﴿إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُ بِٱلْعَدْلِ وَٱلْإِحْسَٰنِ وَإِيتَآئِ ذِى ٱلْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ ٱلْفَحْشَآءِ وَٱلْمُنكَرِ وَٱلْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ (نحل، 90) آیا از نظر شرع و قرآن کریم ” احسان” واجب است یا مستحب ؟ و آیا در همه جا – اعم از والدین یا در روابط اجتماعی با دیگران – حکم واحدی ساری و جاری است؟

در پاسخ سؤال اول : در نگاه اول و با توجه به معنای لغوی احسان و برخی کلمات معصومین که فرموده اند: العدل: الإنصاف، و الإحسان: التّفضل (۱) به نظر می رسد که “احسان” امری مستحب است زیرا به معنای تفضل و بخشیدن است ، و ” عدل ” به معنای رعایت انصاف و ادای حق و حقوق دیگران و در اصل به معنای قرار گرفتن یا قرار دادن هر چیزی در جای خود است ، و نقطه مقابل عدل انحراف از حق ، افراط، تفريط، و تجاوز از حد و قانون و حقوق ديگران است.
و اهل لغت نیز گفته اند : «احسان» چيزى برتر از «عدالت» است؛ زيرا «عدالت» اين است كه انسان آنچه بر عهده اوست بدهد، و آنچه متعلق به او است بگيرد؛ ولى‌ «احسان» اين است كه بيش از آنچه وظيفه اوست انجام دهد، و كمتر از آنچه حق اوست بگيرد.
اما با توجه به کاربردهای واژه ” احسان” در قرآن و احادیث سخن صحیح و جامع آن است که گفته شود : احسان گاهی واجب و گاهی مستحب است ، چنان که در چهار سوره قرآن ( ٢ ) احسان به والدین واجب شمرده شده و آن قدر مورد تأکید و اهمیت قرار گرفته که خداوند آن را بعد از توحید و عبودیت و پیش از نماز و زکات و احکام واجب دیگر ذکر کرده است ، و در سوره احقاف می فرماید : ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً﴾ (۳ ) برخی مفسران وَصَّيْنَا را به معنای الزمنا و امرنا تفسیر کرده اند و احسان به والدین را واجب دانسته اند ، اما هدیه دادن به اقوام و دوستان یا صدقه دادن که نوعی احسان است امری مستحب می باشد.
با توجه به آنچه ذکر شد پاسخ پرسش دوم نیز روشن و معلوم گشت که ” احسان ” در همه جا حکم واحدی ندارد.
برای توضیح و فهم بیشتر آیه شریفه لازم است به آیه قبل یعنی ﴿وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‌ لِلْمُسْلِمينَ﴾ (۴) توجه و در آن تدبر شود که می فرماید : خداوند کتابی (قرآن ) برای شما فرستاد که بیانگر همه چیز است ، یعنی همه اصول و قوانینی که برای هدایت ، و رشد و کمال ، و تربیت انسان و اصلاح اخلاق و مفاسد اجتماعی و غیر آن لازم است در آن بیان شده است. و در تعقیب آن نمونه هایی از آن اصول و قوانین را به عنوان تمثیل بیان فرموده که تنها در این آیه شریفه به شش اصل مهم كه سه اصل، جنبه مثبت و مامور به، و سه اصل جنبه منفى و منهى عنه دارد، اشاره شده است.
در آغاز مى‌گويد:” خداوند به “عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان مى‌دهد ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‌﴾
عدل همان قانون عام و جهان شمولی است كه تمام نظام هستى بر محور آن مى‌گردد، آسمانها و زمين و همه موجودات با عدالت بر پا هستند. چنان که از نبی مکرم (ص) روایت شده که فرموده : ﴿بِالْعَدْلِ‌ قَامَتِ‌ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ‌﴾ و در حدیث دیگری آمده است ﴿بِالْعُدُولِ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْض‌﴾ (۵)
جامعه انسانى كه گوشه كوچكى از اين عالم پهناور است نيز نمى‌تواند از اين قانون عالم شمول، بر كنار باشد، و بدون عدل به حيات سالم خود ادامه دهد.
اما از آنجا كه عدالت با همه قدرت و شكوه و تاثير عميقش در مواقع بحرانى و استثنايى به تنهايى كارساز نيست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن مى‌آورد برای آن که در طول زندگى انسانها مواقع حساسى پيش مى‌آيد كه حل مشكلات به كمك اصل عدالت به تنهايى امكان پذير نيست، بلكه نياز به ايثار و گذشت و فداكارى دارد، كه با استفاده از اصل” احسان” بايد تحقق يابد.
فى المثل هرگاه طوفان و سيل و زلزله یا سایر حوادث طبیعی به کشوری یا جمعیتی هجوم آورده باشد ،و یا کشورهایی همانند یمن ، فلسطین و سوریه و عراق بر اثر تهاجمات غیر انسانی دولت هایی همانند عربستان و آمریکا و اسرائیل و دُوَل غربی ويران شده باشند، اگر مردم در چنين شرائطى بخواهند در انتظار آن بنشينند كه مشکلات از راه قوانین عادی و پرداخت زکات واجب و مالياتهاى عادلانه حل شود ، امكان پذير نيست . اينجاست كه بايد همه كسانى كه داراى امكانات بيشتر از نظر نيروى فكرى و جسمانى و مالى هستند، دست به فداكارى بزنند، و تا آنجا كه در قدرت دارند، احسان و ايثار كنند، و گرنه دشمن جبار ممكن است كل جامعه آنها را از بين ببرد و يا حوادث دردناك طبيعى، جمع كثيرى را به كلى فلج كند.
مفهوم احسان با نگاه اخلاقی و تربیتی
از رسول اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد منظور از احسان چیست ؟ حضرت با نگاه تربیتی و اخلاقی عمیق و جامع در پاسخ سائل فرمود : «الِاحْسانُ انْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَانَّكَ تَراهُ فَانْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فَانَّهُ يَراكَ» نيكوكارى به اين است كه آن چنان خدا را پرستش كنى كه گويى او را مى‌بينى، و اگر تو او را نمى‌بينى او تو را مى‌بيند. ( ۶) بديهى است كه توجّه به اين حقيقت كه خداوند در همه جا و در هر حال و در هر زمان، ناظر و شاهد و مراقب اعمال ما است، روح مراقبت را در ما زنده مى‌كند، تا پيوسته مراقب اعمال خويش باشيم. (۷)
بنا بر این “احسان” نه در همه موارد حکم واحدی دارد و نه همیشه و در همه جا حکمش یکسان است.