یکی از معتقدات مردم که همواره سنت بر آن جاری بود تذکار و تشکیل مجلس یادبود برای درگذشتگان پس از گذشت چهل روز میباشد، روز اربعین خویشاوندان و دوستان میّت پیرامون همدیگر اجتماع میکنند و برای بزرگداشت متوفی و طلب مغفرت خیرات و مبرّات کرده و اشعار و مراثی میخوانند و خصوصیات اخلاقی و مزایای اجتماعی او را بیان میکنند و چون آدمی فراموشکار است و همواره به امور مرگ و آخرت توجهی ندارد از این جهت تشکیل مجلس چهلم برای زندگان نیز مفید است و آنان را به یاد مرگ میاندازد.
انعقاد مجلس اربعین و گفتگوهایی که در آن رد و بدل میشود و خطبهها و اشعاری که در آنجا خوانده میشود در دلها اثر میگذارد و مردم از این گفتگوها و بیان فضائل اخلاقی استفاده میکنند و آن خطبهها و اشعار و مراثی در کتابها ثبت شده و مرور تاریخ آنها را از بین نمیبرد آیندگان نیز از آن استفاده میکنند.
این سنت حسنه که همواره جاری بوده و در مورد شخص متوفی تفاوت دارد، البته معلوم است که متوفی اگر دارای شخصیت ممتاز باشد و فضائل و برکات داشته باشد مجلس آن هم به همان اندازه اهمیت پیدا میکند، در اینگونه مجالس به تناسب مقام از فضائل و مکارم سخن گفته میشود و از اصلاحات جامعه و دفع مضار و مفاسد و جلب منافع گفتگو میگردد و مردم را به طرف تهذیب نفس و کسب خیرات دعوت میکنند.
ابوذر غفاری از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت میکند که آن جناب فرمود: زمین بر مؤمن متوفی چهل روز گریه میکند.(1)
و زراره از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود: آسمان برای حضرت امام حسین علیه السلام چهل روز گریه کرده و علامت این گریه آن بود که در این مدت هنگام صبح آسمان خون آلود میشد، و زمین نیز چهل روز گریه کرد و آفتاب هم چهل روز که علامت آن طوفانهای سیاه و کسوف و قرمزی در زمین و آسمان بود.
و نیز فرمود: ملائکه نیز چهل روز بر آن حضرت گریستند و زنان بنی هاشم خضاب نکردند و روغن به سر نکشیدند ، و چشم ها را سرمه نزدند تا آنگاه که سر عبیدالله بن زیاد را برای ما آوردند و ما همواره با چشم گریان هستیم و مصیبت حضرت امام حسین علیه السلام را فراموش نمیکنیم.(2)
این سنّت همچنان در خانوادهها برقرار است و تا مدت چهل روز یادبود متوفی در منازل هست، و روز چهلم در سر قبر او اجتماع میکنند و خویشاوندان و دوستان در آنجا گرد میآیند، این مطلب تنها به مسلمانان اختصاص ندارد بلکه مسیحیان هم چنین عمل را انجام میدهند و آنها هم روز چهلم میت درکلیسا جمع میشوند و نماز مخصوصی را میخوانند و بار دیگر در نیمه سال و هم چنین در آخر سال این عمل را تکرار میکنند، و یهودیان نیز پس از گذشت سی روز از فوت شخص و هم چنین بعد از گذشت نه ماه و بار دیگر و در پایان سال اول مراسم مخصوصی را برگزار میکنند.(3)
این همه تشریفات و مجالس برای این است که نام متوفی زنده بماند و مردم از آثار و رفتار وی درس بگیرند، و متوجه آخرت گردند.
کسانی که در کتب و سیر تحقیق و مطالعه دارند، و حالات مصلحان جامعه را مورد بررسی قرار میدهند، مردی را که از هر جهت شایسته تکریم و تجلیل باشد و زندگی او درس و آموزنده باشد و مردم را به سعادت و فضیلت سوق دهد و از آزادی و حریت دفاع نماید، و جان خود را در راه هدف مقدسش بدهد، و جامعه را به متابعت از مقررات مذهب و اخلاق فاضله دعوت کند کسی جز حسین بن علی علیه السلام نخواهد بود.
آری حسین علیه السلام که در راه هدفهای عالی به شهادت رسید و برای بسط عدالت و تهذیب اخلاق مسلمانان جان خود را از دست داد، بسیار شایسته است که برای او مجالس و محافل تشکیل شود و فضائل و مناقب او گفته آید، تا مردم از مکتب آن جناب درس فداکاری بیاموزند، از این رو مردم برای آن حضرت روز اربعین مجلس تشکیل میدهند و در کنار قبر مقدس او جمع میشوند.
در میان مردم معمول است که اربعین برای متوفی در سال اول تشکیل میشود و در سالهای بعد دیگر تکرار نمیگردد، این عمل به خاطر این است که در افراد معمولی و عادی چندان مزیت و رجحانی نیست که بتوان هر سال این کار را تکرار کرد، و مجلس یادبود تشکیل داد.
اما در مورد سیدالشهداء علیه السلام این مورد مستثنی است، زیرا قیام و شهادت آن حضرت اختصاص به یکسال و چند سال ندارد و باید تشکیل و انعقاد مجلس دربارهی آن جناب همه ساله تکرار شود تا مردم از آن واقعه و حادثه درس بگیرند و از نتایج آن قیام مقدس استفاده بکنند و از ظلم و ستم و فساد بنی امیه مطلع گردند.
از این رو عادت شیعیان بر این جاری است که همه ساله در اربعین مجالس مصیبت و عزا برای امام حسین علیه السلام تشکیل میدهند و در آن فضائل و مناقب و علل قیام و فداکاری آن حضرت سخن میگویند، و شعراء مرثیه میگویند و خطباء خطبه میخوانند و اوضاع و احوال کربلا را تشریح میکنند.
از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده که فرمود: علامت مؤمن در پنج چیز است: 1- 51 رکعت نماز گذاشتن که مراد هفده رکعت فریضه و سی و چهار رکعت نافله در هر شبانه روز، 2- زیارت اربعین کردن 3- بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن 4- انگشتر در دست راست کردن 5- و پیشانی بر خاک گذاشتن.(4)
این حدیث ما را به روشی که شیعیان در مورد بر پا داشتن مراسم یادبود حضرت سیدالشهداء علیه السلام دارند راهنمایی میکند.
تشکیل مجالس و انعقاد محافل در روز اربعین از ناحیه افرادی است که به پیروی و دوستی امام حسین علیه السلام معترف هستند، و امامت آن حضرت را تصدیق دارند، از این رو در روز اربعین با خواندن اشعار و مراثی اعتقاد خود را به امامت سیدالشهداء علیه السلام اظهار میدارند و از مصائب و ناملایماتی که برای آن جناب و افراد خاندانش پیش آمد گفتگو می-نماید و با آن جناب تجدید عهد میکنند.
اشخاصی که میخواهند در این حدیث شریف تصرف کنند و «زیارت اربعین» را حمل بر زیارت چهل نفر مؤمن بکنند، به اشتباه میروند و سیاق کلام را درک نمیکنند، زیرا اگر مقصود چنین بود میبایست جمله را بدون الف و لام اداء کند، پس زیارت الاربعین که با الف و لام عهد بیان شده است، این نکته را میفهماند که آن از علایم ایمان و دوستی با ائمه اطهار علیهم السلام میباشد.
علامت نخستین که خواندن 51 رکعت نماز باشد در شب معراج تشریع شد و سپس به 17 رکعت در پنج وقت منحصر گردید و بقیه به صورت نوافل بیان شد که در مواقع مخصوصه خوانده میشود، در مذهب تشیع این نوافل را باید به ترتیب ذیل خواند:
هشت رکعت قبل از ظهر و هشت رکعت قبل از نماز عصر ، و چهار رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت بعد از نماز عشاء که به صورت نشسته خوانده میشود و یک رکعت محسوب میگردد و دو رکعت قبل از نماز صبح و یازده رکعت نماز شب.
این نمازهای واجب و مستحبی به طریق مذهب تشیّع است و اما اهل سنت در فرائض با شیعیان اتفاق دارند و لیکن در مستحبات و نوافل اختلاف پیدا کرده اند، ابن همام حنفی در فتح القدیر ج 1 ص 314 گفته: دو رکعت قبل از فجر، چهار رکعت پیش از ظهر و دو رکعت بعد از آن و چهار رکعت قبل از عصر و اگر بخواهد دو رکعت هم کفایت میکند و دو رکعت بعد از مغرب و چهار رکعت قبل از عشاء و چهار رکعت بعد از آن و دو رکعت هم میتواند بخواند.
مجموع اینها 23 رکعت می شود، در نوافل شب اختلاف کرده اند بعضی گفتهاند: هشت رکعت، یا دو رکعت، یا سیزده رکعت و یا بیشتر مجموع نمازهای واجب و مستحب با این طریق 51 رکعت نیست، بنابراین نماز های 51 رکعت در شبانه روز از مختصات امامیه است.
دوم از علامت های مؤمن بلند گفتن بسم الله در نماز است، که این از مختصات مذهب تشیّع است و در نمازهای جهریه تسمیه را واجب میدانند و در نمازهای اخفاتی مانند ظهر و عصر مستحب است، دلیل آنها در این مورد اخبار و روایاتی است که از ائمه اطهارعلیهم السلام رسیده است. فخرالدین رازی گوید: شیعیان عقیده دارند که جهر به تسمیه در نمازها واجب است، و لیکن فقهاء با این عمل مخالفت کرده اند و به تواتر ثابت شده است که حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام بسم الله را در نماز با صدای بلند میخوانده ، و هر کس در اعمال خود به علی اقتداء کند هدایت میگردد، دلیل بر گفتار حدیثی است که از حضرت رسول صلی الله علیه و آله رسیده که فرمود: خداوندا حق را با علی قرار بده، هر جا که رفت حق هم به دنبال او برود.(5)
آلوسی از این کلام فخرالدین رازی ناراحت شده و بر وی اعتراض کرده که همه اخبار متواتره از علی درست نیست و اعتقاد به این موضوع کفر است و ما به بعضی از این اخبار ایمان داریم و بعضی را هم قبول نداریم. و البته گفتار او در اینکه هر کس از علی پیروی کند هدایت میگردد درست است، و این در صورتی است که صدور این روایت از علی مسلم باشد، و اگر ثابت نشد قابل قبول نیست.(6) البته شیعیان به این سخنان آلوسی توجهی نخواهند کرد، شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام در طریق محبت و ولایت استوار هستند، و با فرمایشی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله درباره آن جناب فرموده: ای علی خداوند را جز تو و من کس دیگر نشناخته و مرا و تو را هم جز خداوند دیگری نشناخته است، و تو را هم جز خداوند و من دیگری نشناخته.(7)
اهــوی علیــاً و ایمانـی محبتــه
کم مشرک ذمه من سیفـه و کفی
ان کنت و یحک لم تسمع مناقبه
فاسمعه هل اتی یا ذالغبـی و کفی(8)
سوم از علامت مؤمن که در حدیث ذکر شده انگشتر در دست راست کردن است، این سنّت از مختصات امامیه است، و دلیل آنها روایاتی است که از ائمه اطهارعلیهم السلام رسیده و لیکن گروهی از اهل سنت با این عمل مخالفت کردهاند.
ابن حجاج مالکی گوید: در سنت وارد شده که هر چیز کثیف را با دست چپ باید گرفت، و هر چیز پاک را با دست راست، برای همین جهت مستحب است که انگشتر را در دست چپ قرار داد و انگشتر را بادست راست در دست چپ باید قرار داد.(9)
ابن حجر گوید: مالک انگشتر در دست راست را مکروه میدانست و میگفت: باید در دست چپ باشد.(10) و شیخ اسماعیل بروسوی در عقدالدرر گفته: اصل در این بود که انگشتر در دست راست باشد، و لیکن چون شعار اهل بدعت و ستمگران در این بود از این رو سنت بر این جاری شد که انگشتر در دست چپ قرار گیرد.(11) و(12)
چهارم از علائم ایمان جبین بر خاک نهادن است. اگر مقصود از جبین صورت باشد همانطور که صاحب حدائق شیخ یوسف بحرانی گفته است و او مدعی است که در لسان اهل بیت علیهم السلام جبین در صورت استعمال شده است همانطور که در حدیث تیمم وارد شده.
بنابراین مقصود از حدیث این است که در مسجد باید صورت انسان بر زمین قرار گیرد، و اهل سنت این را لازم نمیدانند، ابوحنیفه و مالک و احمد در یکی از اقوال خود گفتهاند: که سجده بر طرف عمامه(13) و یا جامه و هر لباس(14) جایز است و نیز حنفیه عقیده دارند که سجده بر کف دست هم جایز است و لکن کراهت دارد.(15) و هم چنین تجویز کرده اند که سجده بر گندم و جو و بر تختی که روی آن نشسته و بر پشت یک نماز گزار که در مقابل او نماز میخواند.(16)
و اگر چنانچه مقصود از جبین خود پیشانی میباشد در این جا معنی ارشادی دارد، و مقصود این است که در سجدهی شکر پیشانی بر خاک نهادن مستحب است، و گویا این عمل برای اظهار تواضع و فروتنی در برابر خداوند است، و صاحب مدارک از این حدیث چنین استنباط کرده است که هر دو طرف صورت را در هنگام سجده بر خاک بگذارد. و سید بحرالعلوم در منظومهی خود گفته:
و الخد اولي و به النص جلي
و في الجبين قد أتي محتملا
يعني: در سجده‏ي شکر گونه را بر خاک گذاشتن اولي است و در اين مورد نصّ صريح وارد شده است و در مورد شقيقه هم احتمال استحباب وجود دارد.
در روایات وارد شده است که بر خاک گذاشتن هر دو طرف صورت در سجدهی شکر مستحب است.(17) و موسی بن عمران علیه السلام در مناجات خود بدین وسیله مقرب درگاه خداوند گردید.(18) امامیه در تعفیر جبین (گذاشتن گونه ها بر سجدهگاه) به هر دو معنی که گفته شد پیشانی یا صورت عمل میکنند و در این مورد خلافی ندارند، و لیکن اهل سنت خود را ملتزم به تعفیر نمیدانند چه در نماز و چه در سجده شکر، نخعی و مالک و ابوحنیفه سجده شکر را مکروه دانسته و لیکن بعضی از حنابله(19) و شافعیان در هنگام رفع گرفتاری و یا رسیدن به یک موفقیت جایز میدانند.(20)
از مطالبی که نقل کردیم روشن شد که این امور چهارگانه از علائم ایمان است و زیارت اربعین یکی از آن موارد میباشد. مقصود از زیارت اربعین اینست که دوستان اهل بیتعلیهم السلام در کنار قبر حضرت سیدالشهداء علیه السلام اجتماع کنند و با تشکیل مجالس عزا با آن حضرت تجدید عهد نماید و از ستمی که بر آن جناب و اهل بیتش وارد شد گفتگو نمایند و از این جهت حضور در کربلا روز اربعین از علائم ایمان شمرده شده است. شگفتی از اینجا است که گروهی در این حدیث تصرف کرده و گفتهاند: که مقصود از زیارت اربعین، زیارت 40 نفر مؤمن است در صورتی که در این حدیث از مؤمن ذکری نشده و قرینهای هم که مؤیّد این نظریه باشد در دست نیست.
زیارت چهل نفر مؤمن در اسلام تاکید شده و شیعیان و اهل سنت آن را از علائم ایمان میدانند و این اختصاص به اهل ایمان ندارد تا از همدیگر تمیز داده شوند. آری تنها زیارت اربعین سیدالشهداء علیه السلام است که مؤمن خالص را از دیگران تمیز میدهد و دوستان اهل بیت را از غیر آنان جدا میکند، این افراد با اشتیاق زیارت امام حسین علیه السلام در حائر مقدس جمع میشوند و خود را جزء پیروان دوستان آن حضرت قرار میدهند و با این عمل خود اقدام شهدای کربلا را تأیید میکنند. دلیل بر اینکه مقصود از زیارت اربعین زیارت حضرت سیدالشهداء علیه السلام در روز بیستم ماه صفر است توجه علماء اعلام به زیارت اربعین امام حسین علیه السلام میباشد.
شیخ طوسی در تهذیب ج 2 ص 117 باب فصل زیارت امام حسین علیه السلام پس از فضیلت زیارات مطلقهی زیارات مختصه را ذکر کرده که یکی از آن زیارات مخصوصه زیارت روز اربعین است. و در مصباح المتهجد نیز همین را ذکر نموده است. و سپس گفته: در روز بیستم ماه صفر خاندان امام حسین علیه السلام از شام به طرف مدینه حرکت کردند و جابر بن عبدالله انصاری در این روز وارد کربلا شد و سیدالشهداء علیه السلام را زیارت کرد و او اولین فردی بود که در روز اربعین سیدالشهداء علیه السلام را زیارت کرد.
و از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام نیز وارد شده که علامت مؤمن پنج چیز است تا آخر حدیث که ذکر شد. علامه حلّی در منتهی الارب کتاب زیارات گفته: مستحب است زیارت امام حسین علیه السلام در روز بیستم صفر، و شیخ طوسی را از امام حسن عسکری علیه السلام روایت کرده که علامت مؤمن پنج چیز است تا آخر حدیث. و سید رضی الدین ابن طاووس نیز گوید: زیارت امام حسین علیه السلام در روز بیستم صفر مستحب است و جد ما شیخ ابوجعفر از امام عسکری علیه السلام روایت کرده که علامت مؤمن پنج چیز است تا آخر حدیث.
علامه مجلسی در کتاب مزار بحارالانوار و شیخ یوسف بحرانی در حدائق و شیخ عباس قمی در مفاتیح زیارت اربعین را ذکر کردهاند و حدیث حضرت عسکری علیه السلام را به زیارت اربعین امام حسین علیه السلام ارتباط دادهاند. و همچنین شیخ مفید در مسار الشیعه و علامه حلی در تذکره و تحریر و ملامحسن فیض در تقویم المحسنین استحباب زیارت روز اربعین را ذکر کردهاند. و تفسیر شیخ بهایی در توضیح المقاصد که زیارت اربعین را بر روز نوزدهم ماه صفر مقرر کرده خلاف متعارف است، شیخ بهاءالدین اربعین را از روز دهم محرم حساب میکند.(21)
آمدن جابر به کربلا در روز اربعين
شيخ جليل القدر عمادالدين أبي جعفر محمد بن أبي القاسم طبري مسنداً از عطيه بن سعد روايت کرده است که گفت:
با جابر بن عبدالله انصاري به جهت زيارت قبر امام حسين علیه السلام بيرون رفتيم. چون به کربلا وارد شديم، جابر نزديک فرات رفت و غسل کرد، جامه‏اي را لنگ خود نمود و جامه‏ي ديگر را بر دوش افکند، پس بسته‏اي که در آن سعد (گياه خوشبوئي) بود گشود، و از آن بر بدن خود پاشيد و به جانب قبر روان شد.
گامي برنمي‏داشت مگر با ذکر خدا تا نزديک قبر رسيد. به من گفت: دست مرا بر قبر بگذار. من دست او را بر قبر گذاشتم.
چون دستش به قبر رسيد بي‏هوش بر روي قبر افتاد. آب به رويش پاشيدم تا به هوش آمد و سه بار گفت: يا حسين (آنگاه امام حسين علیه السلام را مخاطب قرار داده، عرض کرد:)
«حبيب لا يجيب حبيبه!»
«آيا دوست جواب دوست خود را نمي‏دهد!».
بعد با خود گفت: کجا تواني جواب دهي و حال آنکه رگهاي گردن تو را بريده‏اند و ما بين سر و بدن تو جدائي افتاده است.
شهادت مي‏دهم که تو فرزند خاتم أنبياء، فرزند سيد المؤمنين هستي، فرزند کسي هستي که ملازم تقوي، سليل هدايت بود، پنجمين اصحاب کساء، پسر سيد نقباء، فرزند فاطمه زهراء سيد و سرور زنان و چگونه چنين نباشي و حال آنکه دست سيدالمرسلين تو را پرورش داده، در آغوش متقين پرورش يافتي، از پستان ايمان شير خوردي و با اسلام از شير گرفته شدي و در حيات و ممات پاکيزه بودي.
همانا دلهاي مؤمنين در فراقت غمين است، با اين که در نيکوئي حال تو شکي نيست پس سلام و خشنودي خدا بر تو باد و همانا شهادت مي‏دهم که تو بر شيوه‏ي برادرت يحيي بن زکريا گذشتي… بعد جابر به ديگر شهداء سلام داد و گفت:
«السلام عليکم أيتها الأرواح التي حلت بفناء قبر الحسين علیه السلام و أناخت برحله…».
سپس فرمود: سوگند به آنکه محمد صلی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد، ما هم در مقام و مرتبت شما شريک هستيم.
عطيه به جابر عرض کرد: چگونه ما با ايشان شرکت کرديم و حال آنکه ما بياباني نپيموديم و کوهي بالا نرفتيم و شمشيري نزديم، اما اين گروه مابين سر و بدنشان جدائي افتاده و اولادشان يتيم و زنانشان بيوه گشته‏اند!
جابر گفت: اي عطيه، از حبيب خود رسول خدا صلی الله علیه و آله شنيدم که مي‏فرمود:
«من أحب قوما حشر معهم، و من أحب عمل قوم أشرک في عملهم»
«هر کس گروهي را دوست داشته باشد با آنها محشور شود، و هر کس عمل قومي را دوست داشته باشد در آن شريک شود».
سوگند به خداوند که محمد صلی الله علیه و آله را به حق به پيامبري مبعوث کرد که نيت من و اصحابم بر آن چيزي است که حضرت حسين علیه السلام و ياران او بود.
پس جابر گفت: مرا به کوفه ببر.
عطيه گويد: چون اندکي راه رفتيم فرمود: اي عطيه آيا تو را وصيت نکنم در حالي که گمان ندارم بعد از اين سفر ديگر تو را ملاقات کنم؟ (عرض کردم: بفرمائيد فرمود:)
«أحبب محب آل محمد علیهم السلام ما أحبهم، و أبغض مبغض آل محمد ما أبغضهم و ان کان صواما قواما. و أرفق بمحب (محمد و) آل محمد، فانه ان تزل له قدم بکثره ذنوبه ثبتت له أخري بمحبتهم، فان محبهم يعود الي الجنه و مبغضهم يعود الي النار»
«دوستان آل محمد را دوست بدار مادامي که ايشان را دوست مي‏دارند، و دشمنان آل محمد را دشمن بدار مادامي که دشمن ايشان هستند، اگر چه فراوان روزه بگيرند و نماز بگذارند. و با دوست (محمد و) آل محمد مدارا کن، چون اگر پائي از ايشان در اثر زيادي گناه بلغزد پاي دگرش بخاطر دوستي ايشان استوار و ثابت بماند همانا دوست ايشان به بهشت و دشمن ايشان به دوزخ بازگردد.»(22)
 

بيان شخصيت جابر
 

کشي نقل کرده است که او از نخستين کساني بود که به سوي اميرمؤمنان علیه السلام بازگشت.(23)
او آخرين باقيمانده‏ي اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. او به طور کامل به اهل بيت پيوسته بود. در مسجد مي‏نشست و در حالي که عمامه‏ي سياه به سربسته بود صدا مي‏زد: «اي شکافنده‏ي دانش»،(24) او عصا زنان در کوچه‏هاي مدينه مي‏گشت و مي‏گفت: «علي علیه السلام بهترين انسانهاست»(25) و چون پيرمردي کهنسال بود، حجاج کاري به او نداشت».(26)
محدث نوري گويد: « و از نخستين کساني است که پيش از همه به حضرت اميرمؤمنان علي علیه السلام پيوستند. او حامل سلام رسول خدا صلی الله علیه و آله به شکافنده علوم اولين و آخرين است. او نخستين کسي بود که در روز اربعين به زيارت ابا عبدالله علیه السلام رفت. سند اخبار لوح آسماني، که اخباري از خداي پروردگار جهانيان بر خلافت امامان هدايت در آن درج است، به او ختم مي‏شود. از ميان همه‏ي صحابه تنها او موفق شد آن لوح را که نزد حضرت فاطمه علیها السلام بود، ببينند. علاوه بر اين نيز او مناقب و فضايل بي‏شماري دارد».(27)
محدث قمي از او چنين ياد مي‏کند: « او صحابي جليل القدري است که ارتباط او با اهل بيتعلیهم السلام و منزلت والاي او مشهورتر از آن است که ذکر گردد. در سال 78 ه. ق درگذشت و رواياتي که نشانگر فضايل او هست بسيار فراوان مي‏باشد». آنگاه پس از ذکر برخي از آنها مي‏گويد: «از اسدالغابه» نقل شده است که او درباره‏ي جابر گفت: وي در هجده جنگ با پيامبر صلی الله علیه و آله شرکت جست و در جنگ صفين با علي علیه السلام همراه بود. او در پايان عمر کور شد… او آخرين تن از کساني است که در عقبه شرکت داشت و در مدينه از دنيا رفت. تا آن جا که مي‏گويد: او حديث فراوان به ياد داشت و حافظ سنت‏هاي [رسول خدا صلی الله علیه و آله ] بود. شيخ (ره) گفت: او در بدر و هيجده غزوه با رسول خدا صلی الله علیه و آله شرکت داشت و اين مطابق قول جابر است که گفت: در نوزده جنگ شرکت داشتم. و الله العالم».(28)
حضرت آیت اللهالعظمی خويي نوشته است که: او در بدر و هجده غزوه همراه پيامبر صلی الله علیه و آله شرکت داشت. از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله ، اصحاب برگزيده‏ي علي علیه السلام و اعضاي شرطه‏ي خميس آن حضرت، و اصحاب حسن، حسين، سجاد و باقر علیهم السلام و مردي بلند مرتبه بود.
مرحوم کليني از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «و جابر دروغ نگفت(29) »(30)
در جنگ جمل، نهروان و صفين از ياران اميرمؤمنان علیه السلام بود و در يکي از جنگها چشمش آسيب ديد و از کار افتاد.
جابربن عبدالله انصاري 94 سال عمر کرد. جابر در جنگ بدر شرکت داشت و در جنگ «اُحُد» پدرش (عبدالله) وي را سرپرست هفت خواهرش نمود و خود به جنگ رفت و به شهادت رسيد ولي در ادامه آن، يعني در جنگ «حَمْراءُ الأسد» جابر شرکت جست و در سال بعد هم در جنگ ذات الرقاع حضور يافت. در اين جنگ بود که پيامبر صلی الله علیه و آله از او پرسيد: آيا ازدواج کرده اي؟ جابر پاسخ داد: آري، فرمود: با چه کسي؟ جابر جواب داد: با فلان زن. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: چرا با دختري ازدواج نکردي؟ گفت: پدرم شهيد شد و هفت خواهرم زير نظر من زندگي ميکنند، از اين رو با کسي ازدواج کردم که سمت مادري داشته باشد. پيامبر صلی الله علیه و آله در حق او دعا کرد. او در جنگ خندق همراه علي بن ابيطالب علیه السلام مقابل عمرو بن عبدوَدّ حاضر شد. در روز عاشورا امام حسين علیه السلام از لشکر عمر بن سعد خواست تا از جابر بن عبدالله انصاري حقانيت او را جويا شوند.
روزي امام سجاد علیه السلام همراه امام باقر علیه السلام به عيادت جابر رفتند. امام علیه السلام به فرزندش فرمود: سر عموي خود را ببوس جابر که نابينا بود پرسيد: اين جوان کيست؟ گفتند: او محمدبن علي (امام باقر علیه السلام ) است. جابر به ياد پيامبر خدا صلی الله علیه و آله افتاد و سلام آن حضرت را به محمدبن علي علیه السلام ابلاغ کرد.
جابر که با عطيّه عوفي يکي از دانشمندان روزگارش، خود را در روز اربعين به کربلا رسانيدند، در شطّ فرات غسل کرد، با دو پارچه مانند حاجيان مُحْرم شد، با سر و پاي برهنه، با دلي پر از غم و اندوه به زيارت قبر محبوب خود، حسين علیه السلام مشرّف شدند. در آن هنگام، ورود کارواني نظر آنان را به خود جلب کرد. جابر به غلامش گفت: اينان کيستند؟ اگر از کارگزاران يزيدند، خودمان را پنهان کنيم و اگر زين العابدين علیه السلام و همراهان او هستند، تو را در راه خدا آزاد مي کنم. غلام رفت و برگشت و گفت:
زين العابدين علیه السلام همراه با عمهها و خواهران و همراهانند. آنان هنگامي که نزديک شدند، جابر با سر و پاي برهنه از آنان استقبال کرد و همگي گريستند. صداي شيون بلند شد. جابر خود را روي قدمهاي امام سجاد علیه السلام انداخت و مي-بوسيد و تسليت ميگفت؛ امام علیه السلام پرسيد: «أَنْتَ جابِر؟» جابر پاسخ داد: «اَنَا جابِر». امام علیه السلام سپس فرمود: «اي جابر، اين جا پدرم به قتل رسيد. اين جا جوانان ما را سر بريدند. اين جا خيمه هاي ما را به آتش کشيدند، از اين جا زنان ما را به اسيري بردند».(31) (امام سجاد علیه السلام درکربلا براي جابر و همراهانش، روضه خواند).
عطیه کیست (عطیه عوفی الگوی مقاومت)

ولادت
 

با طلوع خورشید حکومت علوی در کوفه غنچهای شکوفا شد تا تماشاگر آفتاب امامت باشد. گرچه تاریخ دقیق این واقعه مشخص نیست؛ ولی میتوان گفت: در سالهای 36-40 قمری، روزی سعد بن جناده به آستان حضرت علی علیه السلام شرفیاب شد، ولادت فرزندش را به عرض حضرت رساند و تقاضای نامگذاری کرد. حضرت نوزاد را در آغوش گرفت و فرمود:
«هذا عطیه الله» این نوزاد عطا و موهبت الهی است.(32) حضرت علی علیه السلام بعد از مراسم نامگذاری، برای عطیه صد درهم حقوق ماهانه تعیین فرمود و پدرش با دریافت حقوق برای کودک غذا تهیه کرد.(33)

خاندان عطیه
 

عطیه عوفی در یکی از خاندانهای معروف عرب که از طایفه بکالی بود چشم به گیتی گشود. بکالی تیرهای از قبیله بنی عوف بن امرؤ القیس شمرده میشد و در بین قبایل عرب شأن و منزلتی خاص داشت. چون عطیه از قبیله بنی عوف بود به او عطیه عوفی میگویند.(34)
گویا مادرش در شمار اسرای آزاد شده رومی جای داشت و همسر سعد شمرده میشد.(35)

مقام علمی عطیه
 

عطیه، از نظر طبقات رجالی، در گروه تابعین جای دارد یعنی از طبقهای است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را ندیده و بدون واسطه سخنی از وی نقل نکرده است. او از اصحاب حضرت علی علیه السلام و امامان بعد از او تا امام محمد باقر علیه السلام به شمار میآید.(36) عطیه از دانشمندان بزرگ و اسلام شناس عصر خویش شمرده میشد و از چنان مقام علمی برخوردار بود که حتی دانشمندان اهل سنت نیز او را مورد اعتماد میدانستند و دانش تفسیری و حدیثیاش را تأیید می-کردند.(37)
اساتید و شاگردان عطیه
عطیه استادانی برجسته داشت که در اسلام و تشیع از جایگاهی والا برخوردار بودند. کتاب «تهذیب التهذیب» نام هشت تن از استادان وی را بر میشمارد. کتاب«طبقات» شش تن از استادانش را معرفی کرده و از دیگران نام نبرده عبدالله بن عباس و جابر بن عبدالله انصاری از معروفترین استادان او شمرده میشوند. (38) این شخصیت علمی شاگردان بسیاری تربیت کرد. کتاب «تهذیب التهذیب» نام شانزده تن از آنها را ثبت کرده است. اعمش و پسران عطیه (حسن و عمر و علی) در این گروه جای دارند.(39) علی بن عطیه از اصحاب امام صادق علیه السلام نیز به شمارمیآید.(40)

آثار علمی
 

1- تفسیر قرآن عطیه دست پرورده استادی بزرگ چون ابن عباس بود و پنج جلد تفسیر قرآن نگاشت.(41)
دانشمندان اهل تسنن از این تفسیر بهرههای فراوان برده اند. آثار عطیه نزد علمای اهل سنت معتبر است.(42)
و بزرگانی چون طبری، خطیب بغدادی از آثار این دانشور بزرگ بهره فراوان بردند.(43) عشق عطیه به علوم قرآنی و انس وی با قرآن به اندازهای بود که خودش میگوید: من سه دوره تفسیر کامل قرآن را نزد ابن عباس آموختم و قرآن را نیز هفتاد بار در کنارش خواندم.(44)
2- دومین اثر جاودان عطیه خطبه فدک حضرت زهرا علیها السلام است. حضرت این خطبه را در مسجدالنبی ایراد فرمود. عطیه آن را برای عبدالله ابن حسن مثنی، پسر امام حسن مجتبی علیه السلام نقل کرد و در تاریخ به یادگار نهاد.(45)
3- زیارت اربعین یادگار جاودان دیگر عطیه زیارت گرانقدر و با عظمت اربعین اباعبدالله الحسین علیه السلام است. او همراه جابربنعبدالله انصاری، صحابی بزرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اربعین شهادت امام حسین علیه السلام کنار تربت مطهر آن حضرت حضور یافت اشک ماتم ریخت و نامش را به عنوان نخستین زائر کوی حسین جاودانه ساخت.(46) جایگاه زیارت اربعین چنان والاست که امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: یکی از علامتهای مؤمن زیارت اربعین سیدالشهدا است.(47)

ابعاد شخصیت سیاسی عطیه
 

زبان گویای ولایت علوی عطیه، که پرورش یافته مکتب تشیع راستین بود، آموختههایش را با زبانی گویا برای جامعه اسلامی و تاریخ بیان کرد و به یادگار گذاشت. آن بزرگوار به شیوهای زیبا به دفاع از حریم ولایت علوی پرداخت. بدین جهت نامش در سند بسیاری از روایاتی که منزلت و فضایل حضرت علی علیه السلام را بیان میکند، دیده میشود.(48)
عطیه از کسانی است که حدیث غدیر خم را به دورترین نقاط بلاد اسلامی رساند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حجه الوداع در غدیر خم دست حضرت علی علیه السلام را گرفت و به مردم فرمود: ای مردم، آیا نمیدانید که من از خود مؤمنین به آنها سزاوارترم؟ گفتند: آری، یا رسول الله. سپس فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه »(49) عطیه در باره شأن نزول آیه شریف (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک)(50) میگوید: «نزلت هذه الآیه علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی علی بن ابی طالب علیه السلام (51) این آیه در منزلت حضرت علی ابن ابیطالب علیه السلام نازل شد. بیان چنین احادیثی درباره شخصیت حضرت، در زمانی که آشکارا بدان بزرگوار ناسزا میگفتند، دارای ارزشی والا بود زیرا درباریان آگاه و مردم ناآگاه دشنام دادن بدان حضرت در هر قنوت و خطبه را از فرایض مسلمانان میدانستند. در چنین فضای آشوب زدهای، عطیه به افشاگری پرداخت و با نقل فضایل علی علیه السلام کوشید ولایت را در جامعه تثبیت کند.
2 – زیارت اربعین و اقدامی انقلابی زیارت اربعین عطیه و جابربن عبد الله در آن زمان حساس از بعد سیاسی اهمیت بسیار دارد.(52) زمانی که یزید بن معاویه ریختن خون سیدالشهداء و اصحابش را افتخار میدانست و شیعیان آن حضرت در خفقان شدید به سر میبردند، بازمانده یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به زیارت تربت امام علیه السلام شتافت. او در واقع فرستاده خاتم المرسلین به شمارمی آمد؛ زیرا رسول خدا به وی وصیت کرده بود «یا جابر زر قبر الحسین فان زیارته تعدل مئه حجه »(53) ای جابر، قبر فرزندم حسین را زیارت کن. چون ثواب زیارتش با ثواب صد حج برابر است. جابر بعد از شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش از این فاجعه تاریخی آگاه شده، با چشمان نابینا و دلی روشن و ضمیری پاک راه کوفه پیش گرفت و خود را به دست پرورده مکتب علوی یعنی عطیه عوفی رساند. این دو بزرگمرد در اربعین شهادت اباعبدالله الحسین علیه السلام و اصحابش در سرزمین مقدس کربلا حضور یافتند. و این افتخار را به دست آوردند که از اولین زائران حرم حسینی شوند.(54) آنچه به زیارت اربعین جلوهای خاص از شهامت و شجاعت میدهد حرکت قهرمانانه این دو زائر در آن موقعیت حساس است؛ زیرا بعد از شهادت امام حسین علیه السلام یزید کسی را مانع ظلم و فساد خود نمیدید و تمام سعی خودش را به کار برد تا با خفه کردن صدای هر مخالفی قیام عاشورا را امری عادی و غیر الهی جلوه دهد. بدین سبب، نگرش جامعه به نهضت امام حسین علیه السلام در ابتدا نگرشی همراه با بی تفاوتی گاه اعتراض آمیز بود. در آن موقعیت، حرکت جابر از مدینه و عطیه از کوفه برای زیارت سیدالشهدا تأییدی بر قیام آن حضرت بود.(55) به ویژه این که این زیارت با رسیدن بانوان اهل بیت و اسراء از شام و برپایی سه روز سوگواری برای سالارشهیدان و یارانش مقارن بود.(56) این حرکت انقلابی به شعلهور شدن نهضت حسینی و افشای جنایات دژخیمان بنیامیه انجامید و عطیه و جابر از بنیانگذاران قیامهایی شدند که در دفاع از قیام کربلا به وسیله توابین و دیگران شکل گرفت.

مقاومت عطیه
 

عطیه چون پرستویی عاشق و بلبلی نغمه سرا در هر کوی و برزن ترانه عشق علی میخواند و لحظهای آرام نمیگرفت. هیچ تازیانهای نتوانست ندای این فریادگر عرفان و عدالت را خاموش سازد. تاریخ هرگز مبارزه سیاسی این دانشمند بزرگ را از یاد نمیبرد.
مبارزه سیاسی عطیه عوفی در زمان حکومت جبار عبدالملک مروان، پنجمین خلیفه اموی، در مقابل حجاج بن یوسف ثقفی که دستانش به خون شیعیان علوی آغشته بود، همچنان جاودانه ماند. در زمان فرمانروایی این ستمگر اموی در کوفه قیامهای متعددی شکل گرفت که یکی از آنها قیام عبد الرحمن بن محمد بن اشعث در سال 80 ه. ق بود. این نهضت از خراسان آغاز شد. عبد الرحمن، بعد از چندین بار درگیری با لشکر حجاج، سرانجام در سال 83 در بصره دستگیر شد. نکته جالب توجه در این قیام آن است که عدهای از بزرگان و دانشمندان شیعه و قاریان عراق مانند سعید بن جبیر و ابراهیم نخعی و عطیه عوفی، در رکاب عبد الرحمن بودند. وقتی عبد الرحمن شکست خورد، عطیه به سمت فارس گریخت. حجاج در فرمانی، محمد بن قاسم ثقفی به فرماندار فارس نوشت عطیه را دستگیر کرده، او را وادار سازد به حضرت علی علیه السلام ناسزا بگوید و اگر امتناع ورزید چهارصد تازیانه بر وی زده، موی سر و محاسنش را بتراشند. فرماندار فارس عطیه را فرا خواند و فرمان حجاج را برایش خواند، عطیه زیر بار چنین ننگی نرفت؛ با کمال شهامت چون کوهی استوار ماند و سختترین شکنجه ها و تازیانههای امویان را تحمل کرد. این تابعی قهرمان مدتی در فارس اقامت گزید و چون قتیبه بن مسلم بر مسند استانداری خراسان جای گرفت به آنجا رفت و چندی در آن دیار به سر برد. سرانجام وقتی فرمانروایی عراق در دست عمر بن هبیره قرار گرفت، عطیه نامهای به وی نوشت و خواستار پناهندگی و بازگشت به کوفه شد. عمر بن هبیره اجازه داد و عطیه به کوفه باز گشت. این یاور مخلص اهل بیت علیهم السلام در سال 111 هجری قمری به سرای جاودانگی شتافت(57)

پی نوشت ها:
1 – مجموعه ورام ص 276
2 – مستدرک الوسائل ج 2 ص 15
3 – نهر الذاهب ج 1 ص 263-267
4 – تهذیب ج2 ص 17، مصباح المتهجد ص 551
5 – مفاتیح الغیب ج1ص107
6 – روح المعانی ج 1 ص47
7 – المختصر ص 165
8 – شذرات الذهب ج4 ص 14
9 – المدخل ج1 /ص46
10 – الفتاوی الفقهیه ج1 ص 264
11 – الغدیر ج 10 ص211
12 – اینها که نقل شد از نخستین مخالفتهای اهل سنت با شیعه نیست، ابواسحاق شیرازی در مهذب ج1/ص137 و غزالی در الوجیز ج1 ص 560 و عینی در عمده القاری ج 4 ص 248 و ابن مفلج در فروع ج1 ص 281 و ابن قدامه در مغنی ج2 ص 505 و سرخسی در مبسوط ج2 ص 62 و شعرانی در رحمه الامه در حاشیه المیزان شعرانی ج1 ص 88 در مورد سنت در تسطیح قبور گفته اند: چون تسطیح در قبور از اشعار رافضه شده بهتر این است که با آنان در این مورد مخالفت شود.
یکی از این موارد که بر خلاف سنت عمل شده، موضوع صلوات بر اهل بیت میباشد، زمخشری در کشاف سوره احزاب ذیل آیه شریفه « ان الله و ملائکته یصلون» میگوید: صلوات بر آل مکروه است زیرا گفتن این جمله گوینده را به رفض متهم میکند و پیغمبر فرمود: از مواقف تهمت دوری کنید و خود را در معرض اتهام قرار ندهید.
ابن حجر در فتخ الباری ج11 ص 135 گفته: علماء در صلوات بر غیر انبیاء اختلاف کرده اند ، پس از اینکه بر مشروعیت آن اجتماع دارند، بعضی گفتهاند: به طور افراد جایز نیست و باید این عمل ترک شود زیرا این اشعار رافضه است.
زرقانی در شرح مواهب ج 5 ص 13 گوید: بعضی از اهل علم سر عمامه خود را از جلو روی شانه چپ میانداخت و من دلیل در انداختن سر عمامه به روی شانه راست جز در یک حدیث ضعیف ندیدهام، و چون افکندن عمامه بالای شانه چپ از شعار روافض است سزاوار است برای عدم تشبه به آنان ترک شود.
13 – میزان شعرانی ج1 ص 138
14 – هدایه، مرغینانی ج1 ص 33
15 – الفقه علی المذاهب الاربعه ج1 ص 189
16 – البحر الرائق ج 1ص 319
17 – کافی در حاشیه مرآت العقول ج3 ص 129، و من لا یحضرالفقیه 69 و تهذیب ج1 ص 166.
18 – من لا یحضر الفقیه ص 69 .
19 – المغنی ج1 ص266 و الفروع، ابن المفلح ج1 ص 382 .
20 – کتاب الام ج1 ص 116، مختصر المزنی ج1 ص 90، الوجیز غزالی ج1 ص 32 .
21 – چهرهی خونین حسین سیدالشهداء علیه السلام یا داستان کربلاصص 440-451
22 – بشاره المصطفی ص 74، بحار الانوار، ج 101، ص 195.
23 – اختیار معرفه الرجال، ج1، ص 38، ح 78.
24 – اختیار معرفه الرجال، ج1، ص 88(مقصود وی امام باقر علیه السلامبود).
25 – همان، ص 44، ح 93.
26 – همان، ج 2، ص 124، ح 195.
27 – مستدرک الوسائل، ج3، ص580 – سفینه البحار، ج1، ص 141.
28 – سفینه البحار ج 1 ص 140-141
29 – معجم رجال الحدیث ج 4 ص 330
30 – رجال الشیخ ص 73 – الاصابه ج1 ص 213- تهذیب الاسماء ج 1ص 142- الاعلام ج 1 ص 213- تنقیح المقال ج1 ص 199
31 – بحار الانوار، ج 1، ص 329، باب 25.
32 – سفینه البحار، ج 2، ص 206، (چاپ قدیم)- طبقات الکبری، ج 6، ص 304- ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
33 – طبقات الکبری، ج 6، ص 304.
34 – سفینه البحار، ج 6، ص 296- ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
35 – طبقات الکبری، ج 6، ص 304- جابر بن عبد الله انصاری، ص 208.
36 – رجال شیخ طوسی، ص 51- تنقیح المقال، ج 2، ص 253- سفینه البحار، ج 6، ص 296.
37 – تهذیب التهذیب، ج 7، ص 226- تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء اول، ص 73- طبقات، ج 6 ، ص 304.
38 – تهذیب التهذیب، ج 7، ص 225- طبقات الکبری، ج 6، ص 246- سفینه البحار، ج 6، ص 296.
39 – ریحانه الادب، ج 4، ص 218- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 225- سفینه البحار، ج 6، ص 295.
40 – سفینه البحار، ج 6، ص 294- تنقیح المقال، ج 2، ص 299.
41 – ریحانه الادب، ج 4، ص 218- سفینه البحار، ج 6، ص 296- تنقیح المقال، ج 2، ص 253.
42 – تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء اول، ص 73.
43 – تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء اول، ص 73.
44 – سفینه البحار، ج 6، ص 296- ریحانه الادب، ج 4، ص 218- تنقیح المقال، ج 2، ص 253.
45 – بلاغات النساء، ص 12- سفینه البحار، ج 6، ص 296- بررسی تاریخ عاشورا، ص 246.
46 – ریحانه الادب، ج 4، ص 218- سفینه البحار، ج 6، ص 295- بشاره المصطفی، ص 89.
47 – بحار الانوار، ج 101، ص 106- کامل الزیارات، باب 28: ص 90.
48 – سفینه البحار، ج 6، ص 294- ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
49 – بحار الانوار، ج 37، ص 185.
50 – مانده، آیه 67.
51 – بحار الانوار، ج 37، ص 190.
52 – بررسی تاریخ عاشورا، ص 244- مصباح المتهجد، ص 730.
53 – جابر بن عبد الله انصاری، ص 205.
54 – بحار الانوار، ج 68، ص 130- مصباح المتهجد، ص 730.
55 – اعیان الشیعه، ج 15، ص 143- مصباح المتهجد، ص 730.
56 – سوگنامه آل محمد.
57 – تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 277 و 278. (سفینه البحار، ج 6، ص 296- الاعلام زرکلی، ج 4، ص 237- طبقات الکبری، ج 6، ص 304.)
 

منابع و مآخذ
1- مستدرک الوسائل/ محدث نوری/ انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء بالتراث/ طبع دوم/ 1408ق.
2- من لا یحضر الفقیه/ شیخ صدوق/ انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم/ چاپ سوم/ ربیع المولود 1414ق.
3- بشاره المصطفی لشیعه المرتضی/ عمادالدین ابوجعفر محمد طبری (امامی)/ انتشارات موسسه فرهنگی مکیال/ چاپ اول/ زمستان 1386.
4- بحارالانوار/ علامه مجلسی/ 110 جلدی/ انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
5- کامل الزیارات/ ابن قولویه/ انتشارات پیام حق/ مترجم: سید محمد جواد ذهنی تهرانی/ چاپ دوم پائیز 1377.
6- زندگانی جابر بن عبدالله انصاری/ محمد محمدی اشتهاردی/ انتشارات پیام آزادی/ 378.
7- سوگنامه آل محمد/ محمد محمدی اشتهاردی/ انتشارات ناصر قم/ چاپ دوازدهم/ زمستان 1377.
8- چهره ی خونین حسین علیه السلام یا داستان کربلا/ سید عبدالرزاق مقرم/ مترجم: عزیزالله عطاردی/ انتشارات جهان/ خرداد 1353ش.