چکیده
 

«اعتدال و میانه روی» روشی است برای زندگی انسانها که مورد اهتمام دین اسلام می‌باشد. این اعتدال در تمام شؤن زندگی پیشوایان دین به خوبی روشن است. اعتدال در عبادت، انفاق، خوردن و آشامیدن، مسائل اعتقادی و برنامه‌ریزی زندگی و حتی در زمانبندی روز و شب که تدبیری حکیمانه و به دست پروردگار بوده، رعایت شده و در آموزه‌های دینی، کسی که این اعتدال را رعایت نکند جاهل نام گرفته است.

مقدمه
 

اسلام، دینی اسمانی است که دستورات آن در جنبه‌های مادی، معنوی، فردی و اجتماعی و سایر شؤن زندگی انسان‌ها، همگان را به میانه روی دعوت می‌کند و این، در تمام فرامین قرآنی و دستورات پیشوایان آن اعم از پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام به روشنی دیده می‌شود.
ما در این مختصر مواردی را مطرح نمودیم تا مشت نمونه‌ای از انبوه باشد.
همان گونه که سستی و کندی در زندگی موجب عقب افتادن و شکست است و انسان عاقل همیشه و در همه کارها برای موفقیت تلاش می کند، زیاده روی در هر کاری نیز عبث و بیهوده است. هنگامی که برنامه‌ی زندگی و یا گفتار پیشوایان دین را می‌بینیم، در می‌یابیم که آن بزرگواران دارای برنامه بوده‌اند و آن برنامه را نیز به مسلمانان توصیه کرده‌اند. مثلا از امیر المؤمنین (ع) روایت شده که در رابطه با برنامه ریزی انسان مؤمن عاقل فرمودند:
للمؤمن ثلاث ساعات، فساعة یناجی فیها ربه، و ساعة یرمَّ معاشه، و ساعة یخلّی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل؛ و لیس للعاقل ان یکون شاخصا الا فی ثلاث؛ مرمة لمعاش او خطوة فی معاد او لذة فی غیر محرم.(1)
انسان عاقل مؤمن کسی است که شبانه روزش را برای انجام سه کار، زمان بندی نماید؛ در بخشی از این زمان به کارهای روز مره و امور زندگی‌اش رسیدگی کند تا در زندگی محتاج دیگران نباشد، در بخشی به عبادت و مناجات با خداوند مشغول شود و در بخش سوم، از انچه برای زندگی تهیه کرده، استفاده نماید.
این، برنامه زندگی یک انسان عاقل است؛ بنا بر این اگر کسی تمام وقتش را برای انجام یک کار صرف نماید، کار نیکی نکرده است.
امیر المؤمنین (ع) افراط و تفریط، یعنی زیاده روی و همچنین سستی و کندی را از نشانه‌های جهل و نادانی دانسته، فرمودند:
لا تَری الجاهلَ اما مفرِطا او مفرِّطا.(2)
جاهل یا افراط گر و یا کوتاهی کننده است.
انچه در معارف دینی ما مورد تأکید قرار گرفته، میانه روی است که از آن به «اعتدال» و «اقتصاد» نیز تعبیر می‌شود؛ گر چه کلمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی اقتصاد، اکثر اوقات در میانه روی در امور مالی به کار می‌رود.
اعتدال در برنامه ریزی
اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً.(3)
خداوند است كه شب را براى شما آفريد تا در آن آرامش يابيد، و روز را داراى ديد (روشن) قرار داد (تا همه چيز را ببينيد و بتوانيد كار كنيد).
امیر المؤمنین (ع) در نامه‌ای به مالک اشتر(4) ، وی را به اعتدال امر نمود:
فضع كلّ أمر موضعه، و أوقع كلّ عمل موقعه.(5)
پس، هر چيز را در جاى خود قرار ده، و هر كار را به هنگام انجامش، انجام ده.
همچنین به مالک فرمود:
امض لكلّ يوم عمله، فإنّ لكلّ يوم ما فيه(6).
هر روز كار همان روز را انجام ده (و كار امروز را به فردا مينداز)، زیرا هر روزى كارى براى خود دارد.
این، یعنی پرهیز از زیاد کار کردن در یک روز و بیکار بودن در روز دیگر.
اعتدال در ساعات شبانه روز
امام صادق (ع) در رابطه با حکمت پروردگار در تقسیم بندی شبانه روز، خطاب به مفضل فرمودند:
فكّر يا مفضّل في مقادير النّهار و اللّيل، كيف وقعت على ما فيه صلاح هذا الخلق، فصار منتهى كلّ واحد منهما إذا امتدّ إلى خمس عشرة ساعة لا يجاوز ذلك. أ فرأيت لو كان النّهار يكون مقداره مائة ساعة أو مائتي ساعة، ألم يكن في ذلك بوار كلّ ما في الأرض من حيوان و نبات؟ أمّا الحيوان فكان لا يهدأ و لا يقرّ طول هذه المدّة، و لا البهائم كانت تمسك عن الرّعي لو دام لها ضوء النّهار، و لا الإنسان كان يفتر عن العمل و الحركة، و كان ذلك سيهلكها أجمع و يؤدّي إلى التّلف.(7)
اى مفضّل، در اندازه‏هاى شب و روز بينديش، كه چگونه موافق با صلاح و مصلحت آفريدگان مقرّر شده است، و حدّ اعلاى هر يك از آنها، از پانزده ساعت تجاوز نمى‏كند. در آن بينديش كه اگر مقدار روز صد ساعت يا دويست ساعت مى‏شد، حاصل آن جز هلاك همه جانداران و گياهان چيزى نمى‏بود؟ امّا جانور در طول اين مدّت به استراحت نمى‏پرداخت، و چارپايان تا هنگامى كه روشنايى روز باقى بود از چرا خوددارى نمى‏كردند، و انسان از كار و جنبش دست نمى‏كشيد؛ و اين، سبب از دست رفتن همگان مى‏شد …
البته امام (ع) توجه دارند که ممکن است برخی نتوانند کارهای خود را در روز انجام دهند، لذا در بخش دیگری می‌فرمایند:
ربما احتاج النّاس إلى العمل باللّيل، لضيق الوقت عليهم في تقصّي الأعمال بالنّهار، أو لشدّة الحرّ.(8)
بسا هست كه مردمان احتياج دارند كه در شب كار كنند، براى اينكه در روز همه كارشان تمام نمى‏شود، يا از شدّت گرما نمى‏توانند درست كار كنند.
ولی در باره کسانی که بخواهند تمام شب کار کردن را یک روش و سیره برای خویش قرار دهند، فرمودند:
من بات ساهرا في كسب و لم يعط العين حظّها من النّوم، فكسبه ذلك حرام.(9)
هر كس شب براى كسب بيدار بماند و حق و بهره چشم را از لحاظ خواب ادا نكند، چنين كسبى براى او حرام است.(10)
الصّنّاع إذا سهروا اللّيل كلّه، فهو سحت.(11)
صنعتگران چون تمام شب را بيدار بمانند، كارشان حرام كرده‏اند.
اين دو حديث ما را به رعايت كردن حد، و اجتناب از افراط زيانبخش، و ضرورت استراحت به همراه كار، و حفظ تندرستى كه مهمتر است هدايت مى‏كند. امروزه در كشورهاى صنعتى و پيشرفته، بر استراحت به همراه كار، مرخصی اجباری و پرداختن به تفريح و تجديد نيرو، توجّهى ويژه مي‌شود. و ما مسلمانان با داشتن اين تعاليم، مانند بسيارى دیگر از تعاليم سازنده – در بعد فردى و اجتماعى- از آنها غفلت کرده‌ایم.

اعتدال در خوردن و آشامیدن
 

قرآن کریم در باره خوردن و آشامیدن، ضمن امر به آن، نهی از اسراف می کند که جمع بین خوردن و آشامیدن از یک سو و نهی از اسراف، همان اعتدال و میانه‌ روی است.
«کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین»(12)
بخورید و بیاشامید و اسراف نکنیدع به تحقیق که او اسرافکاران را دوست نمی‌دارد.

اعتدال در انفاق
 

قرآن کریم در باره انفاق که از عبادات است نیز راه میانه و اعتدال را پسندیده و آن را از صفات بندگان خویش برشمرده است. خداوند در توصیف «عباد الرحمن» می‌فرماید:
«و الذین ادا انفقوا لم یُسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما»(13)
مؤمنین و بندگان صالح خدا کسانی هستند که در انفاق کردن، نه زیاده روی می‌کنند و نه سختگیری، بلکه راه اعتدال و میانه‌ای را انتخاب می‌کنند.

اعتدال در عقاید
 

اعتقاد به امامت امیر المؤمنین (ع) به عنوان جانشین بلافصل رسول خدا و اولین امام و پیشوای بعد از پیامبر، از اختصاصات شیعه است که این اعتقاد را مرهون پیروی از بیانات و دستورات مؤکد پیامبر خداست. در برابر این اعتقاد، برخی مقام آن حضرت را پایین اورده و جانشین چهارم پیامبر دانسته‌اند؛ در حالی که برخی دیگر معتقد به «خدائی» امیر المؤمنین شده‌اند. در جنگ صفین نیز که دو سپاه اسلام و کفر، یکی به فرماندهی امیر المؤمنین و دیگری به فرماندهی معاویه در برابر هم قرار گرفته بودند، عده‌ای از سپاهیان اسلام از فرماندهی امام معصوم سرباز زدند و فرمان وی مبنی برآتش بس را نپذیرفتند و از امام خویش جلو افتادند. ایشان نیز همانند آنان که قائل به خدائی آن حضرت شدند و راه افراط را در پیش گرفتند؛ و معتقدان به خلیفه چهارم بودنش مانند سپاهیان شام راه تفریط در پیش گرفتند و هر چهار گروه از صرا مستقیم خارج شدند و تنها شیعه که راه میانه را پیمود بر صراط مستقیم ولایت امیر المؤمنین (ع) استوار ماند.

اعتدال در قصاص
 

در مورد جنایت نیز، خداوند حکم عادلانه مقرر داشت. در زمان جاهلیت، به خاطر کشته شدن یک نفر، قتل عام‌ها و کشتارهای دسته جمعی به راه می‌افتاد، در حالی که برخی بر این باور بوده و هستند که قصاص نفس، شخص مقتول را زنده نمی‌کند و قصاص اعضاء نیز موجب بهبودی شخصی که قطع عضو شده، نمی‌گردد. گروه اول موجب می‌شدند تا جنگ‌های چند صد ساله در بین اقوام به راه افتد و باور گروه دوم موجب می‌شد حقد و کینه‌ی قاتل در دل خانواده مقتول برای مدت طولانی باقی بماند و این خود، موجب از سر گیری جنگ‌های دیگری می‌شد. خداوند متعال با فرمان قصاص، تعادلی در جامعه ایجاد نمود، و ضمن قرار دادن حق قصاص برای ولی مقتول، از کشتار‌های گروهی و قتل عام پیشگیری نمود.
و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا فلا یسرف فی القتل ….(14)
کسی که مظلوم کشته شود، برای ولیّ او سلطه (قصاص قاتل را) قرار دادیم اما او نباید در قصاص و کشتن اسراف کند.
خداوند حکیم قصاص عادلانه را این گونه مطرح نمود که یک جان در مقابل یک جان، و در قصاص اعضاء بدن نیز مقابله به مثل رعایت گردد.
و کتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس و العین بالعین و الانف بالانف و الاذن بالاذن و السن بالسن و الجروح قصاص…(15)
و بر بنی اسرائیل در تورات مقرر داشتیم که جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم و بینی در برابر بینی و گوش در مقابل گوش و دندان در مقابل دندان می‌باشد و هر زخمی قصاصی دارد ….
امیر المؤمنین (ع) پس از ضربت خوردن در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان، خطاب به اقوامشان که نزد ایشان حاضر بودند فرمودند:
یا بنی عبد المطلب، لا الفینکم تخضوضون دماء المسلمین خوضا تقولون قتل امیر المؤمنین ….. الا لاتقتلن الا قاتلی(16)
ای فرزندان عبد المطلب، نکند بعد از شهادت من دست در خون مسلمین فرو برید و بگویید امیر المؤمنین کشته شد و به این بهانه خون ریزی شود، …… آگاه باشید به خاطر من، تنها قاتلم را باید بکشید.
این در حالی بود که برخی به بهانه کشته شدن عثمان، جنگ جمل را به راه انداختند و عده‌ای از مسلمانان در این نبرد جان خویش را از دست دادند.

اعتدال در عبادت
 

در تاریخ موارد زیادی مشاهده می‌شود که برخی اصحاب پیامبر یا امیر المؤمنین کار و زندگی را رها کرده و در گوشه ای از بیابان مشغول دعا و نماز و مناجات شده بودند؛ هنگامی که ان بزرگواران خبردار می‌شدند، آن صحابی را احضار نموده و این گونه دستور می‌دادند که عبادت بخشی از زندگی‌ باشد نه تمام زندگی.
در پایان ذکر این نکته لازم است که اعتدال در تمام شؤن زندگی موجب نجات خواهد بود.

پی نوشت ها :
 

1. نهج البلاغة، حکمت 390.
2. نهج البلاغة، حکمت 70.
3. غافر، 61.
4. هنگامی که وی را مأمور حکومت مصر نمود.
5. نهج البلاغة، نامه 53.
6. نهج البلاغة، نامه 53.
7. توحید مفضل، ص 137.
8. توحید مفضل، ص 132.
9. کافی، ج 5، ص 127، ح6.
10. این که ایا این روایت حمل بر کراهت می‌شود یا نه، بحث فقهی می‌طلبد و از گنجایش این نوشتار بیرون است.
11. کافی، ج 5، ص 127، ح 7.
12. اعراف،31.
13. فرقان، 67.
14. اسراء، 33.
15. مائده، 45.
16. نهج اللبلاغة، نامه 47.
 

منابع و مآخذ :
قرآن کریم
نهج البلاغه
کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش
توحید مفضل، قم، مکتبة الداوری، 1969 م