در سلسله مقالات و یادداشت‌های اصول و تکنیک‌های تربیتی در قرآن کریم به مسأله تکریم و احترام رسیدیم. در این یادداشت علاوه بر ادامه مباحث ناتمام قبلی سعی داریم آسیب‌های احتمالی این تکنیک تربیتی را نیز مورد توجه و تبیین قرار دهیم.

 
یک تکنیک طلایی و بنیادی در تربیت قرآنی

علی‌رغم اینکه همه مربیان به خوبی می‌دانند که تکریم و احترام متربیان امری لازم و اجتناب ناپذیر است، ولی با این وجود برخی از ما با شیوه‌ و تکنیک‌های اصولی و اثر بخش تکریم که به نوعی اثر تربیتی و آموزشی بر روح و روان متربیان داشته باشد، آشنا نیستیم، از این رو در این یادداشت سعی داریم با بهره‌گیری از اسلوب‌های قرآنی و با تکیه بر شیوه‌های تربیتی قرآن کریم به برخی از این تکنیک‌ها اشاره کنیم.

 
1-برشمردن نقاط قوت و مثبت متربی

با نگاه و تأمل در برخی از آیات الهی به این نکته می‌توان دست یافت که خدای متعال گاهی به طور مستقیم و ضمنی ویژگی‌های مثبت انسانی را مورد یادآوری قرار می‌دهد، محققان علوم تربیتی و قرآن پژوهی بر این باورند که این اشارات قرآنی به روشنی حاکی از یک تکنیک تربیتی و اثربخش در زندگی انسانی است به گونه‌ای که  تکریم و احترام انسان را به دنبال دارد. برای درک بهتر این موضوع شما می‌توانید روش دو مربی را با هم مورد مقایسه قرار دهید، یک مربی دائماً نقاط منفی متربیان را گوش زد می‌کند و دیگری با برشمردن نقاط مثبت  و امید بخش نوعی عزّت نفس را در وجود متربیان خود تقویت می‌نماید و تلویحاً متربیان را نیز تکریم می‌کند که دارای چه نقاط مثبت و خوبی می‌باشند. قاعدتاً افرادی که به نقاط مثبت خود واقف می‌شوند بهتر و مشتاقانه‌تر به دنبال تقویت آن گام خواهند برداشت. «جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛[1] و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را بجا آورید!»  و یا اینکه در آیه دیگر باری تعالی می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ أَحْسَنِ تَقْویمٍ؛[2]که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم‏».

 
2-ملتفت شدن به اکرام و احترام دیگران

بسیاری از اوقات برای تکریم کردن متربی کافی است نوعی حمایت معنوی خود و دیگران را نسبت به متربی آشکار نماییم،  در واقع وقتی متربی متوجه وجود این نوع خاص از جایگاه و حمایت معنوی در بین دیگران می‌شود، در بهبود وضعیت موجود و  انجام وظیفه و مسئولیت‌های محوله بیشتر تلاش می‌کند، گاهی این حمایت معنوی  ابراز  محبت و دوستی  است، یعنی اینکه اطرافیان دوستی و علاقه خود را به کار خوب یا ویژگی زیبایی که متربی دارد ابراز می‌دارند در این بین وظیفه مربی این است که متربی را متوجه آن محبوبیت‌ و حمایت‌های معنوی نماید، چرا که بسیاری از اوقات متربیان از این چنین حمایت‌های معنوی غافل هستند، از این رو تذکر و یادآوری آن ظرفیت و توانایی آنها را بهبود می‌بخشد، و آنها را متوجه جایگاه خوبی که در بین دیگران دارند، می‌نماید. در واقع در مسائل تربیتی حمایت‌های معنوی نقش کلیدی دارد؛ چرا که زمینه ساز تقویت روحیه عزّت می‌شود.
بدون شک اگر اکرام و تکریم بدون ضابطه و بدون در نظر گرفتن معیار و قوانین تربیتی و آموزشی باشد می‌تواند آفتی همچون خود بزرگ‌بینی، خودخواهی و غرور را به دنبال داشته باشد.با دقت و تأمل در برخی از آیات به خوبی می‌توان پرده از این نوع تکنیک تربیتی در آیات الهی برداشت، به طور مثال خدای متعال برای اینکه انسان را متوجه جایگاه و ارزش او  در عالم هستی نماید، سجده و تعظیم فرشتگان بر آدم را متذکر می‌شود، یعنی او از چنان قداست و ارزشی برخوردار است که هر چند سجده می‌بایست در برابر باری تعالی صورت گیرد، ولی این تعظیم و بزرگداشت به فرمان الهی در برابر آدم نیز عملی می‌شود. این انسانی که فرشتگان در برابر او سجده کرده‌اند نباید کارش به جایی برسد که در مقابل شیطان و شیاطین سجده نماید. «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ؛ فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ؛[3] هنگامى که کار آن را به پایان رساندم، و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم، همگى براى او سجده کنید!» همه فرشتگان، بى استثنا، سجده کردند …».
 

 
3-برشمردن امکانات و فرصت‌های پیش‌رو

بدون شک یکی از راه‌های مرسومی که والدین و به طور کلی مربیان برای تکریم و احترام متربیان در پیش می‌گیرند، تهیه جوایز و فراهم کردن امکانات و فرصت‌ها برای پیشرفت و شکوفایی استعدادها است، این رویه علی‌رغم اینکه باید در چارچوب اصولی و ضابطه‌مند قرار داشته باشد، می‌تواند با تبحر و مهارت مربی تبدیل به یک گزینه تربیتی شود، اینکه فرصت‌ها و تشویق‌ها برای دست‌یابی به موفقیت‌های بیشتر و بهتر عطا می‌شود. باری به هر جهت در بسیاری از موارد متربیان مغفول از نعمت‌ها و داشته‌های موجود هستند که مربیان با برشمردن نعمت‌ها، امکانات و فرصت‌ها آنها را به سوی بهتر شدن تشویق می‌کنند.  
در قرآن کریم خدی متعال در مواردی با برشمردن نعمت‌های بیشماری که در اختیار انسان قرار داده از جمله زمین و آسمان و …این همه نعمت ها و آیات به خوبی بیان کننده حرمت و احترامی است که خداوند متعال برای انسان قائل بوده است.[4] «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً مِنْهُ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛[5] او آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است همه را از سوى خودش مسخّر شما ساخته؛ در این نشانه‏هاى (مهمّى) است براى کسانى که اندیشه مى‏کنند!»

 
آسیب شناسی تکریم و احترام

علی‌رغم اهمیت و ارزش تکریم و احترام در مسائل و مباحث تربیتی باید به این مطلب نیز اشاره داشته باشیم که این تکنیک با آسیب‌ها و آفت‌هایی نیز مواجه هست که در ادامه به برخی از آفت‌های پیش روی تکنیک تکریم و احترام اشاره خواهیم داشت:

1-غرور و خود بزرگ بینی و تکبر

بدون شک اگر اکرام و تکریم بدون ضابطه و بدون در نظر گرفتن معیار و قوانین تربیتی و آموزشی باشد می‌تواند آفتی همچون خود بزرگ‌بینی، خودخواهی و غرور را به دنبال داشته باشد. از این رو باری تعالی بعد از تکریم و احترام انسان او را از گرفتار شدن در دادم خود بزرگ بینی، تکبر و غرور برحذر می‌دارد: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَریمِ؛ الَّذی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ؛ فی‏ أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ؛[6] اى انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟! همان خدایى که تو را آفرید و سامان داد و منظّم ساخت، و در هر صورتى که خواست تو را ترکیب نمود». و یا اینکه باری تعالی در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ؛[7] (پسرم!) با بى‏اعتنایى از مردم روى مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبّر مغرورى را دوست ندارد».

 
2-زیاده روی و افراط در تکریم و احترام

محققان علوم تربیتی بر این باورند اگر مربی نتواند متناسب با ظرفیت و شرایط متربی روش تکریم و احترام را به کار گیرد و یا بیش از حد ظرفیت متربی را مورد تکریم و احترام قرار دهد و یا کمتر از حد لازم به او احترام کند روند تربیت دچار آسیب خواهد شد و نه تنها به تربیت و پیشرفت متربی منجر نخواهد شد، بلکه روند نزولی و ضد تربیتی خواهد داشت.[8] به نوعی این روایت نیز مرتبط با موضوع افراط و تفریط در مباحث تشویقی و تربیتی است که نقل شده است: امام على(علیه السلام): «اَلثَّناءُ بِاَکثَرَ مِنَ الاستِحقاقِ مَلَقٌ وَ التَّقصیرُ عَنِ الاستِحقاقِ عِىٌّ اَو حَسَدٌ؛[8]تعریف بیش از استحقاق، چاپلوسى و کمتر از استحقاق، از ناتوانى در سخن و یا حسد است».

پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه نحل، آیه 78.
[2]. سوره مبارکه تین، آیه 4.
[3]. سوره مبارکه حجر، آیات 29و30.
[4]. دکتر سید علی حسینی نژاد و شهاب الدین مشایخی، روش های تربیتی در قرآن کریم، ج2، ص135.
[5]. سوره مباره جاثیه آیه 13.
[6]. سوره مبارکه انفطار،آیات 6-8.
[7]. سوره مبارکه لقمان، آیه 18.
[8]. روش های تربیتی در قرآن کریم، ج2، ص138.
[9]. نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 535 حکمت 347.