مجموعه تألیفات حدیثی و فروع وابسته به آن دارای اشکال و انواعی است که از قرن دوم و سوم به بعد، برحسب شرایط و نیازهای اهل علم و احیاناً جامعه ، و تراکم تجربه‌های گوناگون دست‌اندرکاران علم حدیث و دیگر رشته‌های علوم اسلامی ، در حوزه تألیف و تصنیف پدید آمده و تدریجاً رو به کمال رفته‌اند و از تجزیه هریک از این انواع یا ترکیب آن‌ها با یک‌دیگر و شرح و توضیح و تکمیل و استدراک نواقص آن‌ها، انواع جدیدتری به وجود آمده است.
در این مقاله مهم‌‌ترین انواع تألیف در حوزه حدیث ، برحسب سیر پیدایش، معرفی می‌شوند.

اولین تألیفات حدیثی

اولین تألیفات حدیثی «صحیفه»‌هایی هستند که به برخی اصحاب پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌و آله ‌و سلم نسبت داده شده‌اند (۱) (۲) و نیز صحیفه‌هایی که تابعین در قرن دوم تألیف کردند. (۳) (۴)
این تألیفات صورت مرتب و مبوّبی نداشتند و تنها برای حفظ و مراجعه فراهم می‌شدند. (۵)

تألیفات اتباع تابعین در قرن دوم

در قرن دوم، اتباع تابعین ، نخستین مجموعه‌های حدیثی را به معنای درست کلمه پدید آوردند.

عناوین تألیفات

این نخستین مجموعه‌ها عناوینی از قبیل «مُوَطَّأ» و «مُصَنَّف» و برخی عنوان‌های خاص چون «جهاد»، «زهد» و «مَغازی و سِیر» داشتند. (۶)

خصوصیت تألیفات

در این مجموعه‌ها، احادیث متناسب، در یک باب می‌آمدند و سپس همه باب‌ها یا کتاب‌ها در یک مصنّف و تألیفِ واحد گردآوری می‌شدند، اما در قرن اول گردآوری احادیث در صحیفه‌ها، هیچ ترتیب و تنظیمی نداشت. (۷)

مصنَّف

مصنَّف نوعی کتاب حدیثی است که در آن احادیث بر پایه ابواب فقهی آورده شده است، اما در کنار احادیث مرفوع ، احادیث موقوف (مطالب منقول از صحابه) و مقطوع (مطالب منقول از تابعین) و به عبارت دیگر فتاوی صحابه و تابعین و آرای فقهی اتباع تابعین را نیز دربردارد.
این نوع کتاب‌ها گاه موطّأ هم خوانده شده‌اند. (۸) (۹)

مشهورترین تألیف

مشهورترین تألیف حدیثی قرن دوم، موطّأ مالک‌ بن انس است.

انواع تألیفات قرن سوم

در قرن سوم، که قرن رشد و رونق علوم حدیث و دیگر علوم اسلامی بود، انواع جدیدی از تألیفات حدیثی با عناوینی چون «السُّنَّه»، «مُسْنَد»، «صحیح»، «جامع»، «سنن» و نیز کتاب‌هایی در زمینه حل و فصل اختلافات احادیث ، با عناوینی چون «مختلف‌الحدیث»، «اختلاف‌الحدیث» و «مشکل‌الحدیث»، پدید آمد.

مسند

مسند کتابی است که احادیث آن برحسب صحابه تدوین شده باشد، به ترتیب حروف الفبا یا وابستگی قبیلگی صحابه یا سابقه آن‌ها در اسلام و یا شرافت نَسَبی . (۱۰) (۱۱) (۱۲)
مشهورترین کتاب در این زمینه، مسند احمد بن حنبل است.

جامع

جامع، گونه‌ای کتاب حدیثی است مشتمل‌بر تمام موضوعات دینی از قبیل عقاید ، احکام ، سِیر، آداب ، تفسیر ، فتن و مناقب . (۱۳)
الجامع الصحیح اثر بخاری ، الجامع الصحیح اثر مسلم‌ بن حجاج نیشابوری و کتب اربعه شیعه نیز از همین گونه‌اند.

سنن

در کتاب‌های سنن، احادیث برحسب ابواب فقهی ، یعنی طهارت و نماز و زکات و امثال آنها، تنظیم شده‌اند و این‌گونه کتاب‌ها خالی از احادیث موقوف و مقطوع‌اند، زیرا این قبیل منقولات ، به سبب انتساب به صحابه، «سنت» نامیده نمی‌شوند بلکه به اثر (و گاه حدیث) موسوم‌اند.
«سنن اربعه» از این نوع کتاب‌ها به شمار می‌آیند. (۱۴) (۱۵)

کتب السنه

کتب «السُّنَّه»، گونه مهمی از کتاب‌های حدیثی‌اند که در این دوره به وجود آمده‌اند.

خصوصیت السنه

در این نوع تألیفات ، احادیثی گرد آمده است که بر لزوم تمسک به سنّت و پیروی از آن و ترک بدعت‌ها و انحرافاتِ رواج یافته در قرون اولیه اسلام تأکید می‌کنند. (۱۶) (۱۷)

نوع احادیث السنه

احادیث این‌گونه کتاب‌ها صبغه فقهی و بعضآ اعتقادی دارند، ازاین‌روست که کتاب السُّنَّه اثر عبداللّه‌ بن احمد به اسم الرد علی الجهمیه شهرت یافته است. (۱۸)

مشهورترین السنه

بسیاری از محدثان کتاب‌هایی با عنوان السّنّه نوشته‌اند که از مشهورترین آن‌ها احمد بن حنبل و ابوداود هستند.
کتاب‌های السّنّه ابوبکر خلّال (متوفی ۳۱۱) و ابوبکر احمد بن عمرو عاصم (متوفی ۲۸۷) نیز شهرت دارند. (۱۹) (۲۰)

مختلف الحدیث

نوع دیگر از تألیفات حدیثی که در این قرن ظهور کرد، کتاب‌هایی بود که در آن مؤلف می‌کوشید از راه تقیید مطلق یا تخصیص عام یا حمل بر تعدد حادثه و وجوه دیگر، تناقض و تعارض احادیث را رفع کند.
این کتاب‌ها «مختلف‌الحدیث»، «اختلاف‌الحدیث»، «تأویل مختلف‌الحدیث» یا «تلفیق‌الحدیث» نامیده شده‌اند. (۲۱) (۲۲)

اولین کتاب

به نظر سیوطی ، (۲۳) نخستین کسی که در زمینه احادیثِ دارای اختلاف و تعارض کتاب نوشته، شافعی بوده است.
از آن پس بسیاری از محدّثان به تألیف در این باب پرداخته‌اند. (۲۴) (۲۵)

مشهورترین کتب

از مشهورترین کتاب‌های اهل‌سنت در این باره، تأویل مختلف‌الحدیثِ ابن ‌قتیبه و در منابع شیعه ، الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار شیخ‌ طوسی است.

جزء حدیث

«جزء» یا «جزء حدیث» نیز از جمله تألیفات حدیثی این دوره است و به کتابی اطلاق می‌شود که در آن احادیث متعلق به یک شخص در طبقه صحابه یا طبقات بعدی یا احادیث راجع به یک موضوع یا احادیثِ مشتمل بر فواید خاصی (مانند وُحدانیات ، ثُنائیات ، ثُلاثیات و امثال آن‌ها) گرد آمده باشد. (۲۶) (۲۷)

طبقات

در کنار این انواع اصلی، انواعی فرعی از تألیفات حدیثی نیز در این قرن به‌وجود آمد.
یکی از این انواع، کتاب‌های «طبقات» بود که در آن ضمن ذکر شرح‌حال مشایخ و روات ، احادیث منقول از آنان نیز به صورت طبقه به طبقه و دوره به دوره یاد می‌گردید. (۲۸) (۲۹) (۳۰)
از جمله این نوع تألیفات، طبقات مسلم‌ بن حجاج و الطبقات الکبری تألیف ابوعبداللّه محمد بن سعد است. (۳۱) (۳۲)

دلائل و شمائل

از دیگر نمونه‌های فرعی تألیف در حوزه حدیث در این قرن، کتاب‌های «دلائل» و «شمائل» هستند.

کتب دلائل

دلائل یا دلائل‌النبوه نوعی تصنیف حدیثی است که در آن مجموعه احادیثی درباره حقانیت پیامبر اکرم گرد آمده است.
ابن ‌ابی‌الدنیا (متوفی ۲۸۱)، ابراهیم‌ بن اسحاق حربی (متوفی ۲۸۵) و ابن ‌قتیبه از کسانی هستند که در این باب کتاب نوشته‌اند. (۳۳)

کتب شمائل

در کتاب‌های شمائل، احادیث مبین شمایل و خصال اخلاقی پیامبر اکرم گردآمده است.
کتاب الشمایل النبویة و الخصائص المصطفویة از ترمذی ، مشهورترین کتاب در این باب است. (۳۴) (۳۵)

خصائص و مناقب

کتاب‌های «خصائص» و «مناقب» نیز به این نوع تألیف ملحق می‌شوند. (۳۶)

امالی و فوائد

از گونه‌های دیگر تألیف در این قرن، «امالی» و «فوائد» است که ناظر به مجالس حدیثی مشایخ و استادان حدیث است و در ترتیب و تبویب احادیث ، نظم خاصی ندارد. (۳۷) (۳۸) (۳۹)

مسائل و اصل و نوادر

«مسائل» و «اصل» و «نوادر» هم گونه‌هایی از تألیفات حدیثی در همین قرن‌اند که البته بیش‌تر در بین محدثان و راویان شیعی مرسوم بوده‌اند.

کتب مسائل

مسائل یا سؤالاتِ اصحاب و معاصران امامان شیعه از سر استفهام حقیقی یا از سر اختبار و امتحان ، به صورت کتبی یا شفاهی ، صورت می‌گرفته است. (۴۰)
در طبقه اصحاب امام رضا علیه‌السلام و ائمه بعد از ایشان، بسیاری از محدّثان صاحب مسائل هستند که اسامی آنان در الفهرست شیخ‌طوسی و رجال نجاشی آمده است.
نجاشی (ص۲۲۰) سه کتاب با عنوان مسائل به عبداللّه‌ بن جعفر حِمْیری نسبت داده است. (۴۱) (۴۲) (۴۳)

کتب اصل

«اصل» نیز نوعی دفتر حدیثی متعلق به اصحاب ائمه علیهم‌السلام بوده که احادیث مندرج در آن بی‌واسطه یا با یک واسطه از یکی از ائمه نقل شده است. (۴۴)

کتب نوادر

«نوادر» هم عنوان عامی برای دسته‌ای از کتاب‌های حدیثی در قرون اولیه اسلامی امامیه بوده که احادیث غیرمشهور یا احادیث مشتمل بر احکام غیرمتداول و غیر متعارف را دربرداشته است. (۴۵)
شمار زیادی از محدثان شیعه در این باب تألیف داشته‌اند.
در این میان، نوادر محمد بن ابی‌ عمیر (متوفی ۲۱۷) و نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری (متوفی ح۲۶۰) از معروف‌‌ترین کتاب‌ها هستند. (۴۶) (۴۷)

تألیفات قرن چهارم

در قرن چهارم، ضمن استمرار تألیف مجموعه‌های حدیثی به شیوه مرسوم در قرن سوم، انواع تازه‌ای از تألیف، اما مبتنی بر آثار پیشین، پدیدار گردید.

مصطلح الحدیث

کتاب‌های مصطلح‌الحدیث از جمله مهم‌‌ترین این انواع بود، که موضوع آن‌ها، تشریح و توضیحِ اصطلاحاتِ ناظر به انواع حدیث است، اما این کتاب‌ها فواید دیگری هم داشته‌اند.
کتاب‌های المحدث الفاضل اثر رامهرمزی و معرفة علوم‌الحدیث اثر حاکم نیشابوری از نخستین آثار عمده تألیف شده در این زمینه‌اند.

مستخرجات

همچنین در این قرن کتاب‌هایی در تکمیل آثار قرن گذشته تألیف شد. «مستخرجات» یکی از این گونه‌هاست.

تعریف مستخرجات

که مؤلف در آن احادیث یک کتاب معین را، به‌جز اِسناد صاحب کتاب، با سندی از شیوخ و استادان خود او گرد می‌آورد و بسا که طریق مؤلف (مستخرِج) در اثنای طریق روایی‌اش، با طریق شیخِ مؤلفِ کتاب اصلی یا طبقه بالاتر از او هرچند طبقه صحابی باشدــ تلاقی کند. (۴۸) (۴۹) (۵۰)

خصوصیات مستخرجات

در این نوع تألیف احتمال دارد بین حدیث موجود در مستخرج با حدیث مذکور در متن مبنا، تفاوت‌هایی از حیث لفظ و معنا وجود داشته باشد (۵۱) یا احادیثی که سند مقبولی برایشان یافت نشود، از مستخرَج حذف شوند و با همان سندِ صاحبِ کتاب اصلی ذکر شوند. (۵۲)

فواید مستخرجات

فواید چندی بر این نوع تألیف مترتب است که از مهم‌‌ترین آن‌هاست:
علوّ سند احادیث با تقلیل وسایط برخی از آن‌ها، تقویت سند احادیث باتوجه به طرق متعاضد ، ترمیم اسناد منقطع و معلق و مرسل به سندهای متصل ، اشتمال احادیث کتاب مستخرج بر نکات تازه، رفع علل (نارسایی‌ها و ضعف‌ها و مشکلات) برخی احادیث کتاب اصلی، و این‌که مؤلف کتاب مستخرج ملزم نیست احادیث مستخرجه را با همان الفاظ و عباراتِ کتابِ اصلی ذکر کند. (۵۳) (۵۴)

تعداد مستخرجات

تعداد مستخرجات بسیار زیاد است و بیش‌تر آن‌ها به صحیح بخاری و صحیح مسلم یا هردو آن‌ها اختصاص دارد، از جمله مستخرَج ابوبکر اسماعیلی جرجانی (متوفی ۳۷۱) بر صحیح بخاری و مستخرَج محمد بن یعقوب شیبانی (متوفی ۳۴۴) بر صحیحین . (۵۵) (۵۶)

مستدرک و الزامات

«مستدرک» هم گونه‌ای کتاب حدیثی است که در آن احادیثی گرد می‌آید که واجد شرط یکی از مصنِفان کتاب‌های حدیثی است که وی آن‌ها را در کتاب خود نیاورده است (۵۷) (۵۸) بنابراین، مستدرک متمم کتابی دیگر، و با همان شروط ، است. (۵۹) (۶۰)
در بین اهل‌سنت المستدرک علی الصحیحین اثر حاکم نیشابوری ، و در بین شیعه مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (تألیف میرزا حسین نوری طبرسی ، متوفی ۱۳۲۰)، که در قرن‌های بعدی بر این شیوه نوشته شد، به ترتیب، به مستدرک صحیحین و مستدرک وسائل‌الشیعه شهرت دارند.
کتب «الزامات» را هم باید به همین قسم ملحق کرد، نظیر الزامات دارقطنی (متوفی ۳۸۵) بر احادیث بخاری و مسلم . (۶۱) (۶۲)

معجم

نوع دیگری از تألیف که در قرن چهارم پدید آمد، «معجم» نام دارد؛ کتابی که احادیث آن به ترتیبِ نام‌های صحابه یا مشایخ حدیث یا راویان و از این قبیل، غالباً با نظم الفبایی، طبقه‌بندی شده است. (۶۳) (۶۴) (۶۵)

مبدعان اصطلاح معجم

گفته شده است محدّثان نخستین گروهی بودند که اصطلاح معجمِ را بر نوعی کتاب حدیثی اطلاق کردند. (۶۶)

مشهورترین معاجم

کتاب‌های حدیثی فراوانی با عنوان معجم تألیف شده است، (۶۷) (۶۸) اما معروف‌‌ترین آن‌ها معجم‌های سه‌ ‌گانه طبرانی است که، از حیث کمّی ، به کبیر و متوسط و صغیر موسوم شده است. (۶۹) (۷۰) (۷۱)

مشیخه

«مشیخه» هم نوعی کتاب حدیثی است که مؤلفِ آن، احادیث و کتاب‌هایی را که از مشایخ خود به‌طور مستقیم یا به‌صورت اجازه اخذ کرده است، می‌آورد.
مشیخه در واقع نوعی معجم است، با این تفاوت که احادیث آن به ترتیب زمان تولد و وفات مشایخِ مؤلف تنظیم شده است. (۷۲) (۷۳)

علل‌الحدیث

«علل» یا «علل‌الحدیث» نیز از کتاب‌های پدید آمده در قرن چهارم است که احادیث معلول یا معلل در آن گرد آمده و علل و اشکالات آن‌ها توضیح داده شده است. (۷۴) (۷۵) (۷۶)
العلل الواردة فی الاحادیث النبویة ، تألیف علی‌ بن عمر دارقطنی (متوفی ۳۸۵)، از کتاب‌های مشهور در این زمینه است.

اطراف

کتاب‌های «اطراف» از گونه‌های مهم کتاب‌های حدیثی است که در این قرن ظهور کرد.

تعریف اطراف

اطراف (جمعِ طرف) قسمتی از حدیث است که بر بقیه آن دلالت کند، همراه با ذکر اسناد آن حدیث، از همه منابع متضمنِ آن یا از کتابی خاص. (۷۷) (۷۸) (۷۹) (۸۰)
گاه سند به‌طور کامل ذکر می‌شود و گاه به ذکر نام شیخ مؤلف کتاب بسنده می‌شود. (۸۱) (۸۲) (۸۳)
مثلا حدیث «اَلاَعْمالُ بالنیة» نسبت به شکل کامل آن ــکه «انّما الاعمال بالنیة و لِکِّل امْرِءٍ مانَوی فَمَن کانت هِجْرَته الی اللّه فَهِجرَتُهُ الی ما هاجراللّه» (۸۴) است طرف محسوب می‌شود.

اهمیت اطراف

کتاب‌های اطراف از اقسام بدیع فهارس حدیثی‌اند (۸۵) (۸۶) که پس از تدوین حدیث در جوامع حدیثی اولیه و به‌طور مشخص در اوایل قرن چهارم (۸۷) و براساس نیاز محدثان (۸۸) به وجود آمدند.
در این نوع کتاب‌ها، احادیث غالبآ بر پایه مسانید صحابه و به روش الفبایی، و در مواردی براساس اولین کلمات احادیث، تنظیم شده‌اند.

مشهورترین اطراف

اطراف‌نویسی در آغاز بر محور احادیث صحیحین شکل گرفت.
کتاب‌های اطراف الصحیحین از ابومسعود ابراهیم‌ بن محمد دمشقی (متوفی ۴۰۰) و ابومحمد خلف‌ بن محمد واسطی (متوفی ۴۰۱) از قدیم‌‌ترین آثار در این زمینه‌اند.

جامع اطراف

از آن پس «سنن اربعه» و «صحاح سته» اساس کتاب‌های اطراف شدند و نهایتاً کتاب‌های جامعِ اطرافِ احادیثِ صحاح، سنن و مسانید به‌وجود آمدند. (۸۹) (۹۰) (۹۱)

نمونه کتب جامع اطراف

برخی از این کتاب‌های جامع عبارت‌اند از: تحفةالاشراف علی معرفة الاطراف ، تألیف عبدالرحمان مِزّی (متوفی ۷۴۲)؛ اِتْحاف المَهَرة باطراف العَشَرة ، از ابن ‌حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲)؛ و اطراف المسانید العَشَرة ، از احمد بن محمد بوصیری (متوفی ۸۴۰). (۹۲) (۹۳) (۹۴) (۹۵)

فواید اطراف

اطراف‌نویسی فوایدی دارد، از جمله شناخت طرق روایت یک حدیث ، مبهمات و مهملات اسانید ، اختلاف نسخه‌های صحاح درباره یک حدیث یا متن، و تصحیح اشتباهاتِ سند یا متن احادیث . (۹۶) (۹۷) (۹۸)

دایرة‌المعارف‌نویسی در قرن پنجم

در قرن پنجم، شیوه جدیدی ظهور کرد که ناظر به جمع احادیث و کتاب‌های حدیثی شناخته شده قبلی بود.
در واقع پایه تألیف دایرةالمعارف‌های حدیثی (جمع‌کردن صحاح و سنن در یک مجموعه حدیثی) در این قرن گذاشته شد.
نخست کتاب‌هایی در جمع بین صحیحین به وجود آمد که مشهورترینش الجمع بین الصحیحین ، تألیف ابوعبداللّه محمد بن فتوح حمیدی اندلسی (متوفی ۴۸۸)، بود و سپس کتاب‌هایی در جمع بین کتاب‌های خمسه و کتاب‌های سته پدید آمد. (۹۹)

تألیفات قرن ششم

ادامه دایرة‌المعارف‌نویسی

پس از این قرن، اندیشه دایرةالمعارف‌نویسی در حوزه حدیث با قوّت دنبال شد، که به فراهم آمدن آثار بزرگی در قرن‌های بعد انجامید، آثاری چون جامع‌المسانید ابن ‌کثیر و الجامع الکبیر سیوطی در بین اهل‌سنت ، و الوافی از فیض کاشانی و بحارالانوار محمدباقر مجلسی در بین شیعه .

کتب موضوعات خاص یا عام

از قرن پنجم به بعد، ضمن بازسازی تألیفات پیشین در حوزه حدیث و رجال برای تسهیل استفاده از آن‌ها، انواع جدیدی از تألیف پدید آمد، از جمله گردآوردن احادیث راجع به یک موضوع خاص در یک مجموعه (نظیر کتب «موضوعات» و «احکام») و تألیف کتاب‌هایی که به موضوعات عام اختصاص داشتند یا ناظر به کتاب‌های قبلی بودند (همچون کتاب‌های «تخریج» و «زوائد»). (۱۰۰)

کتب موضوعات

کتاب‌های «موضوعات» گونه‌ای از تألیفات حدیثی‌اند که موضوع آن‌ها نقد و بررسی احادیثِ بر ساخته یا احادیثی است که درباره آن‌ها ادعای ساختگی بودن شده است.
در این کتاب‌ها، در ذیل هر حدیث، به علل جعل و جاعل آن اشاره می‌شود.
احادیث این کتاب‌ها غالباً براساس ابواب اعتقادی و فقهی مرتب می‌شوند. (۱۰۱)
تا قبل از قرن پنجم تألیف در این باب، صورت مستقلی نداشت و محدّثان بیش‌تر در کتاب‌های «علل» و کتاب‌هایی که در معرفی رجال ضعیف و کذاب می‌نوشتند، چنین احادیثی را گرد می‌آوردند. (۱۰۲)
در قرن پنجم اولین کتاب در این باب با نام الموضوعات ، اثر ابوسعید محمد بن علی النقاش اصفهانی (متوفی ۴۱۴)، پدید آمد و سپس کتاب‌های دیگری در این باب تألیف گردید که همه پایه‌ای شدند برای تألیف مشهورترین کتاب در این باب، یعنی الموضوعات من الاحادیث المرفوعات اثر ابوالفرج عبدالرحمان‌ بن علی‌ بن الجوزی (متوفی ۵۹۷).

کتب ادله احکام

کتاب‌های «احکام» (۱۰۳) (۱۰۴) یا «ادله احکام» (۱۰۵) نوعی تألیف است که در آن احادیث راجع به احکام فقهی گرد آمده است.
این احادیث از جوامع اصلی حدیثی استخراج و براساس ابواب فقه مدون می‌شوند. (۱۰۶) (۱۰۷)
از جمله این نوع تألیفات است: الاحکام الکبری و الاحکام الصغری ، هر دو از اشبیلی (متوفی ۵۸۱)؛ الالمام باحادیث الاحکام ، از ابن ‌دقیق العید (متوفی ۷۰۲)؛ و بلوغ المرام من ادلة الاحکام ، از ابن ‌حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲). (۱۰۸) (۱۰۹)
کتاب‌های «سنن» در بین اهل‌سنت و کتاب‌های چهارگانه شیعه را از این جمله باید شمرد.

غریب‌الحدیث

از جمله موضوعات عامی که کتاب‌های خاصی درباره آن‌ها تدوین شده، موضوع «غریب‌الحدیث» است.
در این نوع کتاب‌ها واژگان دشوار و نامأنوس و نامتعارف احادیث ، شرح و تفسیر می‌شوند.
با این‌که تألیف در این زمینه سابقه‌ای دیرینه دارد، لیکن مهم‌‌ترین و جامع‌‌ترین آثار در این باره از قرن پنجم به بعد پدید آمدند.
مشهورترین کتاب‌ها در این باب، الفائق فی غریب الحدیث اثر زمخشری و النهایة فی غریب‌الحدیث و الاثر تألیف ابن ‌اثیر است.

کتب ترغیب و ترهیب

کتاب‌های «ترغیب و ترهیب» نیز در این دوره ظهور کردند.
در این‌گونه کتاب‌ها، مؤلف احادیثی را گرد می‌آورد که انسان را به اعمال صالح ، سخنان نیک و نیات خالص ترغیب، و از کارهای ناشایست ، سخنان زشت و نیات نادرست منع می‌کنند. (۱۱۰) (۱۱۱)
سابقه تألیف در این باب به قرن دوم بازمی‌گردد که کتاب‌هایی با عنوان «فضائل الاعمال»، «ثواب الاعمال»، «الزهد و الورع»، «الآداب» و «الاخلاق» تألیف شدند، اما بعدها محدّثان مجموعه‌های بزرگ‌تری باعنوان «الترغیب و الترهیب» پدید آوردند. (۱۱۲)
معروف‌‌ترین کتاب در این باب، الترغیب و الترهیب اثر حافظ ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (متوفی ۶۵۶) است. (۱۱۳) (۱۱۴)
در این کتاب، مؤلف به جمع احادیثی پرداخته که آمیزه‌ای است از موعظه و تشویق به انجام‌دادن عبادات و انذار و هشدار نسبت به انجام دادن برخی اعمال. (۱۱۵)
منذری در ذیل احادیث ، به صحت و ضعف آن‌ها اشاره کرده است. (۱۱۶)

کتب تخریج

در این دوره همچنین کتاب‌هایی پدید آمدند که ناظر به آثار گذشته و برای تکمیل آن‌ها بودند.
از جمله کتاب‌های «تخریج» که مؤلف در آن‌ها به منبع‌یابی احادیثِ فاقد سند یک اثر علمی ، از تفسیری و فقهی و کلامی و نظایر آنها، می‌پردازد و در صورت نیاز، صحت و ضعف احادیث را نیز مشخص می‌کند. (۱۱۷) (۱۱۸)

زوائدالحدیث

زوائد یا «زوائدالحدیث» نیز کتابهایی‌اند که احادیثِ زائد بر احادیث کتاب‌های اصلی (مانند صحیحین یا کتب سته)، از منابع حدیثی دیگر (از جمله مسانید و معاجم) در آن‌ها گرد آمده باشد. (۱۱۹) (۱۲۰) (۱۲۱)

خصوصیت کتب زوائد

براساس تعریف علم زوائد ، احادیث این کتاب‌ها یا‌ به‌طور مطلق زائد بر احادیث کتاب‌های اصلی‌اند، یا احادیث کتاب‌های زوائد مشتمل بر نکات زائد نسبت به همان احادیث در کتاب‌های اصلی‌اند، و یا راویان دیگری از طبقه صحابه آن‌ها را روایت کرده‌اند. (۱۲۲)

فائده کتب زوائد

تألیف این‌گونه کتاب‌ها فوایدی دارد، از جمله: افزایش طرق احادیث، ترمیم اسناد منقطع احادیث، روشن شدن اجمال و ابهام بسیاری از احادیث، آگاهی از علل موجود در احادیث، و تقویت متن و سند برخی از احادیث . (۱۲۳) (۱۲۴)

ریشه زوائدنویسی

زوائدنویسی ریشه در مستخرج‌نویسی ، (۱۲۵) مستدرک‌نویسی (۱۲۶) و «معرفة زیادات الثقات» به عنوان بخشی از کتب (۱۲۷) داشت، اما در دوره متأخران به صورت فنی مستقل و رایج درآمد.

کتب نگاشته شده زوائد

کهن‌‌ترین تألیف در این باب از آن مُغْلَطای‌ بن قلیچ حنفی (متوفی ۷۶۲) بوده است با عنوان زوائد ابن ‌حِبّان علی‌الصحیحین ، که اینک نشانی از آن در دست نیست. (۱۲۸) (۱۲۹)
گفته شده که مبتکر زوائدنویسی حافظ زین‌الدین عراقی (متوفی ۸۰۲) است که اگرچه خود او در این زمینه تألیفی ندارد، اما سه تن از شاگردانش (هیثمی ،بوصیری و ابن ‌حجر عسقلانی) را بر این کار گماشت.
در این میان هیثمی بیشترین تألیف را در این زمینه دارد و هشت کتاب او در این باب فهرست شده، که بیش‌تر آن‌ها به چاپ رسیده است. (۱۳۰) (۱۳۱) (۱۳۲)
جامع‌‌ترین کتاب هیثمی در این باب، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد است. (۱۳۳) (۱۳۴) (۱۳۵)

اربعینات

در طی قرون تا دوران معاصر انواع دیگری از تألیف در حوزه حدیث پدید آمده که از آن جمله است: «اربعینات» که مؤلف در آن چهل حدیث را انتخاب نموده است و برخی مؤلفان ، آن احادیث را شرح هم کرده‌اند. (۱۳۶) (۱۳۷)

کتب فی التفسیر

نوعی تألیف حدیثی که کتانی (۱۳۸) از آن با عنوان «کتب فی التفسیر» یاد کرده و مشتمل است بر احادیث تفسیری و راجع به قرآن . (۱۳۹) (۱۴۰)

کتب عوالی

«عوالی» که احادیث «عالی‌السند» (حدیث متصل‌السند و قلیل‌الوسائط) در آن گرد می‌آید. (۱۴۱)
در این زمینه محدثان کتاب‌های بسیاری تألیف کرده‌اند (۱۴۲) (۱۴۳) و محدّثان متقدم شیعه با عنوان «قرب‌الاسناد» در این باب کتاب نوشته‌اند. (۱۴۴) (۱۴۵)

کتب ناسخ و منسوخ

کتاب‌های «ناسخ و منسوخ» که در آن‌ها احادیثی گرد آمده است که بین آن‌ها رابطه ناسخ و منسوخی وجود دارد، (۱۴۶) مانند الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ من الآثار از ابوبکر حازمی (متوفی ۵۸۴) و رسوخ الاخبار فی منسوخ الاخبار از ابواسحاق ابراهیم‌ بن عمر جعبری (متوفی ۷۳۲). (۱۴۷)

مسلسلات

«مسلسلات» کتاب‌هایی هستند که رجال اسناد احادیث آنها واجد صفت یا حالت مشترکی باشند، (۱۴۸) به عبارت دیگر احادیث آن‌ها مسلسل باشد و مسلسل، حدیثی است که همه رجال سند آن در یک ویژگیِ قولی یا فعلی مشترک باشند، مثلاً هم‌نام یا اهل یک شهر باشند. (۱۴۹) (۱۵۰) (۱۵۱)

مراسیل

«مراسیل» که جامع احادیث مرسل‌اند و براساس ابواب فقه تدوین شده‌اند. (۱۵۲) (۱۵۳)

احادیث مشهور

و کتاب‌هایی که در آن‌ها احادیث مشهوری که حکم مَثَل را پیدا کرده‌اند، گردآوری شده‌اند و نمونه معروف آن‌ها المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الاحادیث المشتهرة علی السنة ، از شمس‌الدین سخاوی ، است. (۱۵۴) (۱۵۵)

پی‌نوشت‌ها:

۱. محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی‌الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ج۱، ص۹۲ـ۱۴۲، ریاض (۱۳۹۶ (.
۲. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۷۱ـ ۷۳، ریاض ۱۴۲۶.
۳. محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی‌الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ج۱، ص۱۴۳ـ۲۲۰، ریاض (۱۳۹۶ (.
۴. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۷۳ـ۷۵، ریاض ۱۴۲۶.
۵. ابن ‌رجب، شرح علل‌الترمذی، ج۱، ص۳۷، چاپ نورالدین عتر، (بی‌جا) ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۶. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۸۱، ریاض ۱۴۲۶.
۷. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۸۰، ریاض ۱۴۲۶.
۸. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۱۹، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۹. یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، ج۱، ص۱۴، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۰. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۵۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۱. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۴۰، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۲. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۵۰۳ـ۵۱۵، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۳. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۲۹ـ۳۳، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۵. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۱۸۳، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۶. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۳۳، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۷. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۳۱۶، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۸. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۳۱۶، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۹. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۳۳ـ۳۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲۰. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۳۱۶، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۱. صبحی صالح، علوم‌الحدیث و مصطلحه، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
۲۲. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۷۱، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۲۳. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۱۷۵، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۲۴. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲۵. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۱، ص۹۶ـ۹۹، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲۶. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۷۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲۷. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۱۴، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۸. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۴، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲۹. سعد مرصفی، ج۱، ص۲۵، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۰. سعد مرصفی، ج۱، ص۱۶۵، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۱. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۴، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۲. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۶۵، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۳. محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی‌الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ج۱، ص۱۵۰، ریاض (۱۳۹۶ (.
۳۴. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۵. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۲۰۲، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۳۶. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۷. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۷۹ـ۸۱، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۸. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۳، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۳۹. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۵۵ـ۶۵۸، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۴۰. مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۲، تهران ۱۳۷۴ش.
۴۱. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۳۴.
۴۲. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۴۸ـ۳۴۹.
۴۳. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۶۰.
۴۴. عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم‌الدرایة، ج۳، ص۲۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳.
۴۵. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۱۵ـ۳۱۶.
۴۶. احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۸۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴۷. احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۲۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴۸. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح تقریب النواوی، ج۱، ص۸۵، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۴۹. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۰۳، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۵۰. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۶۱، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۱. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۶۱، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۲. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۰۳، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۵۳. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷، ریاض ۱۴۲۶.
۵۴. محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۲۸۶ـ ۲۸۷، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۵۵. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۲۴ـ۲۹، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۵۶. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۸، ریاض ۱۴۲۶.
۵۷. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۰۷، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۵۸. ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، ج۱، ص۲۲۴، قاهره (۱۹۷۲).
۵۹. کاظم مدیرشانه‌چی، علم‌الحدیث، ج۱، ص۲۲۰، مشهد ۱۳۵۴ش.
۶۰. یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، ج۱، ص۱۶، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۱. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۲۱، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۶۲. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص ۵۲، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۶۳. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۶۴. صبحی صالح، علوم‌الحدیث و مصطلحه، ج۱، ص۱۲۴، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
۶۵. محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۲۸۵، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۶۶. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۵۱، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۶۷. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۴، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۶۸. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۰۵ـ۶۰۷، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۶۹. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۷۰. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۰۳، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۱. محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۲۸۵ـ۲۸۶، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۷۲. ابن ‌حجر عسقلانی، المعجم‌المفهرس، ج۱، ص۱۹۵، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الأجزاءالمنثورة، چاپ محمد شکور امریرمیادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۷۳. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۷۴. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۵. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۷۶. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۷۰۴، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۷۷. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۱۴۱، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۷۸. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۷۹. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۰۱، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۰. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۰۵، ریاض ۱۴۲۶.
۸۱. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۴۷، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۸۲. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۱۸۵، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۸۳. نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۴. ابن ‌حنبل، المسند، ج۱، مقدمه ابوموسی مدینی، ص۲۵، چاپ احمد محمد شاکر، ج ۱، (قاهره) ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۸۵. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۱۸۵، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۸۶. یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، ج۱، ص۲۳، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۸۷. ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، ج۱، ص۲۳۰، قاهره (۱۹۷۲).
۸۸. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۴۰، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۸۹. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۹۰. ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، قاهره (۱۹۷۲).
۹۱. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۱۸۵، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۹۲. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۰۷، ریاض ۱۴۲۶.
۹۳. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۹۴. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۵، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۹۵. ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، قاهره (۱۹۷۲).
۹۶. سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، ج۱، ص۱۸۷، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۹۷. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۰۹، ریاض ۱۴۲۶.
۹۸. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۴۲، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۹۹. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۱، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۰. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۷۸، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۱. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۸۱، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۲. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۸۱، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۳. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۲۴، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۰۴. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۶، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۵. محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۲۹۱، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۱۰۶. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۸۱، ریاض ۱۴۲۶.
۱۰۷. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۲۴، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۰۸. محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۲۹۱، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۱۰۹. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۰، ریاض ۱۴۲۶.
۱۱۰. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۹۷، ریاض ۱۴۲۶.
۱۱۱. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۲۲، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۱۲. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۹۷، ریاض ۱۴۲۶.
۱۱۳. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۱۹۸، ریاض ۱۴۲۶.
۱۱۴. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۲۲، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۱۵. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۳۳، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۱۱۶. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، ریاض ۱۴۲۶.
۱۱۷. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۱۸. محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۳، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۱۹. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۹، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۲۰. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۱۶، ریاض ۱۴۲۶.
۱۲۱. محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ج۱، ص۱۰۴، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۲۲. خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، ج۱، ص۱۲، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۱۲۳. خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، ج۱، ص۳۵ـ۴۴، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۱۲۴. عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، ج۱، ص۳۱۲ـ ۳۱۳، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۲۵. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۰۵ـ ۴۰۶، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۱۲۶. عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، ج۱، ص۱۹۰، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۲۷. محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۳۷۳، قاهره (۱۴۰۳/ ۱۹۸۲ (.
۱۲۸. خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، ج۱، ص۴۹، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۱۲۹. عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، ج۱، ص۲۰۸، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۳۰. محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۱۸، ریاض ۱۴۲۶.
۱۳۱. خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، ج۱، ص۵۰ـ۵۴، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۱۳۲. عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۲۶، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۳۳. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۱، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۳۴. خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، ج۱، ص۴۹ـ۶۴، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۱۳۵. عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، ج۱، ص۱۸۹ـ۳۰۵، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۳۶. حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۵۲ـ۶۱.
۱۳۷. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۵۹ـ۶۷۸، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۳۸. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۳۹. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۴۰. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۱، ص۴۷۵ـ ۴۷۸، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۴۱. کاظم مدیرشانه‌چی، درایةالحدیث، ج۱، ص۶۷، مشهد ۱۳۵۶ش.
۱۴۲. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۴۳. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۹۹ـ۷۰۰، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۴۴. احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۲۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۴۵. احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰۲۶۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۴۶. محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه، ج۱، ص۱۸۷، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۴۷. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۷۰۵ـ ۷۰۸، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۴۸. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۹، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۴۹. ابن ‌صلاح، علوم‌الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲.
۱۵۰. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۶۹ـ۷۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۵۱. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۹۷ـ۶۹۸، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۵۲. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۷۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۵۳. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۷۰۲، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۵۴. محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۷، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۱۵۵. محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۲۰ـ۶۲۲، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.

فهرست منابع:
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
ابن ‌حجر عسقلانی، المعجم‌المفهرس، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الأجزاءالمنثورة، چاپ محمد شکور امریرمیادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
ابن ‌حنبل، المسند، چاپ احمد محمد شاکر، ج ۱، (قاهره) ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
ابن ‌رجب، شرح علل‌الترمذی، چاپ نورالدین عتر، (بی‌جا) ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
ابن ‌صلاح، علوم‌الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲.
محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره (۱۴۰۳/ ۱۹۸۲ (.
خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی‌الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ریاض (۱۳۹۶ (.
ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، قاهره (۱۹۷۲).
حاجی‌خلیفه.
محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من‌القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ریاض ۱۴۲۶.
عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
صبحی صالح، علوم‌الحدیث و مصطلحه، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
نورالدین عتر، منهج‌النقد فی علوم‌الحدیث، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم‌الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳.
کاظم مدیرشانه‌چی، درایةالحدیث، مشهد ۱۳۵۶ش.
کاظم مدیرشانه‌چی، علم‌الحدیث، مشهد ۱۳۵۴ش.
سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ش.
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛

منبع مقاله:
مجید معارف … [و دیگران]، (1389) مجموعه کتابخانه‌ی دانشنامه‌ی جهان اسلام (10): حدیث و حدیث پژوهی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.