گوهر گرانبهای نیایش تعلیم خاص خداست که به وسیله انبیای‏عظام (علیهم السلام) به بشر ارزانی داشته است . آن دم که‏انسان دست نیایش به سوی پروردگار خویش برمی‏دارد ، در حقیقت ‏زخمه محبت الهی است تارهای دل را به لرزش واداشته تا با اوعاشقانه سخن گوید . اگر اجازه او نبود ، چه کسی می‏توانست زبان ‏به ستایشش گشاید ؟ کلام حق را در سخن منظوم مولوی نیز درمی‏یابیم :
این طلب درما هم از ایجاد توست رستن از بیداد یا رب داد توست
بی‏طلب تو این طلبمان داده‏ای بی‏شمار و حد عطاها داده‏ای
به عبارت دیگر ، نیایش و دعا اظهار بندگی در پیشگاه بی‏همتای‏احدیت است ; قرآن کریم دعا را عبادت و ترک آن را استکبارمی‏خواند : (و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی‏سید خلون جهنم داخرین) (۱)
امام سجاد (علیه السّلام) در توضیح این معنا می‏فرماید : «فسمیت ‏دعائک عباده و ترکه استکبارا» (۲)
پس دعای تو عبادت وترک آن استکبار نامیده شد . این مطلب رادر سخن فرزانه به نام ، حافظ می‏بینیم که دعا کردن راابرازبندگی و اظهار عجز و ناتوانی در مقابل خالق یکتا می‏داند :در کوی عشق شوکت‏شاهی نمی‏خرند ابراز بندگی کن و اظهار چاکری‏به عقیده مولوی ، آن بخت‏برگشتگان جاهلی که دل به سوی خداندارند ، اذن دعا هم نمی‏یابند و بر دل و زبانشان قفل نهاده شده‏تا در وقت نیاز زبان به راز و نیاز با حق نگشایند :
جان جاهل زین دعا جز دور نیست ز آنکه یا رب گفتنش دستور نیست
بر دهان و بردلش قفل است و بند تا ننالد با خدا وقت گزند
از جمله فواید نیایش شناخت ذات اقدس باری تعالی است ; تکیه‏بر قدرت لایزال خداوندی که سخنها را می‏شنود و به آنها پاسخ‏می‏دهد ، سبب آرامش روان آدمی است ; بیانی دردها و رنجهای درونی‏انسان را سبکبار می‏کند و از نگرانی‏هایش می‏کاهد . امام صادق (علیه السّلام) دعا را شفا بخش هرنوع بیماری خوانده است :
«علیک بالدعاء فانه شفاء کل داء» (۳)
برتو باد به دعا کردن که همانا درمان همه دردهاست .
پاسخ خداوندی به دعای مومن با حرف نیست و چه بسا ، به علت‏مصحلت ، به برآورده شدن حاجت هم نباشد ، بلکه همین آرامش روانی‏و آسودگی خاطر خود جوابی مطلوب از جانب حق تعالی است . در این‏باره ، به کلام سنایی غزنوی دل می‏سپاریم :
چون ز نزد نیاز باشد پیک از تو یارب بود از او لبیک
نه جوابی که حرفش آلاید بل جوابی که جان بیاساید
دعا سپر مؤمن است
در گفتار فرزانگان و پیشوایان دین ، دفع بلا و مصیبت ازفوایددعا شمرده شده است .
علی (علیه السّلام) می‏فرماید : موجهای بلا را با دعا برانید ; «وادفعوا امواج البلاء بالدعاء» (۴)
آن امام معصوم (ع) در بیانی دیگر می‏فرماید : دعا سپرمومن‏است : «الدعا ترس المومن‏» (۵)
شاعر و حکیم بزرگ ، سوزنی سمرقندی در این باره می‏گوید : تا دعا رد بلا باشد به گفتار نبی وز دعا سازد سپر ، هرکز بلا دارد حذر سعدی نیزمی‏گوید :
غنیمت‏شمارند مردان دعا که جوشن بود پیش تیر بلا به تصریح‏ قرآن کریم ، استجابت دعا از سنتهای اجتناب ناپذیر خداوند است .
بی‏تردید برآورده شدن خواسته‏ها در گرو تحقق پاره‏ای شرایط است که‏بزرگان آن راتحت عنوان آداب دعا بر شمرده‏اند . همان طور که قبلا اشاره شد ، طبق صریح آیات الهی و روایات دینی ، پاسخ حق به‏ دعای بنده قطعی است و اگر خلاف این واقع شد ، یا حکمتی بالاتر ازاجابت داشته و یا رد دعای بنده خللی بوده است . کمال الدین ‏اسماعیل اصفهانی با اشاره به آیه ۱۸۳ سوره بقره
(اجیب دعوه الداع اذا دعان . . .) در قالب شعر و به بیان‏حکیمانه می‏گوید :
آندر دعای توست‏خلل ورنه بردرش دست اجابت است که گریبانکش عطاست
گرباورم نداری مصداق این سخن آنک ، اجیب دعوه داعی اذا دعاست
از عواملی که در عدم اجابت دعا کارگر می‏افتد ، نافرمانی ازحق است ، گناه چون سدی است که از ریزش جویبار فیض الهی ممانعت‏می‏کند . پس به قول «سنایی‏» تنها راه ، بازگشت‏به سوی اوست:
بارگی را بساز آلت و زین از پی بارگاه علیین
با دعا یار کن انابت‏حق تا قبولت کند اجابت‏حق
پارسایی و بر راه صواب بودن عامل مهمی است که شخص را به خدانزدیک و دم را گرم و دعاها را با اجابت مقرون می‏سازد ، اخلاص دردعا ، تلاش در راه خواسته ، روزی حلال و انقطاع کامل از غیر خدااز دیگر عوامل مهم اجابت دعاست . افرادی با این خصوصیات ، «مستجاب الدعوه‏» شمرده می‏شوند ، دعای اینان کلید حل مشکلاتی‏است که با اسباب و ابزار عادی حل نمی‏شود . در روایات معتبرآمده است که جز خداوند به هیچ کس نباید امیدوار بود . اگر گاه‏اتفاق می‏افتد که از معصوم (ع) یا فرزندان معصوم تقاضایی‏می‏کنیم ، تنها به این جهت است که آن پاکان را در درگاه احدیت‏واسطه قرار می‏دهیم و اگر جز این باشد ، برای خداوند شریک قائل‏شده‏ایم و نومیدی و تهیدستی در انتظارمان خواهد بود . چنان که‏خداوند به حضرت موسی (علیه السّلام) می‏فرماید :
(. . . فوعزتی و جلالی لاقطعن عمل کل ذی عمل الی غیری) به‏عزت و جلالم سوگند ، امید هرکسی را به غیر از خودم قطع می‏کنم .
علاوه بر مواردی که گفته شد ، نکته قابل اشاره در اینجا ، این‏است که گاه ، دعا اجابت نمی‏شود ; چون برآورده شدن آن به زیان‏شخص است . آدمی با دید ظاهری ، خواسته‏اش را سودمند تلقی می‏کند; در حالی که چه بسا زیانهای مادی دیگر و حتی هلاکت او در اجابت‏آن دعا نهفته است . مولوی می‏گوید :
بس دعاها کان زیان است و هلاک وزکرم می‏نشنود یزدان پاک
و آن دعا گوینده شاکی می‏شود می‏برد طن بد و آن بد بود
امام صادق (علیه السّلام) فرمود : «همانا بنده خداوند را می‏خواند ; پس خداوند به فرشتگان می‏گوید که‏ دعایش را مستجاب کرده‏ام ، ولی حاجتش را نگه دارید ; زیرا دوست‏ دارم صدایش را بشنوم .» (۶)
این کمال محبت الهی به بنده صادقی است که دست‏به دعا برداشته‏و از درگاه بی‏نیاز الهی کمک خواسته است . رسول خدا فرمود : وقتی خداوند بنده‏ای را دوست دارد ، وی را مبتلا سازد تا تضرعش ‏را بشنود : (اذا احب الله عبدا ابتلاه لیسمع تضرعه) (۷)
خوش همی‏آید مرا آواز او و آن خدایا گفتن و آن راز او
مولوی در دفتر ششم به شرح این مطلب می‏پردازد و به این نکته‏ اشاره می‏کند که بسیاری از افراد هنگام نیاز رو به سوی خدا می‏آورند و پس از برآورده شدن حاجت ، دوباره از حق تعالی غافل ‏می‏شوند . او معتقد است : بنده باید عاشقانه با خدا مناجات کند و در بند برآورده شدن حاجت نباشد .
ای اخا دست از دعا کردن مدار با اجابت ‏یا رد اویت چه کار ؟
بزرگان دین ، برای نیایش ایام خاصی را سفارش کرده‏اند که برای‏رسیدن به مطلوب از دیگر اوقات بهتر است . علاوه براین ، در این‏اوقات به انسان آرامش دست می‏دهد ; معنویت دو چندان می‏شود ومی‏توان عاشقانه با معبود راز ونیاز کرد . ماه مبارک رمضان وسحر ، بخشی از این زمانهای با ارزش است . سحر از اوقات شریفی‏است که نسیم رحمت‏حق می‏زود و حاجتهای بزرگ روا می‏گردد . امام‏باقر (ع) در این باره می‏فرماید :
«. . . فعلیکم بالدعاء فی السحر الی طلوع الشمس فانها ساعه‏تتفتح فیها ابواب السماء و تهب الریاح و تقسم فیها الارزاق وتقضی فیها الحوائج العظام .» (۸)
شاعران پارسی زبان نیز به این دو وقت‏خوش اشارت داشته‏اند :مولوی می‏گوید :
مبارک باد آمد ماه روزه رهت‏خوش باد ای همراه روزه
…دعاها اندر این مه مستجاب است فلکها را بدرد آه روزه
قوامی رازی چنین سروده است :
به شبها در عبادتها طلب کن جنت ‏باقی که اندر موضع ظلمت نهان شد چشمه حیوان
و خواجه حافظ شیرازی ، که خود لذت مناجات در سحر را چشیده ،می‏گوید :
دوش وقت‏سحر از غصه نجاتم دادند واندر آن ظلمت‏شب آب حیاتم دادند
. . . چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شب قدر که این تازه براتم دادند
در پایان این مقال یادآوری این نکته ضرروی است که ارزش گوهرگرانبهای نیایش بیش از آن است که آن را به خواسته‏های مادی وزودگذر بیالاییم . از این‏رو شایسته است ، علاوه بر نیازهای حقیقی‏خود ، برای جامعه و همکیشان و همنوعان خود نیز سربلندی وپیروزی بخواهیم . باید از دعاهای معصومان (علیهم السلام) که‏به فرموده امام راحل (رحمت الله علیه) قرآن صاعد است (۹) بهره ‏گیریم ; زیرااین ادعیه ، ضمن آنکه درس خداشناسی و اخلاق است ، به انسان‏می‏آموزد که چگونه با خداوند ارتباط بر قرار کند تا رستگار شود.

پي نوشت :

۱ – سوره مومن ، آیه ۶۳ .
۲ – صحیفه سجادیه ، دعای وداع ماه رمضان .
۳ – وسائل الشیعه ، ج ۴ ، ص ۱۰۹۹ .
۴ – نهج البلاغه ، ترجمه دکتر شهیدی ، کلمات قصار ۱۴۶ ، ص ۳۸۶
۵ – اصول کافی ، ج ۲ ، ص ۴۶۸ .
۶ – وافی ، ج ۵ ، ص ۲۲۹ .
۷ – نهج الفصاحه ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، ص ۲۵ .
۸ – صدوق ، ثواب الاعمال ، ص ۳۵۸ .
۹ – صحیفه نور ، ج ۱۲ ، ص ۲۴۰ .

منبع:پایگاه اطلاع رسانی سبطین
/س