کردند و پس از مدتی به قم هجرت نمودند و در همین شهر وفات یافتند. آن دو، به صورت مشترک سی کتاب در موضوعات مختلف فقهی، کلامی، قرآنی و دعا نگاشتند. (80)

38. حسن بن عباس رازی

نام کاملش حسن بن عباس بن حریش (بنابر نقلی جریش) رازی، مکنی به ابوعلی است. وی کتابی درباره فضل سوره قدر دارد، که از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. برخی از رجال‌شناسان وی را ضعیف دانسته و اعتمادی به روایتش نمی‌کنند و برخی دیگر دلیلی بر ضعف وی نیافته‌اند. (81) وی احادیث زیادی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (82)

39. حسن بن علی بن ابی‌عثمان

ابومحمدحسن بن علی بن ابی‌عثمان، معروف به سجاده، ساکن کوفه و از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. (83) ولی رجال‌شناسان شیعه وی را ضعیف و فاسدالمذهب شمرده و بر اساس قراینی، غالی دانسته‌اند. (84)

40. حسن بن محبوب سراد

وی ملقب به سراد، یا زراد و مکنی به ابوعلی و از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. (85) حسن بن محبوب به نظر رجال‌شناسان شیعه ثقه، جلیل القدر و از ارکان اربعه اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و از عالمان و راویان پرتلاش است، به گونه‌ای که نگارش کتب زیادی را به وی نسبت داده‌اند. از جمله: المشیخة، الحدود، الدیات، الفرائض، النکاح، الطلاق، النوادر، التفسیر، العتق و المراح. (86)
به گفته کشی، جد اعلای وی که نامش وهب بود، از بردگان سندی جریربن عبدالله بجلی بود که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) وی را خریدند و در خدا آزاد نمودند. (87) وی، یک روایت از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (88)

41. حسن بن علی بن یقطین

وی از فقها و متکلمان شیعه واز اصحاب و راویان امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) و دارای کتابی به نام مسائل امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) بوده است. (89) شیخ کلینی از طریق وی روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده (90) و بدین جهت، از راویان آن حضرت محسوب می‌گردد.

42. حسین بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)

ابوعبدالله حسین بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، مانند سایر فرزندان امام هفتم، صاحب فضل و منقبت مشهوری بود و از امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نمود. (91) در روایتی آمده که یک اعرابی هنگامی که امام جواد (علیه‌السّلام) را در بین جمعی دید که وی را احترام می‌کنند، در حالی که به امام اشاره می‌کرد پرسید: «من هذا الفتی؟» وی پاسخ داد: «هذا وصی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)». (92)

43. حسین بن حَکَم

ابوعبدالله حسین بن حَکم بن مسلم حبری کوفی، صاحب کتاب تفسیرالحبری بود. وی مکاتبه‌ای با امام کاظم (علیه‌السّلام) داشته (93) و از اصحاب و راویان امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. (94) وی روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (95)

44. حسین بن مسلم

وی از اصحاب و راویان امام رضا و امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید، (96) ولی در منابع رجالی شیعه سخنی درباره وثاقت و شخصیت وی به میان نیامده است.

45. حسین مکاری

نویسنده مسند امام جواد (علیه‌السّلام) وی را ناشناخته دانسته و درباره وی فرموده: «ما وجدنا بهذ العنوان ذکرا فی کتب الرجال و هو یروی عن ابی جعفر الثانی علیه السلام حدیثا واحدا.» (97) ولی اگر با تتبع بیش‌تری در کتب رجالی به عمل آید، دانسته می‌شود، وی همان حسین (یا حسن) بن ابی سعید‌هاشم بن حیّان مکاری است (98) که وی و پدرش ابوسعید‌هاشم بن حیّان مکاری، بنابر نقلی از موجهین فرقه ضاله واقفیه بوده‌اند. (99)

46. حسین بن ابی حصین حُضینی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده و از روایتی که از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده، (100) برمی‌آید که از شیعیان مخلص و مورد توجه آن امام بوده است. (101)

47. حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام)

وی از بانوان شریف علوی و بانویی نجیب، کریم، فاضل، تقی و رضی به شمار می‌آید و همان شخصیت معروفی است که در ولادت حضرت حجت بن الحسن العسکری (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حضور داشته و نوزاد مبارک را در دامن پدرش امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) قرار داده و از پدرش امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نموده است. (102) قبر شریف وی در سامرا و در کنار مرقد مطهر برادرش امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و برادر زاده‌اش امام عسکری (علیه‌السّلام) قرار دارد. (103)

48. حکیمه دختر امام رضا (علیه‌السّلام)

وی از برادرش امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نموده، که یکی از آن‌ها روایتی است که چگونگی دشمنی ام‌الفضل همسر امام جواد (علیه‌السّلام) با آن حضرت را بیان می‌نماید. (104) مطلب خاصی درباره حکیمه در منابع رجالی وارد نشده است. (105)

49. حمزة بن یعلی

ابویعلی حمزة بن یعلی اشعری قمی، بنابر نقل نجاشی، از راویان امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) و ثقه و دارای کتابی بوده است. (106)

50. حمدان حُضینی اهوازی

حمدان بن احمد (107)، یا حمدان بن ابراهیم حُضینی اهوازی (108) از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌شود و یک روایت از آن حضرت نقل نموده است.

51. حمدان بن اسحاق خراسانی

وی از اصحاب و راویان امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده (109) و دارای آثاری چون علل الوضوء و النوادر است. (110)

52. خیران خادم

وی خادم امام رضا (علیه‌السّلام) (111) و از اصحاب آن حضرت و امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. (112) به گفته نجاشی، وی دارای کتاب بود. (113) وی ثقه و محرم اسرار ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و از راویان از امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. (114)
شیخ حرعاملی درباره وی فرمود: «خیران الخادم العجمی القراطیسی الثقة مولی الرضا (علیه‌السّلام)، کانت له منزلة و زلفی عند أبی جعفر الثانی محمّد بن علی الجواد (علیه‌السّلام)». (115)

53. داوود بن قاسم جعفری

ابوهاشم داوود بن قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفر طیار، از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام)، امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) بوده و توفیق رؤیت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را داشته و نزد امامان مورد احترام و اعتماد ویژه‌ای بوده و فردی ثقه، عظیم‌المنزله و جلیل القدر و صاحب مکانت در نزد خلفای عباسی بود. وی اهل بغداد بوده و از چهار امام یاد شده، از جمله امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نموده است. (116)

54. داوود صَرَمی

به وی داوود بن مافنّه نیز گفته می‌شود (117) و مکنی به ابوسلیمان است. (118) وی از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل نموده و در زمان امام ‌هادی (علیه‌السّلام) نیز زنده بود و از اصحاب وی به شمار می‌آمد. (119) ظاهراً وی ایرانی بود و شغل دباغی و یا چرم‌دوزی داشت و نسبت وی به «صَرم» به همین جهت است. همان‌گونه که مقری فیومی گفته: «الصَّرمُ بِالفَتحِ الجِلدُ وَ هُوَ مُعَرَّبٌ وَ أصلُهُ بِالفَارُسیِة جَرم». (120)

55. دعبل خزاعی

ابوعلی دعبل بن علی خزاعی، شاعر و مادح اهل بیت (علیه‌السّلام)، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمد. شعر معروف وی در نزد مأمون در منقبت اهل بیت (علیهم‌السّلام)، نخستین اظهارنامه رسمی مظلومیت اهل بیت (علیهم‌السّلام) در نزد خلفای جور عباسی بود. وی آثاری چون طبقات الشعراء و الواحدة فی مثالب العرب و مناقب‌ها دارد. وی یک حدیث از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (121)

56. ریان بن شبیب

وی از ثقات اهل حدیث و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) بود. هنگامی که امام رضا (علیه‌السّلام) در خراسان اقامت داشتند، وی برایشان وارد شد. ریان ساکن قم و دایی معتصم عباسی بود. کتاب وی جامعه احادیث امام رضا (علیه‌السّلام) است. وی از امام جواد (علیه‌السّلام) نیز روایتی نقل نمود. (122)

57. ریان بن صلت اشعری

نجاشی درباره وی می‌گوید: «ابوعلی ریان بن صلت اشعری قمی، از امام رضا (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده و شخصی ثقه و صدوق است. وی کتابی دارد که در آن روایات امام رضا (علیه‌السّلام) درباره «فرق بین آل و امت» را جمع‌آوری کرده است. (123)
شیخ طوسی و برخی دیگر از رجال شناسان، وی را بغدادی و با اصالت خراسانی می‌دانند. (124) وی ثقه و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و از جمله کسانی است که از امام جواد (علیه‌السّلام) نیز روایاتی نقل کرده است. (125)

58. زکریا ابن آدم قمی

نام کاملش زکریا ابن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی است. وی از اصحاب و راویان امام صادق (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) و از افراد جلیل‌القدر، موجه و ثقه به شمار می‌رود. بنابر روایتی که کشی از علی بن مسیب همدانی نقل نموده، امام رضا (علیه‌السّلام) وی را مورد ملاطفت و تأیید قرار داده: «عَن عَلِی بنِ المُسَیبِ، قَالَ قُلتُ لِلرِّضَا (علیه‌السّلام) شُقَّتِی بَعِیدَة وَ لَستُ أصِلُ إِلَیک فِی کلِّ وَقتٍ، فَمِمَّن آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی فَقَالَ: مِن زکرِیا بنِ آدَمَ القُمِّی المَأمُونِ عَلَی الدِّینِ وَ الدُّنیا». (126)
وی در زمان حیات امام جواد (علیه‌السّلام) وفات نمود و آن حضرت در نامه‌ای که برای برخی از اصحاب خود نوشتند، درباره شخصیت دینی و معرفتی وی فرمودند: «فَقَد عَاشَ أیامَ حَیاتِهِ عَارِفاً بِالحَقِّ قَائلاً بِهِ صَابِراً مُحتَسِباً لِلحَقِّ، قائِماً بِمَا یَجِبُ لِلهَّ عَلَیهِ وَ لِرَسُولِهِ، وَ مَضَی رحمَة اللهِ عَلَیهِ غَیرَ نَاکثٍ وَ لَا مُبَدِّلٍ، فَجَزَاهُ اللهُ أجرَ نِیتِهِ وَ أعطَاهُ خَیرَ أمنِیتِهِ». (127) امام جواد (علیه‌السّلام) با این که در کودکی به مقام الهی امامت نائل آمدند و تنها هیجده سال زعامت و رهبری شیعیان را بر عهده داشتند و آن هم در سنین بین هشت تا 25 سالگی، در عین حال مانند سایر ائمه هدی (علیه‌السّلام) مفسّر کتاب خدا و ناطق اسلام ناب محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند و بزرگان علم و اندیشه و حتی زمام‌داران و صاحب منصبان رده بالای حکومتی آن زمان، دست نیاز به سوی آن حضرت گشودند و از محضرش کسب دانش نمودند و خود به مقامات عالی علمی و معنوی نائل آمدند. وی در شهر مقدس قم وفات نمود و در قبرستان شیخان مجاور حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) دفن شد و مقبره‌اش مزار شیعیان است. (128)

59. زینب بنت محمد

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) (129) و به نقل برقی، از بانوانی است که از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده‌اند. (130)

60. زهراء امّ احمد

وی نیز از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) (131) و از بانوانی بود که با آن حضرت پرسش و پاسخ داشت. (132)

61. سعید بن جناح ازدی

وی اصالتاً اهل کوفه بود، ولی در بغداد رشد و نمو یافت و در همین شهر وفات نمود. وی از راویان امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) و از اصحاب و راویان امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. سعید، مولای طایفه ازد و دارای آثاری چون صفة الجنة و النار و روح المؤمن و الکافر است. (133)

62. شاذویه بن حسین

نام کاملش شاذویه بن حسین بن داوود قمی است. (134) وی روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده که حاکی از کرامت و معجزه آن حضرت است. (135)

63. صالح بن عطیه

صالح بن علی بن عطیه اضخم بغدادی، از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار آمده (136) و یک روایت از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (137)

64. صباح بن محارب

اطلاع خاصی در منابع رجالی از وی یافت نشد. او تنها حدیثی درباره مداوای یک بیماری از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (138)

65. صقربن ابی دُلَف کاشانی

درباره وی نیز اطلاعاتی در منابع رجالی نیامده و تنها به این مطلب اشاره شده که وی از اصحاب و راویان امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بود. (139) نویسنده مسند امام جواد (علیه‌السّلام) درباره وی فرمود: «و یحتمل ان یکون اخو عبدالعزیز بن ابی دلف الکاسانی المعاصر للامام الجواد (علیه‌السّلام)». (140) وی حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (141)

66. عباس بن معروف قمی

ابوالفضل عباس بن معروف قمی، مولی جعفر بن عبدالله اشعری قمی، فردی ثقه و دارای کتبی چون الآداب و النوادر بود. برخی از رجال‌شناسان، وی را از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. (142) وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده است. (143)

67. عبدالجباربن مبارک نهاوندی

وی از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) و دارای کتاب بود. وی از بردگانی به شمار می‌رفت که به قول خودش اهل ضلال وی را به بردگی گرفته بودند و چون عرض حال خویش به نزد امام جواد (علیه‌السّلام) برد، آن حضرت طی مکتوبی وی را در راه خدا آزاد نمودند. (144)

68. عبدالرحمان بن ابی نجران

نامش عمرو بن مسلم تمیمی کوفی و مکنی به ابوالفضل است. وی فردی ثقه و مورد اعتماد و محدثی جلیل القدر و از اصحاب و راویان امام رضا و امام جواد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. عبدالرحمان کتب متعددی نگاشته است. (145)

69. عبدالسلام بن صالح

وی همان ابوصلت هروی خراسانی و از اصحاب سرّ امام رضا (علیه‌السّلام) است. وی محدثی جلیل‌القدر و از شیعیان مخلص، ثقه و از راویان امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردد. (146) کتاب وفاة امام الرضا (علیه‌السّلام) از تألیفات وی است. (147) سخن درباره شخصیت این محدث و صحابی ولایی زیاد است و این مقاله گنجایش آن را ندارد. نویسنده کتاب مسند امام جواد (علیه‌السّلام) درباره وی بسط کلام داده، که مطالعه آن خالی از لطف نیست. (148)

70. عبدالعظیم بن عبدالله حسنی

نام کاملش عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) است. وی محدثی جلیل‌القدر، عظیم المنزله و از بزرگان سادات علوی و از عالمان صحیح الاعتقاد عصر خویش بود. عبدالعظیم از اصحاب و راویان امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. وی وکیل امام ‌هادی (علیه‌السّلام) در منطقه ری بود. (149)

71. عبدالله بن رزین

وی از راویان و شیفتگان شخصیت امام جواد (علیه‌السّلام) بود، به گونه‌ای که هرگاه امام جواد (علیه‌السّلام) به مسجدالنبی می‌رفتند، خاک پای آن حضرت را جهت تبرک برمی‌داشت. (150)

72. عبدالله بن عبدالرحمان مسمعی

رجال‌شناسان شیعه، وی را از غُلاتی می‌دانند که اعتباری به نقل حدیث و روایت او نیست. (151) نجاشی درباره وی می‌نویسد: «عبدالله بن عبدالرحمان الأصم المسمعی بصری، ضعیف غال لیس بشیء». (152)
وی از علما و صاحب آثاری چون المزار و الناسخ و المنسوخ بوده (153) و روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است.

73. عبدالله بن عثمان

وی حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده (154)، ولی نام وی چون بدون لقب و یا پسوند آمده، به درستی معلوم نیست که کدام یک از عبدالله بن عثمان معاصر امام جواد (علیه‌السّلام) است. نام دو نفر با این عنوان برجستگی دارد: یکی عبدالله بن عثمان بن عمرو فزاری که ثقه و از اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) بوده (155) و دیگری عبدالله بن عثمان خیاط که واقفی مذهب بوده است. (156)

74. عبدالله بن مغیره بجلی

وی کوفی و ثقه و فردی عظیم‌المنزله بود و از اصحاب و راویان امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمد. از روایتی که وی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده (157) دانسته می‌شود تا زمان آن حضرت نیز زنده بوده و محضر ایشان را درک کرده است. (158)

75. عبدالعزیزبن مهتدی اشعری قمی

وی محدثی جلیل‌القدر، عظیم‌المنزله، ثقه و از وکلای امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمد و از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل کرده و شخصاً صاحب کتاب است. (159) ابوعمرو شکی درباره شخصیت وی به نقل از فضل بن شاذان می‌نویسد: «قَالَ حَدَّثَنِی المُهتَدِی الأشعَرِی عَبدُ العَزِیزِبنِ المُهتَدیِ، وَ کانَ خَیرَ قُمِّی رَأیتُهُ، وَ کانَ وَکیلَ الرِّضَا (علیه‌السّلام) و خَاصَّتَهُ …» (160)

76. عبدالله بن صلت قمی

ابوطالب، عبدالله بن صلت قمی از ثقات حدیث و از اصحاب و راویان امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) است. وی کتبی از جمله تفسیر قرآن دارد. (161)

77. عبدالله بن محمد بن حصین اهوازی

نام کاملش عبدالله بن محمد بن حصین حصینی، یا حضینی و یا حصیبی اهوازی و از اصحاب و راویان امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) است. (162) وی دارای کتاب مسائل امام رضا (علیه‌السّلام) یا کتابی بود که از تعدادی از بزرگان شیعه حدیث نقل می‌کند. (163)

78. عبدالله بن محمد بن حماد

وی که به عبدالله بن محمد رازی معروف است، از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده شده (164) و حدیثی از ایشان نقل کرده (165) ولی از جهت وثاقت، مجهول‌الحال است. (166)

79. علی بن اسباط

ابوالحسن علی بن اسباط بن سالم بیاع مقری کوفی، از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. (167) وی بعد از شهادت امام رضا (علیه‌السّلام) مدتی به مذهب فطحی گرایش پیدا نمود، ولی با نامه‌نگاری‌هایی که بین او و علی بن مهزیار برقرار شد، هر دو به امام جواد (علیه‌السّلام) رجوع نمودند و به دست آن حضرت هدایت یافتند و به امامت آن حضرت معتقد شدند. نجاشی درباره وی فرمود: «و کان أوثق الناس و أصدقهم». (168) وی دارای کتاب (اصل) بود و از امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل کرده است. (169)

80. علی بن حسان واسطی

وی از ثقات رجال حدیث (170) و مکنی به ابوالحسین قصیر و معروف به «منمس» بود و عمری دراز یافت. وی امام رضا (علیه‌السّلام) را درک نموده و از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده است. (171)

81. علی بن خالد

وی ابتدا بر مذهب زیدیه بود و به سبب کراماتی که از امام جواد (علیه‌السّلام) مشاهده نمود، از زیدیه دست برداشت و به امامیه روی آورد و اعتقاداتش را تصحیح نمود. وی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل کرده است. (172)

82. علی بن سلیمان

در برخی از احادیث با نام علی بن سلیمان نوفلی (173) و در برخی دیگر با نام علی بن محمدبن سلیمان نوفلی وارد شده است. (174) وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و روایاتی از آن حضرت نقل کرده است. (175)

83. علی بن عاصم کوفی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و از بزرگان شیعه در عصر خویش بود. گفته شده یکصد هزار حدیث در نزد وی وجود داشت و بیش از نود سال عمر نمود. وی در زمان معتضد عباسی دستگیر شد و در بازداشتگاهی بین کوفه و بغداد به شهادت رسید. (176) وی حدیثی طولانی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت نموده است. (177)

84. علی بن محمد علوی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و حدیثی از ایشان نقل کرده است. (178)

85. علی بن مهزیار اهوازی

وی و پدرش مهزیار، نصرانی بودند و هنگامی که پدرش مسلمان گردید، فرزند خردسالش علی نیز مسلمان و از معتقدان به امامت ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) شدند. وی از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) روایاتی نقل کرده و از اصحاب امام جواد و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و وکیل آن دو بوده است. ابوالحسین علی بن مهزیار، فقیهی نام‌‍‌آور و از بزرگان حدیث و از ثقات شیعه و از نویسندگان پرکار بود. وی 33 کتاب نگاشت؛ از جمله: الانبیاء، البشارات، حروف القرآن، الوضوء، الصلوة و الزکاة. (179)

86. عمران بن محمد اشعری

نام کاملش عمران بن محمدبن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری قمی است (180) و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید. وی دارای کتاب بود و روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرد. (181)

87. عمربن فرج رُخَجی

وی برخلاف برادرش محمد که از اجلای صحابه امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بود، از مخالفان و دشمنان اهل بیت (علیهم‌السّلام) و از دولت‌مردان عباسی و از خدمتکاران واثق و متوکل به شمار می‌آمد و سرانجام به خاطر سوء استفاده از مقام حکومتی و گردآوری اموال فراوان و کنیزان و غلامان بی شمار، مورد خشم متوکل قرار گرفت و تمام دارایی و بردگان خود را از دست داد. وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (182)

88. عمرو بن سعید ساباطی

وی همان عمروبن سعید زیات مداینی است که از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) به شمار آمده و دارای کتاب بوده (183) و حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (184)

89. فضل بن شاذان

ابومحمدفضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری، از اصحاب امام جواد، امام ‌هادی (علیه‌السّلام) و امام عسکری (علیه‌السّلام) و فردی ثقه، فقیه و متکلم عظیم‌الشأن شیعه بود. وی تألیفات زیادی داشته و آن گونه که برخی از رجال‌شناسان نوشته‌اند، حدود 180 کتاب در موضوعات مختلف فقه، حدیث، کلام و غیره نگاشته که متأسفانه جز اندکی از آن‌ها چیزی باقی نمانده است. (185)
شیخ حر عاملی وی را از راویان امام جواد (علیه‌السّلام) دانسته و در این باره فرموده: «الفضل بن شاذان بن الخلیل؛ أبومحمد، الأزدی؛ النیسابوری: روی عن أبی جعفر الثانی (علیه‌السّلام)، و قیل: عن الرضا (علیه‌السّلام)، و کان ثقة، جلیلا، متکلما، له عظم شأن فی هذه الطائفة، و ترحم علیه أبومحمد (علیه‌السّلام) مرتین، و روی: ثلاثا ولاء». (186)

90. فضل بن میمون ازدی

اطلاعاتی از شخصیت وی در منابع رجالی به دست نیامد، ولی حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (187)

91. قاسم بن حسین بزنطی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و صاحب ایوب بن نوح است. (188) وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (189)

92. قاسم بن صیقل

وی را از اصحاب امام ‌هادی (علیه‌السّلام) (190) و برخی از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. وی روایاتی از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (191)

93. محمدبن اسحاق قمی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و دارای آثار متعددی درباره علم کلام و تاریخ بوده است. وی نیز حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (192) برخی از رجال‌شناسان نام وی را محمدبن ابی اسحاق قمی دانسته‌اند. (193)

94. محمدبن اسماعیل بن بزیع

وی از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) (194) و از ثقات اهل حدیث و مشایخ روایت بوده است. وی تألیفاتی درباره حج و ثواب آن دارد. (195) هم‌چنین روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (196)

95. محمدبن اسماعیل رازی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و روایاتی از آن حضرت نقل کرده است. (197)

96. محمد بن حسن شنبوله

محمدبن حسن بن ابی خالد اشعری قمی، معروف به شنبوله، یا شینوله و یا سنبوله، ساکن قم بود و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) محسوب می‌گردید. هنگامی که موسی مبرقع فرزند امام محمدتقی (علیه‌السّلام) به قم هجرت نمود، در خانه وی اسکان یافت. وی روایت کننده کتاب زکریا ابن آدم و کتاب سعد بن سعد اشعری قمی و هم‌چنین وصی سعد بوده است. وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (198)

97. محمد بن حماد مروزی

ابوعلی محمدبن احمد بن حماد مروزی، محمودی، روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (199)

98. محمدبن حمزه علوی

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده شده و احادیثی از آن حضرت نقل کرده است. (200)

99. محمدبن خالد برقی

ابوعبدالله محمد بن خالد برقی، از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام)، امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده شده (201) و دارای کتابی به نام النوادر بوده است. (200) وی از این جهت به برقه نسبت داده شده که از اهالی روستای برقه در اطراف قم بود. وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (202)

100. محمدبن رجاء حناط

وی از اصحاب امام ‌هادی (علیه‌السّلام) (203) و به نقلی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) بوده و روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (204)

101. محمدبن ریان اشعری

وی محمد بن ریان بن صلت اشعری قمی و از اصحاب امام ‌هادی (علیه‌السّلام) است. (205) وی ثقه بوده و روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (206)

102. محمد بن سلیمان دیلمی

این نام بین چند نفر از معاصران امام جواد (علیه‌السّلام) مشترک است. (207) ظاهراً آن کسی که روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده، (208) محمدبن سلیمان دیلمی است که به جهت حمل بردگان از دیلم به سایر نقاط، به «دیلمی» معروف شده، (209) در حالی که وی از اهالی بصره به شمار می‌آید. برخی وی را به غلو متهم کرده‌اند که به اثبات نرسیده است. (210)

103. محمد بن سنان زاهری

ابوجعفر محمد بن سنان از نوادگان زاهر مولای عمرو بن حمق خزاعی بود. نام پدرش در اصل، حسن بن سنان است، ولی چون حسن در سنین طفولیت فرزندش محمد وفات یافت، پدرش سنان کفالت محمد را برعهده گرفت و او را بزرگ نمود و بدین جهت محمد معروف به محمد سنان شد. رجال‌شناسان وی را از جهت اعتبار روایاتش، ضعیف می‌دانند، به گونه‌ای که فضل بن شاذان درباره‌اش می‌گوید: «لا احل لکمان ترووا احادیث محمدبن سنان». (211) به هر روی، وی دارای کتب متعدد اسلامی بوده و روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل نموده است. (212)

104. محمدبن علی‌هاشمی

اطلاعات زیادی درباره شخصیت و مذهب وی در منابع رجالی نیامده او تنها روایتی (213) از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (214)

105. محمدبن عمر ساباطی

وی از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) بوده و روایاتی از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (215)

106. محمدبن عمیررازی

اطلاعات زیادی از وی در منابع رجالی نیامده و تنها دو حدیث از طریق وی در برخی از منابع روایی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل شده است. (216)

107. محمد عون نصیبی

وی از اهالی نصیبین (واقع در ترکیه فعلی) بوده و حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (217)

108. محمدبن عیسی یقطینی

برخی از رجال‌شناسان، وی را از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) دانستند، (218) ولی درباره وثاقت وی نظر واحدی بین رجال‌شناسان نیست. شیخ طوسی قول وی را ضعیف دانسته و بر اساس قولی، وی را مایل به غلو معرفی کرده است. (219) اما نجاشی وی را مورد اعتماد و ثقه در نقل حدیث می‌داند و در این باره می‌گوید: «جلیل فی (من) أصحابنا، ثقة، عین، کثیر الروایة، حسن التصانیف، روی عن أبی جعفر الثانی (علیه‌السّلام) مکاتبة و مشافهة». (220) وی کتب متعددی نگاشته و روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است.

109. محمدبن فرج رُخجی

رُخَج سرزمینی در شرق ایران باستان و ظاهراً همان پشتونستان فعلی است که در دو طرف مرز افغانستان و پاکستان قرار دارد. برخی از رجال‌شناسان، محمدبن فرج را از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام)، امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. وی مکاتباتی با امام جواد (علیه‌السّلام) داشته که در منابع روایی و رجالی شیعه ذکر شده است. (221) هم چنین وی دارای کتابی بوده به نام مسائل محمد بن فرج رخجی. (222)

110. محمدبن فضیل ازدی صیرفی

وی از اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) شمرده شده و توفیق مصاحبت با امام جواد (علیه‌السّلام) را نیز داشته است. وی روایاتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده، ولی درباره شخصیت وی نظر واحدی بین رجال‌شناسان نیست. برخی وی را توثیق و برخی دیگر تضعیف و رمی به غلو نموده‌اند. (223)

111. محمدبن منده اصفهانی

وی اهل ری و از محدثان شیعه است. اما رجال‌شناسان اهل سنت وی را تضعیف و به کذب متهم نمودند. نویسنده مسند امام جواد (علیه‌السّلام) معتقد است که وی چون حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) درباره فضایل حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) روایت نموده، مورد بی مهری و اتهام به کذب رجال‌شناسان اهل سنت قرار گرفته است. (224)

112. محمدبن ولید کرمانی

وی همان ابوجعفر خزّاز کوفی است که از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و دو حدیث از آن حضرت روایت کرده است. (225) وی ثقه و نفی الحدیث و مورد شفقت و رأفت امام جواد (علیه‌السّلام) بوده است. (226)

113. مطرفی

نام و نَسب وی در منابع رجالی به درستی ذکر نشده، (227) در عین حال حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) با همین عنوان روایت نموده است. (228)

114. معلّی بن محمد بصری

نجاشی درباره وی فرمود: «ابوالحسن معلّی بن محمد بصری مضطرب الحدیث و مضطرب المذهب بوده و دارای کتبی چون: الایمان و درجاته و نقصانه، الدلائل، الکفر و وجوهه و غیره بوده است». (229)
به هر حال، وی نیز حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (230)

115. معمّر بن خلاد بغدادی

وی از اصحاب و راویان امام رضا (علیه‌السّلام) شمرده شده و فردی ثقه و مورد تأیید رجال‌شناسان شیعه است. (231) وی دارای کتاب بوده و حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (232)

116. منصوربن عباس رازی

وی ساکن بغداد بوده و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و امام ‌هادی (علیه‌السّلام) شمرده شده و از هر دو احادیثی روایت کرده است. (233) به نظر نجاشی، وی مضطرب‌الامر و صاحب کتابی به نام النوادر بود. (234)

117. موسی بن عبدالملک

وی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) شمرده شده (235) و مکاتبه‌ای با آن حضرت داشته است.

118. موسی بن قاسم بجلی

نام کاملش موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب بجلی، مکنّی به ابوعبدالله بوده و از ثقات حدیث و روایت و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) واز راویان آن دو به شمار می‌آید. وی سی کتاب نگاشته؛ از جمله: الجامع، الوضوء، الصلاة، الصیام، الزکاة، الحج، النکاح، الطلاق، الحدود، الدیات. (236)

119. موفق بن‌هارون

وی از موالی امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) و از حاملان اسرار و مطلعان بر زندگی خصوصی آن دو بزرگوار و فردی ثقه بوده. (237) و حدیثی از امام جواد (علیه‌السّلام) روایت کرده است. (238)

120. یاسر خادم امام رضا (علیه‌السّلام)

وی در اصل مولای حمزة بن یسع بوده و علاوه بر خدمتکاری امام رضا (علیه‌السّلام)، روایاتی از ایشان نقل و آن‌ها را به صورت کتابی به نام مسائل یاسرعن الرضا تدوین نمود. (239) وی فردی ثقه بود و بزرگان شیعه مانند علی بن ابراهیم قمی و پدرش ابراهیم، احمد بن اسحاق اشعری، نوح بن شعیب و غیره، از وی روایت نموده‌اند. (240) وی روایتی از امام جواد (علیه‌السّلام) نقل کرده است. (241)

121. یحیی بن ابی عمران همدانی

ظاهراً وی از طایفه بنی همدان و از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و از هر دو روایاتی نقل کرده است. وی ثقه و دارای کتاب و از وکلای امام جواد (علیه‌السّلام) و شاگرد یونس بن عبدالرحمان بوده است. (242)

122. یحیی بن اکثم مروزی

وی در مرو خراسان (واقع در کشور کنونی ترکمنستان) به دنیا آمد و بعدها به عراق هجرت نمود و در بیست سالگی، علی‌رغم مخالفت درباریان، از طرف مأمون عباسی به قضاوت گمارده شد. وی سال‌های متمادی از جانب مأمون، معتصم، واثق و متوکل عباسی در شهرهای بصره، بغداد و سامرا مقام قضاوت را بر عهده داشت و از جهت فکری مخالف مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) و از جهت اخلاقی فاسد و فاسق بود. هنگامی که امام جواد (علیه‌السّلام) در بغداد ساکن بودند، مناظرات و مذاکراتی با وی داشتند. وی بعدها مناظرات خود با امام جواد (علیه‌السّلام) را نقل کرد.

نتیجه

امام جواد (علیه‌السّلام) با این که در کودکی به مقام الهی امامت نائل آمدند و تنها هیجده سال زعامت و رهبری شیعیان را بر عهده داشتند و آن هم در سنین بین هشت تا 25 سالگی، در عین حال مانند سایر ائمه هدی (علیه‌السّلام) مفسّر کتاب خدا و ناطق اسلام ناب محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند و بزرگان علم و اندیشه و حتی زمام‌داران و صاحب منصبان رده بالای حکومتی آن زمان، دست نیاز به سوی آن حضرت گشودند و از محضرش کسب دانش نمودند و خود به مقامات عالی علمی و معنوی نائل آمدند. افرادی چون عبدالعظیم حسنی که بعدها وکیل امام ‌هادی (علیه‌السّلام) در منطقه ری شد و یا فضل بن شاذان با تألیف 180 کتاب و علی بن مهزیار با 33 کتاب، افکار و اندیشه‌های امامت را نشر و گسترش دادند و یا افرادی چون ابراهیم بن ابی بلاد، داوود بن قاسم جعفری، احمدبن محمدبن عیسی قمی، زکریا بن آدم قمی، احمدبن محمد بزنطی و محمدبن اسماعیل بن بزیع با تخصص در رشته‌های علوم اسلامی چون تفسیر، فقه و کلام صحنه علمی جامعه را بر مخالفان تنگ و زمینه رشد و توسعه استبصار و شیعه‌گرایی را فراهم نمودند، همه این‌ها ریزه‌خواران سفره با برکت علمی و معنوی امام جواد (علیه‌السّلام) بوده‌اند.
بی تردید، نقش راویان ائمه هدی (علیه‌السّلام)، از جمله راویان امام جواد (علیه‌السّلام) در هدایت مردم و بازداشتن آنان از انحرافات و کج‌روی ستودنی و انکار ناپذیر است.

نمایش پی نوشت ها:
1. عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
2. کافی، ج 1، ص 321.
3. کشاف اصطلاحات الفنون، ج 1، ص 27 و 607.
4. صاحب معالم، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، ص 199.
5. حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 224.
6. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 271.
7. رجال‌شناسان نام قاسم بن عبدالرحمن را جزء راویان آن حضرت برنشمرده‌اند، ولیکن علی بن عیسی اربلی روایتی از وی نقل می‌کند. مبنی بر این که وی زیدی بوده و سپس اعتقاد به امامت آن حضرت پیدا نمود. (کشف الغمة، ج 3، ص 216).
8. شیخ طوسی، رجال، ص 373.
9. رجال نجاشی، ص 22؛ معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 190؛ الامام الجواد (علیه‌السّلام) من المهد الی اللحد، ص 95.
10. رجال کشی، ص 567؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 97.
11. معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 198.
12. رجال کشی، ص 567؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 97.
13. فرج المهموم، ص 232؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 130.
14. معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 226؛ نقد الرجال، ج 1، ص 63.
15. همان، ص 235؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 98.
16. همان، ص 259؛ همان، ص 100.
17. همان، ص 606؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 250.
18. همان، ص 293.
19. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 251.
20. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 101.
21. نک: معالم العلماء، ص 4؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 252؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 102.
22. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 257.
23. همان، ص 253.
24. نک: کافی، ج 5، ص 94؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 184.
25. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 254.
26. همان، 254.
27. رجال شیخ طوسی، ص 379.
28. رجال نجاشی، ص 228؛ رجال ابن داوود، ص 468.
29. معجم رجال الحدیث، ج 16، ص 132.
30. رجال ابن داوود، ص 315.
31. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 254.
32. رجال ابن داوود، ص 401.
33. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 255.
34. نک: من لا یحضره الفقیه، ج 16، ص 231؛ معجم رجال الحدیث، ج 21، ص 226؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 255.
35. معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 324؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 256.
36. نک: تهذیب الاحکام، ج 4، ص 123 و ج 8، ص 228؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 256.
37. رجال شیخ طوسی، ص 374.
38. رجال نجاشی، ص 569؛ رجال ابن داوود، ص 417؛ رجال العلامه، ص 207.
39. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 147.
40. نک: رجال نجاشی، ص 76؛ رجال ابن غضائری، ص 39؛ معالم العلماء، ص 11؛ رجال ابن داوود، ص 40؛ رجال العلامه، ص 14.
41. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 259.
42. رجال نجاشی، ص 91.
43. حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 131.
44. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 261.
45. رجال شیخ طوسی، ص 332.
46. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 262؛ حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 132؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 126.
47. همان، ص 265؛ همان، ص 135؛ همان، ص 131.
48. معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 31؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 266؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 133.
49. همان، ص 32؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 133.
50. نک: رجال شیخ طوسی، ص 384؛ نقد الرجال، ج 1، ص 190؛ معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 197.
51. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 266؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 136.
52. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 264.
53. نک: رجال نجاشی، ص 26؛ معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 192؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 136.
54. همان، ص 105؛ رجال ابن غضائری، ص 38؛ معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 144؛ مسند الامام الجواد، ص 267.
55. رجال ابن غضائری، ص 38.
56. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 267؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 137.
57. رجال کشی، ص 375.
58. رجال نجاشی، ص 102؛ رجال ابن داوود، ص 64؛ رجال العلامة، ص 12.
59. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 267؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 139.
60. فهرست، ص 39؛ رجال العلامة، ص 208؛ منتهی المقال، ج 2، ص 160؛ معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 247.
61. رجال نجاشی، ص 109؛ رجال ابن داوود، ص 432؛ نقد الرجال، ج 1، ص 293؛ منتهی المقال، ج 2، ص 163.
62. رجال برقی، ص 54.
63. رجال نجاشی، ص 109؛ رجال ابن داوود، ص 439.
64. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 268؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 141.
65. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 268.
66. رجال نجاشی، ص 120؛ حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 137.
67. رجال ابن داوود، ص 89.
68. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 269.
69. همان.
70. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 156.
71. معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 290.
72. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 269.
73. رجال العلامة، ص 39؛ رجال ابن داوود، ص 440؛ معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 324.
74. حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 138.
75. فهرست طوسی، ص 137؛ معالم العلماء، ص 37.
76. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 146.
77. رجال نجاشی، ص 58؛ فهرست، ص 58؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 271.
78. رجال شیخ طوسی، ص 355؛ رجال ابن داوود، ص 123.
79. فهرست، ص 58؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 271؛ حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 141.
80. فهرست، ص 58؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 271.
81. منتهی المقال، ج 2، ص 400.
82. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 270.
83. همان.
84. رجال کشی، ص 571؛ رجال ابن غضائری، ص 52؛ منتهی المقال، ج 2، ص 410؛ معجم رجال الحدیث، ج 6، ص 24.
85. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 155.
86. فهرست، ص 46؛ معالم العلماء، ص 33؛ معجم رجال الحدیث، ج 6، ص 96.
87. رجال کشی، ص 584.
88. معجم رجال الحدیث، ج 6، ص 99؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 155.
89. رجال نجاشی، ص 45؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 154.
90. کافی، ج 6، ص 434.
91. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 106؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 273؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 161.
92. همان، ج 12، ص 316.
93. کافی، ج 2، ص 399.
94. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 157.
95. کافی، ج 7، ص 120.
96. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 99؛ نقد الرجال، ج 2، ص 118؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 160.
97. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 272.
98. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 162.
99. رجال ابن غضائری، ص 117؛ رجال ابن داوود، ص 443.
100. الاستبصار، ج 1، ص 274؛ تهذیب الاحکام، ج 2، ص 36.
101. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 163.
102. مستدرک الوسائل، ج 2، ص 600 و ج 13، ص 179.
103. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 375.
104. الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 372؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 367.
105. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 274.
106. رجال نجاشی، ص 141.
107. رجال کشی، ص 563.
108. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 265.
109. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 165.
110. رجال نجاشی، ص 138.
111. همان، ص 155.
112. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 166.
113. رجال نجاشی، ص 155.
114. منتهی المقال، ج 3، ص 188؛ حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 143.
115. مشرق الشمسین، ص 453.
116. نک: رجال کشی، 571؛ رجال نجاشی، ص 156؛ فهرست، ص 67؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 275؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 169.
117. نقد الرجال، ج 2، ص 214.
118. رجال الشیخ الطوسی، ص 386.
119. حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 145.
120. المصباح المنیر، ج 2، ص 339.
121. نک: رجال نجاشی، ص 161؛ نقد الرجال، ج 2، ص 225؛ منتهی المقال، ج 3، ص 218؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 276.
122. علل الشرائع، ج 1، ص 239؛ منتهی المقال، ج 3، ص 244؛ مسندالامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 280؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 178.
123. رجال نجاشی، ص 165.
124. رجال شیخ طوسی، ص 357؛ نقد الرجال، ج 2، ص 204.
125. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 281؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 187.
126. رجال کشی، ص 595.
127. همان.
128. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 283.
129. معجم رجال الحدیث، ج 24، ص 219.
130. رجال برقی، ص 62.
131. معجم رجال الحدیث، ج 24، ص 218.
132. حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، ص 175.
133. رجال نجاشی، ص 182 و ص 191؛ نقد الرجال، ج 2، ص 319؛ الامام الجواد، من المهد الی اللحد، ص 191.
134. رجال کشی، ص 581.
135. معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 12؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 192.
136. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 194.
137. الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 666؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 284.
138. مستدرک الوسائل، ج 16، ص 446؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 196.
139. معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 151؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 198.
140. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 285.
141. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 198.
142. معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 259؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 199.
143. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 285.
144. نک: رجال کشی، ص 568؛ روضة المتقین، ج 14، ص 376؛ منتهی المقال، ج 4، ص 80؛ نقد الرجال، ج 3، ص 32.
145. همان، ص 235؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 286؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 205.
146. نقد الرجال، ج 3، ص 59؛ منتهی المقال، ج 4، ص 123؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 207.
147. رجال نجاشی، ص 245.
148. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 287.
149. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 298؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 211.
150. معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 198؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 237؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 308.
151. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 309.
152. رجال نجاشی، ص 217.
153. همان.
154. مستدرک الوسائل، ج 6، ص 464.
155. رجال العلامة، ص 112؛ نقد الرجال، ج 3، ص 122.
156. نقد الرجال، ج 3، ص 121.
157. فصول المهمة، ج 1، ص 568.
158. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 310؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 241.
159. نقد الرجال ، ج 3، ص 66؛ منتهی المقال، ج 4، ص 138؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 298.
160. رجال کشی، ص 483.
161. رجال نجاشی، ص 217؛ فهرست، ص 104؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 308؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص238.
162. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 239.
163. رجال نجاشی، 227؛ نقد الرجال، ج 3، ص 137.
164. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)؛ ص 310؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 240.
165. مستدرک الوسائل، ج 17، ص 77.
166. معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 327.
167. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 311.
168. رجال نجاشی، ص 252.
169. مسند الامام الجواد، ص 311؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 245.
170. رجال ابن الغضائری، ص 77.
171. نقد الرجال، ج 3، ص 140؛ منتهی المقال، ج 4، ص 372.
172. نقد الرجال، ج 3، ص 258؛ معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 9؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 313.
173. تهذیب الاحکام، ج 9، ص 133.
174. کافی، ج 4، ص 486 و ج 7، ص 38.
175. معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 49؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 260.
176. منتهی المقال، ج 5، ص 27.
177. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 261.
178. کافی، ج 4، ص 195؛ معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 184؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 269.
179. رجال نجاشی، ص 253؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 314؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 270.
180. همان، ص 292.
181. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 316؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 284.
182. همان، ص 317؛ همان، ص 283.
183. معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 113؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 285.
184. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 443.
185. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 286.
186. وسائل الشیعة، ج 30، ص 447.
187. مستدرک الوسائل، ج 16، ص 463؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 287.
188. نقد الرجال، ج 4، ص 37.
189. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 318.
190. نقد الرجال، ج 4، ص 39؛ معجم رجال الحدیث، ج 15، ص 26.
191. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 288.
192. رجال شیخ طوسی، ص 378؛ فهرست، ص 154.
193. معجم رجال الحدیث، ج 15، ص 239؛ منتهی المقال، ج 5، ص 291.
194. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 301.
195. رجال نجاشی، ص 330 ؛ فهرست، ص 139.
196. نک: کافی، ج 1، ص 245؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 319.
197. معجم رجال الحدیث، ج 16، ص 116؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 320؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 303.
198. همان، ص 216؛ همان، ص 321؛ همان، ص304.
198. رجال کشی، ص 511؛ منتهی المقال، ج 5، ص 319؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 321.
199. معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 52؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 322؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 314.
200. نک. رجال شیخ طوسی، ص 363 و ص 377؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 314.
201. فهرست، ص 148.
202. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 314.
203. معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 88.
204. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 316.
205. نقد الرجال، ج 4، ص 204؛ منتهی المقال، ج 6، ص 47.
206. کافی، ج 1، ص 494 و ج 3، ص 455؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 317.
207. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 323.
208. کافی، ج 4، ص 584؛ ج 6، ص 113؛ ج 7، ص 38 و ص 403.
209. رجال نجاشی، ص 182 و ص 365.
210. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 319.
211. رجال نجاشی، ص 328.
212. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 323؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 320.
213. کافی، ج 1، ص 496.
214. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 324؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 326.
215. معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 75؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 327.
216. الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 377؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 328.
217. معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 90؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 328.
218. الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 331.
219. فهرست، ص 140.
220. رجال نجاشی، ص 333.
221. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 325؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 332.
222. رجال نجاشی، ص 371؛ منتهی المقال، ج 6، ص 154.
223. منتهی المقال، ج 6، ص 155؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 326؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 337.
224. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 326.
225. وسائل الشیعة، ج 2، ص 146 و ج 24، ص 376.
226. خاتمة المستدرک، ج 9، ص 105؛ معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 333.
227. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 328؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 346.
228. کافی، ج 1، ص 497.
229. رجال نجاشی، ص 418.
230. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 328؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص .347.
231. رجال نجاشی، ص 421.
232. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 329؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 347.
233. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 330؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 348.
234. رجال نجاشی، ص 413.
235. معجم رجال الحدیث، ج 20، ص 57؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 349.
236. رجال نجاشی، ص 405؛ فهرست، ص 162؛ مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 330.
237. منتهی المقال، ج 6، ص 358؛ معجم رجال الحدیث، ج 20، ص 89.
238. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 223.
239. رجال نجاشی، ص 453.
240. معجم رجال الحدیث، ج 21، ص 10؛ خاتمة المستدرک، ج 9، ص 195.
241. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ص 331.
242. معجم رجال الحدیث، ج 21، ص 28؛ نقد الرجال، ج 5، ص 60؛ الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص 352.

نمایش منبع ها:
ابن داوود حلّی، حسن بن علی بن داوود، رجال ابن داوود، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ه-ق.
ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، محمدبن علی، معالم العلماء، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة، 1380 ه.ق.
ابن طاووس حلی، رضی الدین، علی، فرج المهموم – معرفة نهج الحلال من علم النجوم، قم: دارالذخائر.
ابن غضائری، احمدبن ابی عبدالله، رجال ابن غضائری – کتاب الضعفاء، قم.
برقی، ابوجعفر، احمدبن محمدبن خالد، رجال برقی – الطبقات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ه-ق.
تفرشی، سید مصطفی بن حسین حسینی، نقد الرجال، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام)، 1418 ه-ق.
تهانوی، محمداعلی بن علی، کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، استانبول: دارقهرمان.
حائری مازندرانی، محمدبن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام)، 1416 ه-ق.
حر عاملی، محمدبن حسن، الفصول المهمة فی أصول الائمة – تکملة الوسائل، قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه‌السّلام)، 1418 ه.ق.
خویی، سیدابوالقاسم موسوی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال.
شیخ بهائی، محمدبن حسین، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین مع تعلیقات الخواجویی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1414 ه-ق.
شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری.
شیخ صدوق، محمّدبن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ه-ق.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1390 ه-ق.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، نجف اشرف: المکتبة الرضویة.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407 ه-ق.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، رجال الشیخ الطوسی – الأبواب، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1427 ه-ق.
صاحب معالم، حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین).
عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، المؤتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السّلام)، 1410ق، قم.
علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، رجال العلامة – خلاصة الأقوال، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة، 1381 ه-ق.
قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام الجواد (علیه‌السّلام) من المهد الی اللحد، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1414ق.
قرشی، باقرشریف، حیاة الامام محمد الجواد (علیه‌السّلام)، یک جلد، نشر مؤلف، چاپ اول، 1418ق.
قطب الدین راوندی، سعید بن عبدالله، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1409 ه-ق.
کشّی، ابوعمرو، محمدبن عمر بن عبدالعزیز، رجال الکشی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، ابوجعفر، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407 ه-ق.
مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406 ه-ق.
نجاشی، ابوالحسن احمدبن علی، رجال النجاشی – فهرست أسماء مصنفی الشیعة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407 ه-ق.
نوری طبری، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام)، 1417 ه-ق.
نوری طبری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام)، 1408 ه-ق.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه‌السلام) (جلد سوم)، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول.